Mahalle ve camii: Osmanlı İmparatorluğu’nda mahalle tipleri hakkında Trabzon üzerinden bir değerlendirme

Yıl 2014, Sayı: 35, 1 - 39, 01.09.2014

Turan Açık

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000634

Öz

In this article, investigating the Muslim Ottoman neighborhood during the traditional period of the Ottoman Empire, the relationship between neighborhood and tradition was first examined. To achieve this, the concept of “tamaddun” was determined in order to reveal the Ottomans’ perspective of civilization in this context. Our aim was to define the relationship between the neighborhood and the mosque. Then, considering the recently emerged remarks that the relationship between the neighborhood and the mosque had become troubled, the value of the Shari‘a court records as a source, in clarifying this issue, was discussed. In this context, the vertices between the imam, the neighborhood and the mosque were tried to be captured through the neighborhood-imam relationship, in accordance with the humanoriented structure of the traditional perception of space. In this article, the neighborhood was claimed to be a unit of fiqh(a juridical unit). Finally, the types of neighborhood were determined depending on the presence of a mosque. By creating neighborhood types with and without a mosque, anachronistic determinations will probably be prevented in the studies on Ottoman neighborhoods

Anahtar Kelimeler

Ottoman, neighborhood, tamaddun, fiqh, Trebizond

Mahalle ve camii: Osmanlı İmparatorluğu’nda mahalle tipleri hakkında Trabzon üzerinden bir değerlendirme

Öz

Osmanlı İmparatorluğu’nun geleneksel döneminde Müslüman mahallesinin konu edinildiği bu makalede, öncelikle mahalle ve gelenek ilişkisi irdelenmiştir. Bunun için “temeddün” kavramı belirlenmiş ve bu kavram ekseninde Osmanlıların “medeniyet perspektifi” ortaya çıkarılmaya çalışılmıştır. Buradan hareketle mahalle ve cami arasındaki ilişki anlamlandırılmak istenmiştir. Sonra, mahalle ve cami arasındaki ilişkinin sorunlu olduğuna dair son zamanlarda ortaya çıkan görüşlerden hareketle şer‘iye sicillerinin bu konuyu açıklığa kavuşturmadaki kaynak değeri tartışılmıştır. Bu bağlamda geleneksel mekân algısının insan odaklı yapısı uyarınca imam ve mahalle ilişkisi üzerinden imam-mahalle-cami arasındaki bağlantı noktaları yakalanmaya çalışılmıştır. Mahallenin fıkhî bir birim olduğunun iddia edildiği bu makalede, son olarak, cami eksen kabul edilerek mahalle tipleri belirlenmiştir. Camii olan ve olmayan mahalleler şeklinde beliren tiplerin, Osmanlı mahallesi çalışmalarını anakronik tespitlerden kurtaracağı düşünülmüştür

