Berlin Antlaşması sonrasında Balkanlar’da Cemaat-i İslamiyelerin teşekkülü (1878-1918)

Yıl 2013, Sayı: 33, 63 - 93, 01.07.2013

Ayşe Zişan Furat

https://doi.org/10.1501/OTAM_0000000615

Öz

The Russo-Turkish War was of higher importance not only because it brought an end to most of the Ottoman presence in the Balkans political wise, but also because of its far-reaching consequences for the religious and ethnic communities that co-existed for centuries in the region. During month-long discussions that took place at the Berlin Congress, held in the aftermath of the war, the European Great Powers insisted on extending the clauses of the San Stefano Treaty to the religious groups, exclusively the Christian ones. As a result, the Berlin Treaty included an article on the religious rights and freedom of every newborn Balkan state. Although the specific impact of the war on the Balkan Muslims was not discussed during the Congress, the final clauses brought along the formation of the Islamic Communities - bodies for administrating and managing religious affairs as well as for sustaining indirectly Muslim identity. Despite the fact that this paper does not offer an in-depth analysis due to space limitations, it nevertheless aims to not only critically discuss the dynamics of the foundation process of the Islamic Communities in the Balkans that remain critical religious institutions nowadays, but also to offer and elaborate on several new aspects for future research on this issue. The paper consists of three chapters – first, an overview of the outcome of The Russo-Turkish War and the Berlin Congress is provided, then general discussion topics during the Congress related to religious groups are presented, whereas finally, the paper delves into the concurrent formation of the Islamic Communities in the Balkan states

Anahtar Kelimeler

Balkans, The Russo-Turkish War

Berlin Antlaşması sonrasında Balkanlar’da Cemaat-i İslamiyelerin teşekkülü (1878-1918)

Öz

1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, sadece Balkanlar’daki Osmanlı varlığının büyük bir bölümüne son vermesi açısından değil; aynı zamanda yüzyıllardır bölgede bir arada yaşayan dinî ve etnik gruplar üzerindeki uzun vadeli sonuçları nedeniyle adeta bir dönüm noktası olmuştur. Savaş sonucunda toplanan Berlin Kongresi’nde bir ay boyunca süren tartışmalar sırasında Avrupalı devletler, Ayastefanos Antlaşması’nın şartlarına dinî grupları ve özellikle de Hristiyan grupları ilgilendiren maddelerin eklenmesi için ısrarcı davranmışlardır. Bunun bir neticesi olarak Berlin Antlaşması’na, bağımsızlığı kabul edilen her yeni Balkan devletinde bulunan dinî gruplara yönelik din ve ibadet özgürlüğü hakkında bir madde koyulmasına karar verilmiştir. Her ne kadar savaşın Balkan konuşulmamışsa da, söz konusu maddeler, dolaylı bir şekilde Müslümanların din işlerinin idaresi ve yürütülmesi ile kimliklerinin korunmasını sağlayacak olan Cemaat-i İslamiyelerin oluşumunu beraberinde getirmiştir. Bu çalışmanın günümüzde benzer sorumlulukları üstlenmekte olan Balkanlardaki Cemaat-i İslamiyelerin kökenlerine ışık tutacağı ve izleyen çalışmalar için de yeni bir perspektif sağlayacağı umut edilmektedir. Üç bölümden oluşan çalışmada, öncelikle Osmanlı-Rus Savaşı’nın sonlanması ve akabinde toplanan Berlin Kongresi konusunda genel bir giriş yapılacak; ardından da kongrede dinî gruplar ile ilgili hususların hangi esaslar çerçevesinde ele alındığı incelenecektir. Son olarak da bölgedeki Cemaat-i İslamiyelerin ortaya çıkış süreçleri üzerinde durulacaktır

Anahtar Kelimeler

Balkanlar, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı, Berlin Kongresi, Balkan Müslümanları, Balkan Cemaat-i İslamiyeleri

