I. Dünya Savaşı'nda Osmanlı Devletinin İran'la ittifak kurma arayışları

Yıl 2014, Sayı: 36, 95 - 116, 01.01.2014

Ö.kürşad Karacagil

Öz

Osmanlı-İran ilişkileri uzun bir tarihi geçmişe sahiptir. Safevi Devletinin kurulmasıyla birlikte, ilişkiler sürekli bir çekişme ve savaş halinde devam etmiştir. Bunun yanı sıra, iki taraf arasındaki ilişkiler, bazı dönemler de batıya karşı “İttihad-ı İslam” politikasına da yönelmiştir. 1900’lerden itibaren İran’ın önemli bir kısmını işgal altında bulunduran Rusya ve İngiltere Osmanlı Devleti’nin asıl muhatabı olmuştur. I. Dünya Savaşı’na giden süreçte İran, İtilaf ve İttifak devletlerinin askeriden ziyade siyasi mücadelelerine sahne olmuştur. Savaş başladığı sırada düzenli bir orduya sahip olmayan İran, Rusya ve İngiltere’nin kontrolü altındaydı. Osmanlı’nın İran politikası Rus ve İngiliz politikasına mani olarak, İran üzerinden Afganistan ve Kafkasya’ya kadar ulaşmaktı. Bu bağlamda Osmanlı Devleti İran’ı yanına çekmek için ittifak antlaşmaları hazırladıysa da uygulamaya konulamamıştır. Bunda İran’ın içinde bulunduğu durum oldukça etkili olmuştur. Nitekim İran, savaşın başladığı dönemde işgal altında bulunan bir ülke olduğu gibi topraklarının birçoğu yerel aşiretlerin kontrolünde bulunan ve merkezi otoritesi zayıflamış bir ülkeydi. Osmanlı açısından İran’la ittifak kurulamamasındaki bir diğer faktör ise müttefiki olan Almanya ile arasında yaşanan çıkar çatışmasıdır. Bu çatışma iki devletin birbirinden gizli olarak yürüttükleri diplomasiyle kendisini gösterecektir. Hatta bu durum zaman zaman iki ülke arasındaki ilişkileri yıpratacak seviyeye dahi gelmişti. Bu çalışmada Osmanlı Devleti ile İran arasındaki ittifak kurma arayışları ve bu süreçte yaşanan gelişmeler Başbakanlık Osmanlı Arşivi belgeleri ışığında ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

İran, Almanya, ittifak, Osmanlı Devleti, savaş

Ottoman Efforts to Form an Alliance with Iran in World War I

Öz

Relationship between the Ottoman Empire and Iran has a long historical background. Following the foundation of the Safavid state, constant rivalry and military confrontation dominated this relationship. Still, this relationship at times evolved around the politics of the “Unity of Islam.”. Having invaded a great part of Iran, Russia and England became Ottomans’ main rivals in the region after 1900. In the process leading to the World War I, Iran became a venue for political, rather than military confrontation, between these powers. Even though the battles were not frequent and the number of belligerents was not high, military operations still played an important part. When the Great War started, Iran did not have a regular army. It was under the control of Russia and England. Ottomans’ Iran strategy was to impede the realization of Russian and English designs and reach Caucasia and Afghanistan through Iran. Within this framework, even though the Ottomans drafted a treaty of alliance, such an alliance was never materialized. This was partly the result of Iran’s political situation: it was under foreign occupation when the war started and its central government was weak with many provinces under the control of tribes. Another reason why the Ottomans could not form an alliance with Iran is the conflict of interest between the Ottoman Empire and its ally Germany. This conflict could be observed in both allies’ secret diplomacy that they hid from each other, a situation which strained the relationship between them. This presentation will deal with the efforts of forming an OttomanIran alliance by relying on primary sources from the Prime Ministrial Ottoman Archives Başbakanlık Osmanlı Arşivi , Istanbul and relevant secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Iran, Germany, alliance, the Ottoman State, war

Kaynakça

• ARIKAN, Mustafa, “Harb-i Umûmî’de Osmanlı Devleti’nin İran Cephesinde Yaşadığı Bazı İstihbarat Zaafları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, C. XXXII. cilt, S. 53. 2013, s. 1-16.
• ATABAKİ, Touraj, “I. Dünya Savaşı, Büyük Devletler Arasındaki Çekişmeler ve İran’da Siyasal Toplumun Doğuşu”, İran ve I. Dünya Savaşı ( Büyük Güçlerin Savaş Alanı), Editör Touraj Atabaki, İstanbul 2010, s. 1-7.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılâbı Tarihi, , C III, Ankara 1957.
• ÇETİNSAYA, Gökhan, “Tanzimat’tan Birinci Dünya Savaşı’na Osmanlı-İran İlişkileri” Kök Araştırmalar, Osmanlı Özel Sayısı, 2000, s. 11-24.
• ETTADİYYEH, Mansoureh “İran Geçici Hükümeti”, İran ve I. Dünya Savaşı (Büyük Güçlerin Savaş Alanı), Editör Touraj Atabaki, İstanbul 2010, s. 9-28.
• KURAN, Ercüment, “Birinci Dünya Savaşı”, DİA. , C. 6, İstanbul 1992, s. 196-200.
• KURTCEPHE, İsrafil-Mustafa Balcıoğlu, “Birinci Dünya Savaşı Başlarında Romantik Bir Türk Alman Projesi –Rauf Bey Müfrezesi- ”, Osmanlı Tarihi Araştırmaları ve Uygulamaları Merkezi Dergisi ( OTAM), Ankara 1992, s. 247-269.
• KÜÇÜK, Cevdet, “İran-Irak Hududunu Belirleyen 1913 Tarihli İstanbul Protokolü” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Doğumunun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul 1981, s. 243-268.
• LACHER, M. Büyük Harpte Türk Harbi, Cilt 2, Çev. Mehmet Nihat, Matbaa-i Askeriye, İstanbul 1927.
• METİN, Barış, Birinci Dünya Savaşında İran Coğrafyasında Etnik, Dini ve Siyasi Nüfuz Mücadeleleri, Ankara 2012.
• MOLESWORTH, Percy Sykes, İran Tarihi ( Harb-i Umumi’de İran), Tercüme Yüzbaşı Mehmed Cemal, İstanbul 1341.
• SARISAMAN, Sadık, “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı-İran Siyasi İlişkileri”, XIV. Tarih Kongresi ( Ankara 9–13 Eylül 2002), C. 2/1, Ankara 2005, s. 103-150.
• SARISAMAN, Sadık, “I. Dünya Savaşında İran Avşarları ve Türkiye (1914-1917) ”, Türkler, C. 13, Ankara 2002, s. 440-451.
• TETİK, Ahmet, Teşkilat-ı Mahsusa ( Umûr-ı Şarkıyye Dairsi) Tarihi, İstanbul 2014.