TANZİMAT DÖNEMİNDE SIBYAN MEKTEPLERİNİN ISLAHI VE 1868 TARİHLİ BİR DEFTERE GÖRE İSTANBUL SIBYAN MEKTEPLERİ

Yıl 2025, Sayı: 57, 137 - 168, 02.06.2025

Zeki Salih Zengin

Öz

Osmanlı Devleti’nde ilköğretim, Tanzimat döneminin sonuna
kadarki süreçte geleneksel eğitim kurumları olan sıbyan
mekteplerinde yapılmıştır. Sıbyan mekteplerindeki eğitimin
yetersizliği nedeniyle II. Mahmut döneminden itibaren başlatılan
ıslah çalışmaları Tanzimat döneminde de devam etmiş, kurulan yeni
eğitim sistemi içerisinde ilk ele alınan hususlardan birisi de
ilköğretimin düzenlenmesi olmuştur. Mevcut belgeler, başkent
İstanbul’daki sıbyan mekteplerinin eğitim kalitesi, bina ve fiziki
şartlar açısından yetersiz olduğunu göstermektedir. 1874 yılına
kadarki çalışmaların beklenen sonucu vermemesi üzerine yeni
öğretim usullerinin uygulandığı iptidaî mekteplerinin açılmasına
başlanmıştır. İptidai mekteplerin kurulmasından sonraki
dönemlerde ilköğretimde, mektep ve talebe sayısındaki artış yanında
eğitim kalitesinde de gelişmeler kaydedilmiştir.
Makalede, önce Tanzimat döneminde ilköğretim konusundaki
çalışmalar hakkında bilgi verilmiştir. Ardından 1868 yılında İstanbul
ve Bilâd-ı Selâse’deki sıbyan mektebi binalarının eğitime elverişlilik
durumu ile talebe sayısının tespiti amacıyla Maarif Nezareti tarafından hazırlanan ve Osmanlı Arşivi’nde kayıtlı defterden elde
edilen bilgiler ile bu bilgilerin iptidaî mekteplerin açılması kararına
etkisi ve bu girişimin ortaya koyduğu sonuçlar değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti , Tanzimat Dönemi , Maarif Nezareti , Sıbyan Mektepleri , İptidaî Mektepleri

Kaynakça

• ASLAN, Gül, İstanbul Sıbyan Mektepleri İçin Bir Katalog Denemesi ve Yusuf Paşa Sıbyan Mektebi, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2013. AYDOĞDU, İbrahim/Kılıç, Pelin İskender, “185 No’lu Medrese Defterine Göre İstanbul Medreseleri Nüfusu (1844)”. Studies of The Ottoman Domain (Osmanlı Hakimiyet Sahası Çalışmaları), 7/12 (2017), s. 83-104. BALCAN, Cem, Mimar Sinan’ın İstanbul Külliyelerinde Yer Alan Sıbyan Mektepleri ve Koruma Sorunları, Mimar Sinan Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Mimarlık Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul 2018. 1329-1330 (1914-1915) Senesine Mahsus Maârif-i Umûmiyye İhsâiyât Mecmûası, Matbaa-i Âmire, Dârü'l-Hilâfeti'l-Aliyye 1336. CÜCÜK, Eyüp, Osmanlı’da Eğitimin Modernleşmesi ve Ahmed Kemal Paşa, Pegem Akademi Yay., Ankara 2020.