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri
• (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
• A.MTZ.(04): 91/46, 8 Muharrem 1321/6 Nisan 1903; 107/38, 14 Ramazan 1321/4 Aralık 1903; 113/6, 1 Muharrem 1322/ 18 Mat 1904; 182/38, 12 Zilkade 1321/30 Ocak 1904.
• A.MTZ (RŞ): 8/4, 16 Rebiülahir 1311/27 Ekim 1893.
• HR.HMŞ.İŞO: 107/27, 5 Ke 1328; 112/14, 8 Ks 1329.
• HR.SYS: 2713/13, 31.10.1919.
• Y.A.HUS: 314/52, 5 Cemaziyelahir 1312/4 Aralık 1894. Eserler
• Actenstücke in Orientalischen Angelegenheiten, Präliminarfriede von San Stefano. Congress-Protokolle und Vertrag von Berlin, Druck und Verlag der K.K. Hof- und Staatsdruckerei, Wien 1878.
• ADIYEKE, Ayşe Nükhet, Yunanistan Sınırları İçinde Müslüman Cemaat Örgütlenmeleri: ‘Cemaat-i İslamiyeler’ 1913-1998, Stratejik Araştırma ve Etüdler Milli Komitesi, Ankara 2001.
• AHMED MİTHAT, Zübdetü'l-Hakayık, İstanbul 1295.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, “Fatih Sultan Mehmed’in Teşkilat Kanunnamesi”, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri, 1. Kitap, Fey Vakfı, İstanbul 1990.
• AYDIN, Mahir,Şarkî Rumeli Vilâyeti, TTK, Ankara 1992.
• AYDIN, Mithat, Balkanlarda İsyan: Osmanlı-İngiltere Rekabeti Bosna-Hersek ve Bulgaristan’daki Ayaklanmalar (1875-1876), Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005.
• _____________, Bulgarlar ve Ermeniler Arasında Amerikan Misyonerleri, Yeditepe,
• BABUNA, Aydın, Bir Ulusun Doğuşu: Geçmişten Günümüze Boşnaklar, 2. Baskı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2007.
• Berlin Ahidnamesi: Ayastefanos, Berlin, Kıbrıs Muahedenameleri, Karabet Matbaası, İstanbul 1324/1908.
• Berlin Kongresi Protokollerinin Tercümesidir, Matbaa-i Amire, İstanbul 1298/1880.
• BİNARK, İsmet (ed.), Bosna – Hersek İle İlgili Arşiv Belgeleri (1516-1919), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Ankara 1992.
• BOZKURT, Gülnihal, Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1996.
• Documents Diplomatiques, Affaires d’Orient, Congrès de Berlin, Affaires Étrangères, Imprimerie Nationale, Paris 1878;
• EREN, Halit, Batı Trakya Türkleri, İstanbul 1997.
• ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, I (Osmanlı İmparatorluğu Andlaşmaları), TTK, Ankara 1953.
• FURAT, Ayşe Zişan, Gayr-i Müslim Bir İdare Altında Müslümanların Din Eğitimi, Avusturya-Macaristan Dönemi Bosna, (1878-1918), İdil Yayıncılık, İstanbul 2013.
• GÜNAY, H. Mehmet, Osmanlı Sonrası Bulgaristan Türklerinin Dinî Yönetimi ve Özel Yargı Teşkilatı, Rumeli Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul 2006.
• HAUPTMANN, Ferdo, Borba Muslimana Bosne i Hercegovine za Vjersku i Vakufsko- Mearifsu Autonomiju, Arhiv Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1967.
• BRAHİM, Nuredin, Dobruca’daki Müslüman Topluluğu Manevi Hayatından Sayfalar: Dini Hayatı ve Ana Dilde Eğitim, Ex Ponto, Costanta 1999.
• IMAMOVIĆ, Mustafa, Pravni položaj i unutrašnjo-politički razvitak BiH od 1878. do 1914., Magistrat i Pravni Fakultet Univerziteta u Sarajevu, Sarajevo 2007.
• KARAL, Enver, Osmanlı Tarihi, VII, 6. Baskı, TTK, Ankara 2003 ve VIII, 6. baskı, TTK, Ankara 2007.
• KARČİĆ, Fikret, The Bosniaks and the Challenges of Modernity, Late Ottoman and Hapsburg Times, el-Kalem, Sarajevo 1999.
• KENANOĞLU, M. Macit, Osmanlı Millet Sistemi: Mit ve Gerçek, Klasik, İstanbul 2004.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur, Anadolu’daki Amerika, 3. Baskı, İmge, Ankara 2000.
• Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’ât-ı Hakîkat, haz. İsmet Miroğlu, Berekât Yayınevi, İstanbul 1983.
• McCARTHY, Justin, Osmanlı’ya Veda, İmparatorluk Çökerken Osmanlı Halkları, 2.baskı, Etkileşim, İstanbul 2008.
• Muahedat Mecmuası, V, Ceride-i Askeriye Matbaası, İstanbul 1298/1880.
• NAKIČEVIĆ, Omer (haz.), Istorijski razvoj institucije Rijaseta, Rijaset Islamske Zajednice u RBiH, Sarajevo 1996.
• ORTAYLI, İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahallî İdareleri, 1840-1880, 2. Baskı, TTK, Ankara 2011.
