Tanzimat Döneminde Kudüs ve çevresinde Avrupalı Devletlerin nüfuz mücadelesinden bir kesit: Hristiyan cemaatlerin imar faaliyetleri

Yıl 2013, Sayı: 34, 185 - 221, 01.08.2013

İhsan Satış

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000629

Öz

Jerusalem is considered as a holy city according to three monotheistic religions, and it has known with its holiness; not with its commercial importance or the geopolitical location throughout the history. However, in the XIXth century European states protected the Christian communities, and changed the city’s profile from a religious identity to a political identity, due to their interests on the lands of Ottoman Empire. European states, not only set up their own institutions to the city, but also financed the Christian communities’ activities in Jerusalem and the surrounding area. In this period, England and Prussia, understood the political importance of religious patronage, and entered into intensive activity for set up a Protestant church on the Ottoman lands. This states established the Protestant Bishop of Jerusalem in 1841 and a Protestant church in Jerusalem in 1845. Christian communities started their construction activities by the years Ibrahim Pasha dominated Palestine and increased with the declaration of Tanzimat Edict. In Jerusalem, Christian communities wanted to build new churchs or repair existing ones as a result of the principles brought by the Tanzimat Edict. In this study, in the Tanzimat period, European states’ religious instruction activities with political purposes in Jerusalem and surrounding area; the church building and repair procedures in the Ottoman Empire; and the state’s attitude towards new church building and repairing offers are studied

Anahtar Kelimeler

Jerusalem, Church, European States, Christian

Tanzimat Döneminde Kudüs ve çevresinde Avrupalı Devletlerin nüfuz mücadelesinden bir kesit: Hristiyan cemaatlerin imar faaliyetleri

Öz

Kudüs, üç monoteist dinde kutsal kabul edilen bir şehir olup, tarih boyunca jeopolitik konumundan ya da ticari öneminden değil, kendisine atfedilen kutsiyet ile ön plana çıkmıştır. Ancak XIX. yüzyılda Avrupalı devletler, Osmanlı toprakları üzerindeki çıkarları gereği kendilerine yakın olan Hıristiyan cemaatlerini himaye etmiş ve şehri dini bir hüviyetten siyasi bir hüviyete sürüklemişlerdir. Avrupalı devletler, şehirde bir yandan kendi kurumlarını kurarken bir yandan da Hıristiyan cemaatlerin imar faaliyetlerini finanse etmişlerdir. Bu dönemde dini himayenin siyasi önemini anlayan İngiltere, Prusya ile birlikte Osmanlı topraklarında bir Protestan kilisesinin kurulması için yoğun bir faaliyet içine girmiş; 1841’de Kudüs Protestan Piskoposluğu ve 1845’te de Kudüs’te bir Protestan Kilisesi kurulmasını sağlamıştır. Hıristiyan cemaatlerin imar faaliyetleri İbrahim Paşa’nın Filistin’e hâkim olduğu yıllarda başlamış olup, Tanzimat Fermanı’yla birlikte yoğunlaşmıştır. Fermanın getirdiği ilkeler neticesinde Kudüs'teki Hıristiyan cemaatler, yeni kilise inşa etmek ve var olanları onarmak istemişlerdir. Bu çalışmada, Tanzimat döneminde Avrupalı devletlerin siyasal amaçlarını gerçekleştirmek için Kudüs ve çevresinde dini imar faaliyetleri, Osmanlı Devleti’nde kilise inşa ve onarım prosedürü ve son olarak devletin yeni kilise inşa teklifleri karşısındaki tavrı ele alınmaya çalışılmıştır

Anahtar Kelimeler

-

Kaynakça

• AL-ARID, Walid, XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Filistin’de Dini, Kültürel ve Sosyal Müesseseler, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1989.
• ALTUNSU, Abdülkadir, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara 1972. ANDERSON, Matthew Smith, Doğu Sorunu 1774-1923 Uluslararası İlişkiler Üzerine Bir İnceleme, Çev. İdil Eser, İstanbul 2001.
• ATAÖV, Türkkaya, “Kudüs ve Devletler Hukuku”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, XXXV/1, Ankara 1980, s. 29-54.
• AYDIN, Mehmet, “Türkiye’ye Yönelik Katolik Misyonerliğin Dünü ve Bugünü”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, İstanbul 2005, s. 93-122.
• BEN-ARIEH, Yehoshua, “Patterns of Christian Activity Nineteenth-Century Jerusalem”, Journal of Historical Geography, II/1, 1976, s. 49-69.
• BEN-ARIEH, Yehoshua, “Settlements and Population of the Sancak of Jerusalem in the 1870s”, Aspects of Ottoman History Papers From Ciepo IX, Jerusalem, Edr. Amy Singer-Ammon Cohen, The Magnes Press Jerusalem, s. 218-260.
• BEN-ARIEH, Yehoshua, “The Growth of Jerusalem in the Nineteenth Century”, Annals of the Association of American Geographers, LXV/2, Temmuz 1975, s. 252-269.
• BEN-ARIEH, Yehoshua, “The Population of the Large Towns in Palestine During the First Years of the Nineteenth Century, According to Western Sources”, Studies on Palestine during the Ottoman Period, Edr. M. Ma’oz, Kudüs 1975, s. 49-69.
• BEYDİLLİ, Kemal, “Osmanlı Dönemi’nde Kilise Siyaseti’nden Bir Kesit: Mahmud Devri’nde Kilise Tamiri”, Osmanlı Devleti’nde Din ve Vicdan Hürriyeti, İstanbul 2000, s. 255-266.
• BOUAZI, Brahim, 19. Yüzyılda Filistin’de Arazi Satışları, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2011.
• BOZKURT, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara 1996.
• BUZPINAR, Ş. Tufan, “Suriye ve Filistin'de Avrupa Nüfuz Mücadelesinde Yeni Bir Unsur: İngiliz Misyonerleri (19. Yüzyıl)”, İslam Araştırmaları Dergisi, S. 10, 2003, s. 107-120.
• CAHEN, CL., “Zimme”, MEB. İslam Ansiklopedisi, XIII., İstanbul 1986, s. 566-571.
• CARMEL, Alex, “C. .F. Spittler and the Activities of the Pilgrims Mission in Jerusalem”, Ottoman Palestine 1800-1914-Studies In Economic And Social History, Edr. Gad G. Gilbar, Leiden 1990, s. 255-286.
• Cevdet Paşa, Tezâkir 13-20, Haz. Cavid Baysun, Ankara 1991.
• COLLAS, Bernard Camille, 1864’te Türkiye-Tanzimat Sonrası Düzenlemeler Ve Kapitülasyonların Tam Metni, Çev. Teoman Tunçdoğan, İstanbul 2005.
• CUST, L. G. A., The Status Quo In The Holy Places, Kudüs 1980.
• DAWSON, Æneas MacDonell, Pius IX. And His Time, Londra 1880.
• DEMİRKOL, Erdem, II. Abdülhamid Döneminde Kudüs’te Kilise İmar ve İnşa Faaliyetleri, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Tarihi Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2007.
• “Deyr”, MEB. İslam Ansiklopedisi, III., İstanbul 1979, s. 573.
• DOWLING, Archdeacon, The Patriarchate of Jerusalem, Londra 1909.
• ERCAN, Yavuz, Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler-Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları, Ankara 2001.