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, mahalle, temeddün, fıkıh

Kaynakça

• Trabzon Şer‘iye Sicilleri, no: 1821, 1821-4, 1822, 1824, 1825, 1826, 1827, 1828, 1829, 1830, 1831.
• AÇIK, Turan, Gelenek ve Modernlik Arasında Bir Osmanlı Şehri: 17. Yüzyılın İlk Yarısında Trabzon’da Siyaset, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Basılmamış Doktora Tezi, Trabzon 2012.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed, Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukukî Tahlilleri, 9/1. Kitap-9/2. Kitap, Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları İstanbul 1996.
• BAYRAMOĞLU ALADA, Adalet, Osmanlı Şehrinde Mahalle, Sümer Kitabevi Yayınları İstanbul 2008.
• ALKAN, Ahmet Turan, “Mahalle”, İslâm Geleneğinden Günümüze Şehir Hayatı ve Yerel Yönetimler, Cilt 2, (Ed. Vecdi Akyüz), İlke Yayıncılık, İstanbul 2005, s. 291-293.
• ALPAGUŞ, Hatice K., Osmanlı Halkının Geleneksel İslâm Anlayışı, Ensar Neşriyat, İstanbul 2006.
• Aristoteles, Politika, Çev. Mete Tunçay, Remzi Kitabevi Yayınları, İstanbul 2010.
• Aşık Mehmed, Menâzirü’l-Avâlim, Cilt 3, Haz. Mahmut Ak, TTK Yayınları Ankara 2007.
• BARDAKOĞLU, Ali, “Kasâme”, D.İ.A., C. 24, İstanbul 2001, s. 528-530.
• BAYINDIR, Abdülaziz, İslam Muhakeme Hukuku, (Osmanlı Devri Uygulaması), İslâmî İlimler Araştırma Vakfı Yayınları, İstanbul 1986.
• BEHAR, Cem, “Kasap İlyas Mahallesi: İstanbul’un Bir Mahallesinin Sosyal ve Demografik Portresi: 1546-1885”, İstanbul Araştırmaları, Sayı 4, İstanbul 1998, s. 7- 110.
• BERKES, Niyazi, “Laikliğin Tarihsel Kaynakları”, Osmanlı’da Din Devlet İlişkileri, (Haz. Vecdi Akyüz), Ayışığı Kitapları, İstanbul 1999, s. 69-90.
• BEYDİLLİ, Kemal, Osmanlı Döneminde İmamlar ve Bir İmamın Günlüğü, Tarih ve Tabiat Vakfı, İstanbul 2001.
• BİLGİN, Vejdi, Fakih ve Toplum: Osmanlı’da Sosyal Yapı ve Fıkıh, İz Yayıncılık, İstanbul 2003.
• BİLMEZ, Bülent, “Begriffsgeschichte’nin Babası Reinhart Koselleck (1923-2006) ve Tarih Biliminde Yenilik Arayışları”, Tarih ve Toplum, Sayı 4, İstanbul 2006, s. 9-44.
• BOSTAN, Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal ve İktisadi Hayat, TTK Yayınları, Ankara 2002.
• CANSEVER, Turgut, Kubbeyi Yere Koymamak, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• CANSEVER, Turgut, Osmanlı Şehri, Timaş Yayınları, İstanbul 2010.
• Eflatun, Devlet, Çev. Ersin Uysal, Dergâh Yayınları, İstanbul 2005.
• EMECEN, Feridun, “Osmanlılar’da Yerleşik Hayat Şehirliler ve Köylüler”, Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s. 270-283.
• ERGENÇ, Özer, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı IV, İstanbul 1984, s. 69-78.
• ERGENÇ, Özer (1996), Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara 1996.
• Evliya Çelebi Seyehatnamesi, 2. Kitap, Haz. Zekeriya Kurşun vd., Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.
• Fârâbî, İdeal Devlet (El-Medînetü’l-Fâzıla), Çev. Ahmet Arslan, Vadi Yayınları, Ankara 1997.
• FARAQHI, Suraiya, Yeni Bir Hükümdar Aynası: Osmanlı Padişahlarının Kamusal İmgesi ve Bu İmgenin Algılanması, Çev. Gül Çağalı Güven, Alfa Yayınları, İstanbul 2011.
• FAZLIOĞLU, İhsan, “Osmanlı Dönemi Türk Felsefe-Bilim Hayatının Çerçevesi”, http://www.ihsanfazlioglu.net/yayinlar/makaleler
• GENCER, Bedri (2000), “Osmanlı Siyasî Felsefe ve Rejimi: Kuruluşun 700. Yıldönümü Münasebetiyle Bir İcmal”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S. 4-5, s. 103-151.
• GENCER, Bedri (2004), “Çoğulculuk ve Meşruiyet Krizi”, Sivil Toplum, Sayı 2 (5), 2004, s. 7-17.
• GENCER, Bedri, İslam’da Modernleşme 1839-1939, Lotus Yayınları, Ankara 2008.
• GENCER, Bedri, “Hâl ve Muhâl: Sekülerlikten Sekülerizme,” EskiYeni, Sayı 13, 2009, s. 14-21
• GENCER, Bedri, “Sosyal Devletten Kerim Devlete”, Bilgi, Sayı 19, 2009/2, s. 1-18.
• GENCER, Bedri, “Osmanlı İslâm Yorumu”, Doğu Batı, Osmanlılar IV, Sayı 54, Ankara 2010, s. 61-95.
• GENCER, Bedri, Hikmet Kavşağında Edmund Burke ile Ahmed Cevdet, Kapı Yayınları, İstanbul 2011.
• GÜRBİLEK, Nurdan, “Mahrumiyet”, Defter, Sayı 16, İstanbul 1991, s. 38-50.
• GÜRİZ, Adnan, Hukuk Felsefesi, Siyasal Kitabevi, Ankara 2009.
• HABERMAS, Jürgen, Kamusallığın Yapısal Dönüşümü, Çev. Tanıl Bora-Mithat Sancar,