• ÖZCAN, Uğur, II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı-Karadağ Siyasi İlişkileri, TTK, Ankara 2012.
• POPOVİC, Aleksandre, L’Islam balkanique, Les musulmans du sud-est européen dans la période post-ottomane, Harrassowitz, Wiesbaden 1986.
• Rumeli-i Şarki Cemaat-i Müslimesi Hakkında Talimat Suretidir, Matbaa-i Âmire, İstanbul 1298/1881.
• Sammlung der für Bosnien und die Hercegovina Erlassenen Gesetze, Verordnungen und Normalweisungen (1878-1880), Kaiserlich- Königlichen Hof- und Staatsdruckerei, Wien 1880.
• SCHMİD, Ferdinand, Bosnien und die Herzegovina unter der Verwaltung Österreich- Ungarns, Verlag von Veit & Comp, Leipzig 1914.
• SERTOĞLU, Midhat, Mufassal Osmanlı Tarihi Resimli-Haritalı, VI, TTK, Ankara 2011.
• Štatut za autonomnu upravu, islamski vjerskih i vakufsko-mearifskih poslova u Bosni i Hercegovini, Zemaljska štamparija, Sarajevo 1909.
• TURAN, Ömer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), TTK, Ankara 1998.
• Turkey. No.39 (1878), Correspondence Relating to the Congress of Berlin with the Protocols of the Congress, Harrison and Sons., London 1878.
• TÜRKGELDİ, Ali Fuat, Mesâil-i Mühimme-i Siyasiyye, II, yay. haz. Bekir Sıtkı Baykal, 2. baskı, TTK, Ankara 1987.
• ÜLKÜSAL, Müstecib, Dobruca ve Türkler, Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1966.
• VRANKIĆ, Petar, Religion und Politik in Bosnien und Herzegowina (1878-1918), Ferdinand Schöningh, Paderborn, München, Wien, Zürich 1998.
• WRIGHT, Herbert F. (ed.), Constitutions of the States at War, 1914-1918, Government Printing Office, Washington 1919.
• YAKUT, Esra, Şeyhülislamlık, Yenileşme Döneminde Devlet ve Din, Kitap Yayınevi,
• Yunanistan ve Romanya ve Sırbiye ve Bulgaristan ve Karadağ’da Bulunan Cemaat-i İslamiyyenin Hususat-ı Mezhebiyeleri Hakkında Canib-i Şeyhülislami’den Kaleme Alınan Talimatdır, Matbaa-i Osmaniye, İstanbul 1302/1885. Tezler
• BAĞIRGAN, Sedat, Osmanlı Basınında 1877-1878 Osmanlı-Rus Harbi (93 Harbi), Celal Bayar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2008.
• DEMİRHAN, Hasan, İngiltere’nin Balkan Politikası ve Yunanistan, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul
• DEMİROĞLU, Hasan, Rus Kaynaklarına Göre Rusya’nın Balkan Siyaseti: Ortodoks Birliği ve Panislavizm (1856-1878), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2009. Makaleler
• AYDIN, Mithat, “Bosna-Hersek Ayaklanması (1875)’nda Panslavizmin Etkisi ve Sırbistan ve Karadağ’ın Rolü”, Belleten, c. LXIX, S. 256, Ankara, Aralık 2005, s. 913-935.
• _____________, “Osmanlı-İngiliz İlişkilerinde İstanbul Konferansı (1876)’nın Yeri”, Ankara Üniversitesi D.T.C.F Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, c. XXV, S.39, Ankara 2006, s. 101-115.
• _____________, “Diplomasi Oyununda Aktörler ve Figüranlar: Berlin Kongresi’nde Büyük Devletler ve Bulgaristan”, Türk Tarihinde Balkanlar, II, ed. Zeynep İskefiyeli, M. Bilal Çelik, Serkan Yazıcı, Sakarya Üniversitesi, Sakarya 2013, 771- 812.
• BOZKURT, Abdurrahman, “Fransa’nın Osmanlı Devleti’ndeki Katolikleri Himaye Hakkı ve Bunun Sona Ermesi”, Tarih Dergisi, S. 52 (2010/2), İstanbul 2011, s.123-150.
• ÇAKMAK, Zafer, “1875 Hersek İsyanı”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 8, Elazığ 2003, s. 241-254.
• ÇAKMAK, Zafer, “Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun Bosna-Hersek’in İşgali ve Sonrasında Osmanlı Devleti ile Yaptığı Anlaşma”, Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, S. 4, Elazığ 2003, s. 16-20.
• EKŞİ, Ahmet, “Büyük Ali Haydar Efendi (Nasuhizade) (1837-1903)”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, S. 6, İstanbul 2005, s. 115-118.
• FANNİNG, William H. W, “Parish”, The Catholic Encyclopedia, ed. Charles G. Herbermann et al.,The Encylopedia Press, New York 1913, VII, s. 499-500.
• FURAT, Ayşe Zişan, “A Cultural Transformation Project: Religious and Educational Policy Of Austro-Hungarian Empire in Bosnia (1878-1918)”, Balkans and Islam: