Hilkat Garibeleri: Osmanlı Toplumunda Doğum Anomalisi ile Dünyaya Gelenler

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 31, 615 - 644, 17.11.2024

Hüseyin Muşmal , İrem Gürbüz

https://doi.org/10.17822/omad.1485492

Öz

Günümüzde olduğu gibi Osmanlı toplumunda da doğum anomalisiyle (doğuştan gelen bedensel farklılıklarla) dünyaya gelen insanların bulunduğu bilinmektedir. Osmanlı arşivlerinde yaptığımız taramalarda bu türden rahatsızlıklara dair bazı belgeleri tespit etmek mümkün olmuştur. Konuyla ilgili belgeler, genellikle doğum anomalisiyle dünyaya gelenlerin görünümlerinin olağan dışı olarak görülmesi neticesinde bu kişilerin durumlarını anlatan çeşitli içeriklere sahiptir. Belgelerin az bir kısmı ise doğum anomalisine sahip kişilerin geçimlerini sağlayabilmeleri için maddi olarak devlet tarafından himaye edilmelerini içerir. Buradan hareketle elde edilebilen örnekler üzerinden devletin ve toplumun bu konudaki algı ve tutumlarını incelemek mümkündür. Osmanlı toplumunda bedensel farklılıkları bulunan insanlar veya hayvanlar için genellikle “Hilkat Garibesi” ifadesi kullanılmıştır. Toplum tarafından şaşkınlıkla karşılansa da bu insanların durumu hilkatten yani yaratılıştan görülmüş ve böyle yorumlanmıştır. Dolayısıyla hem kullanılan tabirler hem de onlara karşı sergilenen yaklaşımlardan hareketle Osmanlı toplumunda anormal doğumların Allah’ın varlığı ve onun kudretiyle izah edilmeye çalışıldığı söylenebilir. Bu bakış açısının temelinde Türk toplumunun kültürel değerleri ve İslam inancının bulunduğu anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Anormal Bedenler, Fiziksel Ayrımlılıklar, Doğum Anomalisi, Ucube, Osmanlı

Hilkat Garibeleri: Those Born with Birth Anomalies in Ottoman Society

Öz

In the Ottoman society, as is the case in contemporary times, it is known that individuals born with birth anomalies (congenital physical differences) existed. Through scrutiny of Ottoman archives, it has been possible to identify some documents pertaining to such conditions. These documents typically contain various content describing the circumstances of individuals born with birth anomalies, often due to the perception of their appearances as unusual. A small part of the documents include the fact that people with anomalies of birth are materially protected by the state so that they can earn a living. Consequently, it is possible to examine the perceptions and attitudes of both the state and society regarding this issue based on the examples that can be obtained. In the Ottoman society, individuals or animals with physical differences were generally referred to as “Hilkat Garibesi”. Although perceived with astonishment by the society, the condition of these individuals was interpreted as being inherent, originating from creation (hilkat). Therefore, it can be argued that in the Ottoman society, abnormal births were attempted to be explained by the existence of Allah and His power, based on both the terminologies used and the attitudes displayed towards them. At the core of this outlook lie the cultural values of Turkish society and the Islamic faith.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Abnormal Bodies, Birth Anomalies, Freak, Physical Differences

Kaynakça

• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA):
• BOA, Ali Emiri Sultan Mehmed IV (AE. SMMD. IV), Dosya No.: 62, Gömlek No.: 7275, Tarih: 3 Rebiyülahir 1093 (11 Nisan 1682).
• BOA, Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO), Dosya No.: 730, Gömlek No.: 54724, Tarih: 1 Şaban 1313 (17 Ocak 1896); 1294/96984, Tarih: 30 Zilkade 1316 (11 Nisan 1899); 2243/168201, Tarih: 13 Şevval 1321 (2 Ocak 1904); 3078/230806, Tarih: 4 Cemaziyelevvel 1325 (15 Haziran 1907); 3186/238881, Tarih: 11 Şevval 1325 (17 Kasım 1907);
• BOA, Bab-ı Asafî Mühimme Defterleri (A.{DVNSMHM. d), Dosya No.: 62, Gömlek No.: 427, Tarih: 02 Rebiyülahir 996 (1 Mart 1588); 75/30, Tarih: 30 Rebiyülevvel 1013 (26 Ağustos 1604).
• BOA, Cevdet Belediye (C. BLD), Dosya No.: 67, Gömlek No.: 3341, Tarih: 20 Cemaziyelevvel 1190 (7 Temmuz 1776).
• BOA, Cevdet Dâhiliye (C. DH), Dosya No.: 2, Gömlek No.: 84, Tarih: 26 Safer 1252 (12 Haziran 1836).
• BOA, Cevdet Maliye (C. ML), Dosya No.: 206, Gömlek No.: 8492, Tarih: 19 Rebiyülahir 1127 (24 Nisan 1715).
• BOA, Dâhiliye Mektubi Kalemi Evrakı (DH. MKT), Dosya No.: 713, Gömlek No.: 35, Tarih: 27 Safer 1321 (25 Mayıs 1903); 951/76, Tarih: 25 Safer 1323 (1 Mayıs 1905); 1844/91, Tarih: 20 Zilkade 1308 (27 Haziran 1891); 2181/3, Tarih: 10 Zilkade 1316 (22 Mart 1899); 2302/13, 7 Şevval 1317 (8 Şubat 1900); 2336/84, Tarih: 25 Zilhicce 1317 (26 Nisan 1900);
• BOA, Hatt-ı Hümayun (HAT), Dosya No.: 179, gömlek No.: 8077, Tarih: 29 Zilhicce 1204 (9 Eylül 1790); 200/10203, Tarih: 17 Zilhicce 1205 (29 Ağustos 1791); Dosya No.: 363, Gömlek No.: 20138, Tarih: 17 Şaban 1248 (8 Ocak 1833);
• BOA, İbnülemin Dâhiliye (İE. DH), Dosya No.: 12, Gömlek No.: 1171, Tarih: 26 Zilkade 1107 (27 Haziran 1696).
• BOA, İrade Dâhiliye (İ. DH), Dosya No.: 83, Gömlek No.: 4144, Tarih: 29 Zilhicce 1259 (20 Ocak 1844); 510/34711, Tarih: 22 Muharrem 1280 (9 Temmuz 1863).
• BOA, İrade Maliye (İ. ML), Dosya No.: 31, Gömlek No.: 28, Tarih: 24 Zilkade 1316 (5 Nisan 1899).
• BOA, Meclis-i Vala (MVL), Dosya No.: 648, Gömlek No.: 81, Tarih: 5 Zilhicce 1279 (24 Mayıs 1863); 547/31, Tarih: 4 Cemaziyelahir 1284 (3 Ekim 1867).
• BOA, Sadaret Mühimme Kalemi Evrakı (A.} MKT. MHM), Dosya No.: 410, Gömlek No.: 33, Tarih: 18 Safer 1285 (10 Haziran 1868).
• BOA, Sadaret Nezaret ve Devair Evrakı (A.} MKT. NZD), Dosya No.: 317, Gömlek No.: 2, Tarih: 16 Zilhicce 1276 (5 Temmuz 1860).
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS. MA. d), Defter No.: 2013, Tarih: 29 Zilhicce 1063 (20 Kasım 1653).
• BOA, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS. MA. e), Dosya No.: 262, Gömlek No.: 20, Tarih: 27 Safer 1168 (13 Aralık 1754).
• “Acâ’ib Mahlukat”, Maarif 2, 40 (13 Nisan 1308): 220.
• “Garâib-i Hilkat – Sakallı Kadın”, Maarif 23 (16 Kânunusani 1307): 366.
• “Garâib-i Hilkat – Yirmi İki Parmaklı Bir Adam”, Maarif 5, 120 (28 Teşrinievvel 1309): 254.
• “Sakallı Kadınlar”, Maarif 2, 28 (20 Şubat 1307): 29.
• “Yirmi Dört Parmaklı Adamlar”, Maarif 5, 108 (5 Ağustos 1309): 63.
• “Yirmi Üç Parmaklı Bir Adam”, Maarif 4, 99 (3 Haziran 1309): 232.
• “13 yaşında, 60 santim boyunda, 6 kilo ağırlığında! – Bulgaristan’dan Tekirdağı’na gelen bir yaradılış garibesi”, Akşam, 7 Temmuz 1935, 9.
• “Bir Hilkat Garibesi”, Son Posta, 5 Mayıs 1932, 1.
• “Cüceler kongresi toplanıyor – Macaristan’da 261, yer yüzünde 10 bin kadar cüce varmış”, Akşam, 25 Haziran 1936, 6.
• “Dört elli, dört ayaklı. – Konya doğumevinde bir hilkat ucubesi doğdu”, Akşam, 25 Teşrinievvel 1936, 8.
• “Dört elli, dört ayaklı. – Konya doğumevinde bir hilkat ucubesi doğdu”, Akşam, 25 Teşrinievvel 1936, 8.
• “Eskişehirde bir hilkat garibesi”, Son Posta, 26 Mayıs 1938, 5.
• “Garâib”, Takvim-i Vekayi, 23 Rebiyülahir 1252, s. 3.
• “Garâib”, Vekayi-i Zabtiye, 28 Zilkade 1291, s. 2.
• “Garîbe”, Takvim-i Vekayi, 23 Ramazan 1251, s. 4.
• “Hilkat garibesi – 2 gövdeli 8 ayaklı 2 kuyruklu buzağı”, Akşam, 17 Şubat 1955, 5.
• “Hilkat garibesi – Bir kafalı, üç kulaklı yedi ayaklı kuzu”, Akşam, 4 Şubat 1935, 5.
• “Hilkat garibesi – İki başlı, üç kollu, sekiz parmaklı doğum”, Vakit, 6 Mayıs 1930, 2.
• “İki hilkat garibesi – Yalnız kafası 4 kilo, elleri 6, ayakları 7 ve 8 parmaklı, gözsüz 2 çocuk doğurdu”, Akşam Postası, 6 Ağustos 1940, 2.
• “Tabiatın yarattığı garib mahlûklar – Sakallı kadın, iki kafalı adam, ve yapışık kardeşler gayritabiilikleri yüzünden zengin oldular”, Cumhuriyet, 25 Mayıs 1935, 7.
• “Yediler mezarlığında bulunan çocuk cesedinin esrarı...”, Yeni Konya, 15 Eylül 1958, 1.
• “İki Başlı Dört Ayaklı Bir Çocuk Doğdu”, Son Posta, 16 Temmuz 1933, 1.
• “Garâib”, Takvim-i Vekayi, 12 Rebiyülahir 1251, 2.
• “Garîbe-i Hilkat”, İkdam, 26 Şevval 1317, 3.
• “Hilkat garibesi”, Yarın, 26 Nisan 1930, 3.
• “Konyada bir hilkat garibesi doğdu”, Akşam, 25 Haziran 1932, 3.
• “Bir Hilkat Garibesi”, Son Posta, 24 Ağustos 1932, 4.
• “Yarısı insan, yarısı hayvan!”, Akşam, 21 Eylül 1932, 6.
• “İki başlı dört ayaklı bir çocuk”, Vakit, 17 Temmuz 1933, 6.
• “Bir hilkat garibesi”, Akşam, 8 Teşrinisani 1934, 5.
• “Birbirine Yapışık Kardeşler”, Son Posta, 21 Haziran 1934, 12.
• “Bir hilkat garibesi”, Cumhuriyet, 10 Temmuz 1939, 7.
• “Garip bir doğum”, Ulus, 18 Mart 1948, 2.
• “Gözlerinin tepesinde bir hilkat garibesi”, Akşam, 20 Ekim 1952, 5.
• “İki başlı hilkat garibesi kuzu”, Milliyet, 21 Ocak 1955, 7.
• “Uşak’ta 2 hilkat garibesi doğdu”, Milliyet, 9 Mart 1961, 1.
• “Bir kadın, Hilkat Garibesi doğurdu”, Milliyet, 14 Aralık 1962, 3.
• “4 ayaklı, 4 elli hilkat garibesi doğdu”, Milliyet, 5 Mart 1966, 1.
• “Bir hilkat garibesi”, Haber, 9 Eylül 1936, 1, 4.
• Akdikmen, Resuhi ve Ekrem Uzbay vd. Langenscheidt’s Standard Dictionary of the English and Turkish Languages. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1993.
• Ancent, Pierre. Ucube Bedenlerin Fenomenolojisi. çev. Ersel Topraktepe. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Artun, Ali, Müze ve Modernlik, Tarih Sahneleri – Sanat Müzeleri I. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Artun, Ali, Mümkün Olmayan Müze. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Aslan, Mahsum, “İslam Hukuku Açısından Yapışık İkizlerin Evliliği” Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (2022): 70-86.
• Aydın, Hatice, “Bizans Kaynağı Theophanes Confessor’un Kroniğinde Türkler: 284-813 (Açıklama, İnceleme, Değerlendirme)” Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2013.
• Aykut, Ebru, “Anatomical Things at the Juncture of Commerce and Science in the Late Ottoman Empire” European Journal of Turkish Studies 32 (2022): 1-51.
• Aykut, Ebru, “Geç Osmanlı Toplumunda ‘Acayip’ Bedenler: Hilkat Garibeleri, Modern Tıp ve ‘Kusurlu’ Nesiller” Institut Français d'Études Anatoliennes (IFEA) (2016): sy.
• Aykut, Ebru, “Hilkat Garibeleri: Freaks, Medicine, and Representation in the 19th Century Ottoman Empire” 21st Ciépo Syposium (October 7-11) (2014): sy.
• Aykut, Ebru, “Mekteb-i Tıbbiye Numunehanesi’ndeki Anatomi Koleksiyonları ve Teratolojik Numuneler” Toplumsal Tarih 311 (2019): 42-47.
• Bates, Alan William Hugh, “Good, Common, Regular, and Olderly: Early Modern Classifications of Monstrous Birth” Social History of Medicine 18, 2 (2005): 141-158.
• Bates, Alan William Hugh, “Conjoined Twins in the 16th Century” Twins Research and Human Genetics 5, 6 (2002): 521-528.
• Beckwith, John Bruce, “Congenital Malformations: From Superstition To Understanding” Virchows Arch 461 (2012): 609-619. erişim tarihi: 24 Şubat 2022, https://doi.org/10.1007/s00428-012-1330-z
• Bilmen, Ömer Nasuhî. Kur’ân’ı Kerîm’in Türkçe Meâli Âlisi ve Tefsiri. Ankara: Akçay Yayınları, 1991.
• Bogdan, Robert. Freak Show: Presenting Human Oddities for Amusementand Profit. London: The University of Chicago Press, 1998.
• Coşkun Abuagla, Asuman, “Antik Yunan ve Roma’da Görülen Bir Anomali: ‘Çift Cinsiyet’ Tarihsel ve Etimolojik Bakış” Uluslararası Anadolu Sosyal Bilimler Dergisi 4, 2 (2020): 186-227.
• Çabuklu, Yaşar. Toplumsalın Sınırında Beden. İstanbul: Kanat Yayınları, 2004.
• Çabuklu, Yaşar. Bedenin Farklı Halleri. İstanbul: Kanat Yayınları, 2006.
• Çalışkan, İlyas, “İslam Hukukunda Çift Cinsiyetliler (Hünsâ)” Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2011.
• Çanak, Ömer. “İslam Öncesi Türk Toplum Hayatında Engellilik”, Engellilik Tarihi Yazıları içinde. ed. Ayşe Resa Aydın, İshak Keskin vd. 71-77. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 2020. erişim tarihi: 11 Mart 2022, https://doi.org/10.26650/B/AA09.2020.007.04
• Çavuşoğlu, Hicran. Çocuk Sağlığı Hemşireliği C. I-II. Ankara: Sistem Ofset Baskı, 2022.
• Çiçek, Yakup. “İslam’ın Engellilere Bakışı”. Din, Felsefe ve Bilim Işığında Engelli Olmak ve Sorunları Sempozyumu Bildirileri (5-6 Nisan 2012) içinde, 39-53. İstanbul: Sultanbeyli Belediyesi Yayınları, 2012.
• Dikici, Ayşe Ezgi, “Saltanat Sembolü Olarak ‘Farklı’ Bedenler: Osmanlı Sarayında Cüceler ve Dilsizler” Toplumsal Tarih 248 (2014): 16-25.
• Doğan, Mehmet Sait, “Vakıf Medeniyetimize Sosyal Siyaset ve Sosyoloji Açısından Bir Yaklaşım” Istanbul Journal of Sociological Studies 34 (2011): 9-28.
• Duman, Hilâl, “İslâm Hukukunda Hünsâ (Çift Cinsiyetliler)” Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6, 1 (2002): 295-318.
• Hayta, Necdet. Tarih Araştırmalarına Kaynak Olarak Tasvîr-i Efkâr Gazetesi (1278/1862 – 1286/1869). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• İbn Fadlân. İbn Fadlan Seyahatnamesi. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1995.
• İz, Fahir ve H. C. Hony. An English-Turkish Dictionary. Oxford: At The Clarendon Press, 1975.
• Karadeniz, Hasan Basri. İşaret Dili (Osmanlı Saray Sakinlerinin Konuştuğu Özel Lisan). İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2017.
• Karakışla, Yavuz Selim, “Arşivden Bir Belge: Konya’da İki Başlı, Dört Elli ve Dört Ayaklı Bir ‘Hilkat Garibesi’” Toplumsal Tarih 85 (2001): 17-19.
• Koçak Macun, Büşra ve Yasemin Kurtlu, “Kutadgu Bilig’e Göre Yönetici ve Nitelikleri” Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 28 (2018): 60-96. erişim tarihi: 25 Ocak 2022, https://doi.org/10.14520/adyusbd.302992
• Kortantamer, Samira, “Memlûk Tarihçiliğinde Bir Üslup Unsuru: el-’Acâibvel-Garâib” Tarih İncelemeleri Dergisi 9, 1 (1994): 69-87.
• Liceti, Fortunio. De Monstrorum Caussis, Natura, et Differentis. Yy: Apud Paulum Frambottum 1634.
• Montandon, Denys, “The Unspeakable History of Thoracopagus Twins’ Separation” ISAPS News 9, 3 (2015): 46-49. erişim tarihi: 25 Ocak 2022, https://denysmontandon.com/wp-content/uploads/2016/01/conjoined-twins.pdf
• Muallim Nâcî. Lügat-i Nâci. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Mulla, Gözde, “Evrensel Sergilerde Nadire’ler Olarak Sergilen İnsanlar” Sanat Yazıları 40 (2019): 203-214.
• Muşmal, Hüseyin ve İrem Gürbüz, “Osmanlı’da Vasîlik Kurumu: Konya Örneği” Turkish Studies 13, 16 (2018): 199-236. erişim tarihi: 25 Ocak 2022, http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.13829
• Muşmal, Hüseyin ve İrem Gürbüz, “Tev’em Maaşı: Osmanlı Devleti’nde Çoğul Gebelikler ile Dünyaya Gelen Çocukların Himâyesi” Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 49 (2020): 261-291. erişim tarihi: 6 Haziran 2022, http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/1598/1020
• Muşmal, Hüseyin ve İrem Gürbüz, “Tevellüd-i Acâib: Osmanlı Devleti’nde Yapışık İkizler” Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi 8, 20 (2021): 117-149. erişim tarihi: 10 Haziran 2022, http://dx.doi.org/10.17822/omad.2021.184
• Müslîm, Müslîm b. Haccâc. Sahîh-i Müslîm ve Tercümesi. çev. Mehmed Sofuoğlu. İstanbul: İrfan Yayınları, 1968.
• Nizamülmülk. Siyasetname. çev. Mehmet Kanar. İstanbul: Say Yayınları, 2017.
• Özay, Yeliz, “Evliyâ Çelebi’nin Acayip ve Garip Dünyası” Doktora Tezi, İhsan Doğramacı Bilkent Üniversitesi, 2012.
• Paré, Ambroise. Opera Ambrosii Parei, Regisprimarii et Parisiensischirurgi. Yy: ApudIacobum Du-Puys, 1582.
• Santurî Ali Ufkî Bey. Albertus Bobovius Ya Da Santuri Ali Ufkî Bey’in Anıları: Topkapı Sarayı’nda Yaşam. çev. Ali Berktay. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
• Şemseddin Sami. Kamus-i Türkî. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Şimşek, Kamuran, “II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı Devleti’nde Engelliler ve Engelli Politikası” Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2017.
• Taneri, Aydın. “Hadım”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi C. XV içinde, 1-3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Tirmizî, Ebû İsâ Muhammed. Sünen-i Tirmizî. erişim tarihi: 05 Haziran 2022, https://ia802501.us.archive.org/4/items/2213SunenITirmizi/2213Sunen-i-Tirmizi.pdf
• Topuklular, Dilara, “Batı Tiyatrosunda Deforme Bedenin Bir Komedi Unsuru Olarak Yolculuğu: Commedia Dell’arte Tiyatrosu, Ucube Gösterileri, Jacques Lecoq’un Bufon Tiyatrosu” Yüksek Lisans Tezi, Kadir Has Üniversitesi, 2018.
• Tökel, Dursun Ali. “Nabî’den Cüce Diliyle Yazılmış Bir Şiir”. Beden Kitabı içinde. ed. Emine Gürsoy Naskali, Aylin Koç, 267-274. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
• Tunçel, Zeynep, “Bedensel Ötekileşme Üzerine Görsel Çözümlemeler” Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, 2018.
• Türkan, Kadriye. “Masallarda Bedensel Kusur”. Beden Kitabı içinde. ed. Emine Gürsoy Naskali, Aylin Koç, 253-266. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2015.
• Welsford, Enid. The Fool: His Social and Literary History. New York: Farrar&Rinehart, 1935.
• Yılmaz Anatca, Vesile, “Paralimpik Alan’ın Sosyolojik Açıdan İncelenmesi” Doktora Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi, 2019.
• Yılmazçelik, İbrahim, “Sivaslı Bir Çocuğun Feryadı: Çift Cinsiyetli Mehmed Hadice’nin Dilekçesi” Toplumsal Tarih 233 (2013): 82-85.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. çev. Ayşegül Çakan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2010. 4. İnternet Kaynakları
• Peter The Great’in Nadireleri (1714), Kunstkamera Müzesi, St. Petersburg/Rusya. erişim tarihi: 25 Ocak 2022, https://bit.ly/2N5I2Nl
• Anatomi ve Embriyoloji Sergisi (1994), Vrolik Müzesi, Amsterdam/Hollanda. Erişim tarihi: 25 Ocak 2022, http://bit.ly/2NtQlPS