• ERDEM, Mustafa, “Türkiye’de Azınlıklara Yönelik Misyoner Faaliyetleri”, Türkiye’de Misyonerlik Faaliyetleri, İstanbul 2005, s. 271-290.
• ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuk ve Siyasi Tarih Metinleri, I., Ankara 1953.
• FIRESTONE, Reuven, "Jerusalem in Judaism, Christianity, and Islam", Encyclopedia of Religion, XV., Edr. Lindsay Jones, NY: Macmillan 2005, s. 4838-4841.
• FRAŞERLİ, Mehdi, Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların Uygulanması (İmtiyâzât-ı Ecnebiyyenin Tatbîkât-ı hâzırası), Haz. Fahrettin Tızlak, Isparta 2008.
• FRAZEE, Charles A., Catholics And Sultans-The Church And The Ottoman Empire, Cambridge University Press 1983.
• GOLDHILL, Simon, The Temple of Jerusalem, Londra 2006.
• GÖLEN, Zafer, “Tanzimat Dönemi’nde Bosna-Hersek’te Kilise İnşa ve Onarım Faaliyetleri”, Belleten, LXV/242, Ankara 2001, s. 215-248.
• GÖYÜNÇ, Nejat, “Hane Deyimi Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, S. 32, İstanbul 1977, s. 331-348.
• GREAVES, R. W., “The Jerusalem Bishopric, 1841”, The English Historical Review, LXIV/252, Temmuz 1949, s. 328-352
• HARTMANN, M. ,“Die Ortschaftenliste des Liwa Jerusalem in dem türkischen Staatskalender für Syrien auf das Jahr 1288 der Flucht (1871)”, Zeitschrift des Deutschen Palästina-Vereins, 1883, s. 102-149.
• HIRSCHFELD, Yair, “Some Findings on Prussian and Ottoman Policies in Palestine During the 1840s Based on the Writings of Dr. Gustav E. Schultz, the First Prussian Vice-Consul to Jerusalem 1842-1851”, Palestine In The Late Ottoman Period, Edr. David Kushner, Kudüs 1986, s. 263-279.
• HOPWOOD, Derek, The Russian Presence In Syria And Palestine 1843-1914-Churh and Politics in the Near East, Oxford At The Clarendon Press 1969.
• HUMMEL, Thomas, “English Protestant Pilgrims of the 19th Century”, The Christian Heritage in the Holy Land, Edr. Anthony O’Mahony vd., Scorpion Cavendish 1995, s. 160-180.
• IDINOPULOS, Thomas A., A History of the Holiest City As Seen Through the Struggles of Jews, Christians and Muslims-Jerusalem, Chicago 1994.
• KARACA, M. Zafer, “İstanbul’da Osmanlı Dönemi Rum Kiliseleri”, Tarih ve Toplum, XVIII/105, Eylül 1992, s. 25-31.
• KARK, Ruth, “Changing Patterns of Landownership in Nineteenth-Century Palestine: The European Influence”, Journal of Historical Geography, 10, 4 (1984) 357-384.
• KAYA, Remzi, “Ehl-i Kitap”, TDV. İslam Ansiklopedisi, X., İstanbul 1994, s. 516-517.
• KENANOĞLU, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi-Mit ve Gerçek, İstanbul 2007.
• KHOULI, Azmi, Osmanlı Döneminde Kudüs’te Yabancı Okullar (XIX. Yüzyıl), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İlahiyat Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• KRÄMER, Gudrun, A History Palestine(From the Ottoman Conquest to the Founding of the State of Israel), Princeton University Press 2008.
• KURUVILLA, Samuel J.,“The Politics of Mainstream Christianity in Jerusalem”, History Studies, Ortadoğu Özel Sayısı 2010, s. 199-225.
• KUSHNER, David, “The ‘Foreign Relations’ of the Governors of Jerusalem Toward the End of the Ottoman Period”, Palestine In The Late Ottoman Period, Kudüs 1986, s. 309-319.
• KÜÇÜK, Abdurrahman, “Beytülahm”, TDV. İslam Ansiklopedisi, VI., İstanbul 1992, s. 86-88.
• LIEBETRUT, Friedrich, Reise Nach Dem Morgenlande, Insorderheit Nach Jerusalem Und Dem Heiligen Lande, II., Hamburg 1854.
• MA’OZ, Moshe, Ottoman Reform In Syria And Palestine 1840-1861-The Impact of the Tanzimat on Politics and Society, Oxford At The Clarendon Press 1968.
• MARRIS, Colin, The Sepulchre of Christ and the Medieval West (From the Beginning to 1600), New York 2005.
• Mehmed Sadık Rıfat Paşa, Müntehabât-ı Âsâr, İstanbul 1292.
• MEINARDUS, Otto, “The Copts in Jerusalem and the Question of the Holy Places”, The Christian Heritage in the Holy Land, Edr. Anthony O’Mahony vd., Scorpion Cavendish 1995, s. 112-128.
• MOURADIAN, Claire, “Batılı Güçler Nezdindeki Önemli Bir Koz: Hıristiyanlar”, Kudüs 1850-1948, Haz. Catherine Nicault-Çev. Estreya Seval Vali, İstanbul 2001, s. 159-185.
• Muâhedât Mecmûası, I. ve III., Türk Tarih Kurumu tıpkı basım, Ankara 2008.
• NICAULT, Catherine, “Osmanlı Kudüs’üne Dönüş”, Kudüs 1850-1948, Çev. Estreya Seval Vali, İstanbul 2001, s. 37-94.
• OUSTERHOUT, Robert, “Rebuilding the Temple Constantine Monomachus and the Holy Sepulchre”, Journal of the Society of Architectural Historians, XLVIII/1, Mart 1989, s. 66-78.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II., İstanbul 1983.
• PERI, Oded, Christianity Under Islam In Jerusalem: The Question Of The Holy Sites In Eearly Ottoman Times, Boston 2001.
• PERRY, Yaron, British Mission To The Jews In Nineteenth-Century Palestine, Frank Cass Publıshers-Londra 2003.
• REITER, Yitzhak, Marlen Eordegian ve Marwan Abu Kalaf, “Jerusalem’s Religious Significamce”, Palestine-Israel Journal of Politics, Economics and Culture Jerusalem, VIII/1, Kudüs 2001, s. 12-19.
• ROBINSON, E. ve Smith E., vd., Later Biblical Researches In Palestine, And In The Adjacent Regions (Journal Of Travels In The Year 1852), Boston 1856.
• RUTH, Kark, American Consuls In The Holy Land 1832-1914, Kudüs 1994.
• SAMUR, Sebahattin, İbrahim Paşa Yönetimi Altında Suriye, Kayseri 1995. SANJIAN, Avedis K., The Armenian Communities In Syria Under Ottoman Dominion, Harvard Universty Press 1965.
• SCHÖLCH, Alexander, “Jerusalem in the 19th Century (1831-1917)”, Jerusalem In History, Edr. K. J. Asalı, Essex 1989, s. 228-248.
• SCHÖLCH, Alexander, “The Demographic Development of Palestine, 1850-1882”, International Journal of Middle East Studies, XVII/IV, Aralık 1985, s. 485-505.
• SONYEL, Salahi R., “Osmanlı İmparatorluğu’nda Koruma (Protégé) Sistemi ve Kötüye Kullanışı”, Belleten, LV/213, Ankara 1991, s. 359-370.
• SONYEL, Salahi R.,“Büyük Devletlerin Osmanlı İmparatorluğunu Parçalama Çabalarında Hıristiyan Azınlıkların Rolü”, Belleten, XLIX/195, Ankara 1985, s. 647-664
• STAVROU, Theofanis George, “Russian Interest in the Levant 1843-1848: Porfirii Uspenskii and Establishment of the First Russian Ecclesiastical Mission in Jerusalem”, Middle East Journal, XVII/1-2, Kış-Bahar 1963, s. 91-103.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Mesail-i Mühimme-i Siyâsiye, Haz. Bekir Sıtkı Baykal, Ankara 1987.
• YURDAYDIN, Hüseyin G., “İslam Devletlerinde Müslüman Olmayanların Durumu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, XXVII., Ankara 1985, s. 97-110.