Osmanlılarda Kütüphane Kültürü ve Bilimsel Yaşama Etkisi

Yıl 2006, , 53 - 78, 01.02.2006

Hakan Anameriç

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000367

Öz

Anahtar Kelimeler

-

Osmanlılarda Kütüphane Kültürü ve Bilimsel Yaşama Etkisi

Öz

Osmanlı Devleti içerisinde önemli vakıf kurumlarından olan kütüphaneler, yaklaşık 800 yıldır Anadolu topraklarında Türk kültür, bilim, eğitim ve sanat yaşamı içerisinde bulunan sosyal kurumlardır. Bu uzun süreç boyunca kütüphaneler, çeşitli dönemlerde toplumun çeşitli sınıflarına bilginin aktarılmasında, üretilen bilgi kaynaklarının korunmasında, çoğaltılmasında ve hizmete sunulmasında aktif olarak görev almışlardır. Birçok hükümdar, üst düzey devlet yöneticisi, bilim ve din adamı bu kurumların oluşturulmasında, hizmet ve dermelerinin geliştirilmesinde önemli katkılarda bulunmuştur. Bu bağlamda, bir kütüphanede verilen hizmetlerin neler olacağı, çalışanların görev ve sorumlulukları kütüphanelere ilişkin birçok vakfiyede en ince ayrıntısına kadar açıklanmıştır. Osmanlı Devleti döneminde kurulan kütüphanelerin dermeleri, mimari özellikleri, çalışanları, hukuki düzenlemeleri, hizmetleri ve ünlü bilim adamlarının bu kurumlara kütüphaneci (hafız-ı kütüb) olarak atanmaları göz önüne alındığında, bu kurumların Osmanlı medeniyetince hiçbir dönem göz ardı edilmediği bir gerçektir. Kütüphaneler, XV. yüzyıldan itibaren Osmanlı eğitim-öğretim ve bilimsel yaşamına önemli katkılar yapmış kurumlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Ancak Osmanlı Devleti’nin XVII. yüzyıldan itibaren askeri, siyasi ve ekonomik sorunlar nedeniyle zayıflaması ile birlikte, bu kurumların da toplumun bilimsel, kültürel ve sosyal yaşamı üzerindeki etkisi azalmaya başlamıştır. knowledge to the society. Many sultans, sultanas, princes, princesses and statemen actively took part in the initiation and development of these vitally important foundation. Foundations deeds enumerated types of services, responsibilities of library worker, and other qualities related to libraries. A close examination shows that the collections of libraries, architectural characteristics, statys of employees, legal organization, services, and distincly appointment of famous scientists to these foundation as librarians had always recieved attention and their importance never been neglected. However, after XVIIth century, contribution of these foundations gradually lessened in terms of scientific, cultural, and social life as a result of military, economic, and social problems

Anahtar Kelimeler

Osmanlı vakıf kütüphaneleri, kütüphanecilik, bilim ve kütüphaneler, Osmanlılarda eğitim, bilim kurumları

Kaynakça

• AHMED ZEKİ, Dersaadet Umumi Kütübhanelerinin Tanzim ve Tensikine Dair Sadr-ı Azam Hilmi Paşa Hazretlerine Takdim Olunan Takrir. Dersaadet: Matbaa-ı Ahmed İhsan, 1909.
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı, Osmanlı Mimarisinin İlk Devri - I. İstanbul: İstanbul Fetih Derneği İstanbul Enstitüsü, 1966.
• BERKES, Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma. İstanbul: Bilgi Yayınevi, 1973.
• BLOOM, Jonathan M., Kâğıda İşlenen Uygarlık: Kâğıdın Tarihi ve İslam Dünyasına Etkisi. Çev: Zülal Kılıç. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• “Cemiyet-i İlmiyye-i Osmaniyye Nizamnamesidir”, Mecmua-i Fünun 1 (1): 2-10, 1862.
• “Cemiyet Kütübhanesi Nizamnamesidir”, Mecmua-i Fünun, 1 (1): 14-15, 1862.
• “Cemiyet Merkezinde Kıraathane Küşadı”, Mecmua-i Fünun, 2 (22): 423-427, 1864.
• “Corvin Könyvtár”, Magyar Nagy Lexikon, C.5. (620-621). Ed.: László Élesztös, Budapest: Magyar Nagylexikon Kiadó, 1997.
• CUNBUR, Müjgan, “Fatih’in Kurduğu Kütüphaneler”. Önasya 4 (45): 6-7., 1969.
• CUNBUR, Müjgan, I. Abdülhamid Vakfiyesi ve Hamidiye Kütüphanesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, 1965.
• CUNBUR, Müjgan, “Vakfiyelere Göre Eski Türk Kütüphanelerinin Yönetimi”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 11 (1-2): 3-21, 1962.
• ÇORUH, Hakkı Şinasi, “Fatih’in Kütüphane Memuru, Büyük Türk Ansiklopedisti Molla Lütfi ( - ?/1494)”. Türk Kültürü 10 (115): 435-442, 1972.
• DEMİR, Remzi, Osmanlılar’da Bilimsel Düşüncenin Yapısı. Ankara: Epos Yayınları, (2001).
• DOĞAN, İsmail, “Osmanlı Bilimsel Topluluklarının Türkiye’deki Bilim Eğitimine Etkileri”. Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi, 26 (1): 131-149, 1993.
• DÖLEN, Emre, “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bilim”, Tanzimat’tan Cumhuriyet‘e Türkiye Ansiklopedisi, c.1. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• ECHE, Youssef, Les Bibliothèques Arabes Publiques et Semi-Publiques en Mèsopotamie, Syrie et en Egypte au Moyen Age. Damascus: Institut Français de Damas, 1963.
• EMSEN, Şemim, “Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Türkiye Kütüphaneleri Tarihi”, Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 9 (1-2): 14-35, 1960.
• ERSOY, Osman, Türkiye’ye Matbaanın Girişi ve İlk Basılan Eserler, Ankara: Güven Basımevi, 1959.
• ERÜNSAL, İsmail. E, “Osmanlı Kütüphanelerinin Tarihi Gelişimi”, Osmanlı Devleti’nde Bilim, Kültür ve Kütüphaneler (235-246). Yay. Hazl. Özlem Bayram [ve diğerleri]. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 1999.
• ERÜNSAL. İsmail E, Türk Kütüphaneleri Tarihi - II: Kuruluşundan Tanzimat’a Kadar Osmanlı Vakıf Kütüphaneleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi, 1991.
• GÖKDOĞAN, Melek DOSAY ve Yavuz UNAT, “Fatih Dönemi (1451-1481) Bilim Anlayışı ve Bilim Adamları”. İstanbul’un Fethinin 550. Yılı Anı Kitabı (35-46). Ed: Esin Kahya ve Ayten Aydın, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2004.
• GÖKMAN, Muzaffer, İstanbul Kütüphaneleri ve Bugünkü Durumları. İstanbul: Hüsnütabiat, 1939.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Osmanlı Bilimine Toplu Bakış”, Osmanlı Ansiklopedisi, Bilim, C.8. (17-24). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Modern Bilimlerin Türkiye’ye Girişi”, 75. Yılında Türkiye’de Sosyoloji (85-124). Yay. Hazl: İsmail Coşkun. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1991.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Modernleşme Süreci İçinde Osmanlı Devletinde ilmi ve Mesleki Cemiyetleşme Hareketlerine Genel Bir Bakış”. Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri. I. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu (1-42). Yay. Hazl: Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1987.
• İHSANOĞLU, Ekmeleddin, “Cemiyet-i İlmiyye ve Mecmua-i Fünun”. Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri. I. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu (221-254). Yay. Hazl: Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1987.
• KAZANCIGİL, Aykut, Osmanlılarda Bilim ve Teknoloji. İstanbul: Ufuk Kitapları, 2000.
• “Korvin”, Révai Nagy Lexikon. C.12. (62-64). Az Ismeretek Enciklópédiá, Budapest: Révai Testvérek Irodalmi Intézet Résztevény Társoság, 1915.
• “Köprülü Kütübhanesi Vakfiyesi”. Köprülü Kütüphanesi, No: 4.
• “Maarif-i Umumi Nezareti İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyyenin ve Dersaadetde Tahrir-i İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütübhanelerin İstatistiği: Sene-i Dersiye-i Maliyesine Mahsusdur. Dersaadet: Matbaa-ı Amire, 1310-1311.
• “Maarif-i Umumi Nezareti İdaresinde Bulunan Mekatib-i İbtidaiye, Rüşdiye, İdadiye, Aliye ile Mekatib-i Hususiye ve Ecnebiyyenin ve Dersaadetde Tahrir-i İcra Kılınan ve Taşrada Mevcud Bulunan Kütübhanelerin İstatistiği: 1311-1312 Sene-i Dersiye- i Maliyesine Mahsusdur, Darü’l-Hilafetü’l-Aliyye: Matbaa-ı Amire, 1901.
• MAHMUD CEVDET İNBÜ’Ş-ŞEYH NAFİ, Maarif-i Umümiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1922.
• MAKDISI, George, Ortaçağ’da Yüksek Öğretim: İslam Dünyası ve Hıristiyan Batı. Çev: Ali Hakan Çavuşoğlu ve Hasan Tuncay Başoğlu. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
• MEHMED REFİK, “Enderun-ı Hümayun Kütübhanesi”. Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası (7): 236-241, 1916.
• ORPİLYAN, Serkis, Mecelle-i Ulum. İstanbul: Karabet Matbaası, 1899.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C.2. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1983.
• RUKANCI, Fatih and Hakan ANAMERİÇ, “Libraries as Scientific, Educational and Cultural Instıtutions in the Otoman Empire (XIVth-XVIIth Centuries), Libri, 56 (4): 252-263, 2006.
• SAKAOĞLU, Necdet, Bu Mülkün Sultanları: 36 Osmanlı Padişahı. İstanbul: Oğlak Yayıncılık ve Reklamcılık Ltd. Şti., 1999.
• SEFERCİOĞLU, Necmeddin, “Osmanlı Döneminde Kütüphane Katalogları”, Osmanlı Devleti’nde Bilim, Kültür ve Kütüphaneler (143-152). Yay. Hazl. Özlem Bayram [ve diğerleri]. Ankara: Türk Kütüphaneciler Derneği, 1999.
• SOYSAL, Özer, Türk Kütüphaneciliği - I: Geleneksel Yapıdan Yeniden Yapılanışa. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1998.
• SOYSAL, Özer, Türk Kütüphaneciliği - II: Belgeler Kütüphane Türleri, Görevlendirme İlkeleri. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1998.
• SOYSAL, Özer, Türk Kütüphaneciliği - IV: Belgeler Yazıtlar / Yapı XI. – XVIII. YY. İlk Yarı. Ankara: Kültür Bakanlığı, 1998.
• SOYSAL, Özer, “XIX. ve XX. Yüzyıllar Osmanlı Siyasal Yaşamının Kütüphane Kurumunu Etkileyen İki Olgusu”, VIII. Türk Tarih Kongresi Bildirileri C.2. içinde (1113-1125), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1981.
• ŞEHSUVAROĞLU, Bedi N., “Tarihte ve Bizde Kütüphane”. Türk Kütüphaneciler Derneği Bülteni 27 (1): 1-9., 1978.
• TEKELİ, İlhan ve Sevim İlkin, Osmanlı İmparatorluğu’nda Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Gelişimi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasi Partiler Cilt I: İkinci Meşrutiyet Dönemi 1908- 1918. Gnş 2. bs., İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1984.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi. Ankara: Ülken Yayınları, 1999.
• ÜNVER, A. Süheyl, İstanbul Rasathanesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1969.
• ÜNVER, A. Süheyl, “İkinci Selim’e Kadar Osmanlı Hükümdarlarının Hususî Kütüphaneleri Hakkında”, IV. Türk Tarih Kongresi 10-14 Kasım Ankara (294-312), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1952.
• WESTFALL, Richard S., Modern Bilimin Oluşumu, Ankara: TÜBİTAK, 2004.
• YILDIRIM, Cemal, Bilim Tarihi. 8. bs. İstanbul: Remzi Kitabevi, 2003.