Maraş eyaletinde güherçile üretimi 1566-1577

Yıl 2015, Sayı: 37, 1 - 18, 01.01.2015

Kerim İlker Bulunur

Öz

Güherçile barutun en önemli bileşenidir ve Avrupa’ya nazaran Osmanlı topraklarında bol miktarda bulunmaktadır. Osmanlılar bu stratejik madenin ihracını yasaklamış ve üretimini kontrolleri altına almışlardır. Maraş eyaletinde güherçile üretimine, Kanuni Sultan Süleyman’ın son yıllarında düzenlenen Macaristan seferi öncesinde, merkezin artan barut ihtiyacını karşılamak üzere başlanmıştır. Üretim, başlangıçta birkaç kazada kurulan ocaklarda gerçekleştirilmiş, ilerleyen yıllarda bunlara yenileri eklenmiştir. Önceleri merkez tarafından görevlendirilen bir çavuşun idaresinde üretim yapan işletmeler, bir müddet sonra iltizam sistemi ile en yüksek güherçile üretme taahhüdünde bulunanlara verilmiştir. Bunlar genellikle Maraş eyaleti sipahileridir. Sipahiler çoğunlukla ortaklıklar kurarak işletmeleri üzerlerine almışlardır. Ancak birçoğu vaatlerini yerine getirememiş ve merkez tarafından mirî akçeleri yemekle suçlanmıştır. Bu makalede Maraş eyaletinde gerçekleştirilen güherçile üretiminin ilk yılları ve bundan sonra yaşanan gelişmeler incelenmektedir

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, güherçile, Maraş eyaleti, barut

Saltpeter Production in the Province of Marash 1566-1577

Öz

Saltpeter is the most important component of gunpowder which was widely found in the Ottoman Empire in comparison with Europe. The Ottomans had banned the export of this strategic mineral in order to control the production. Saltpeter production was held in the province of Marash, in recent years of Suleiman the Magnificent just before the Hungary campaign, in order to meet the growing needs of gunpowder of the central power. Production was initially carried out in the mine established in several kazas, new ones were added in later years. The management of mines held initially by a çavuş appointed by the central authority. After a while, the right was given to the tax farmer mültezim that committed to produce the highest saltpeter with tax farming system. The tax farmers were usually chosen from sipahis of the Marash province. Sipahis conducted enterprises upon themselves mostly through partnerships. However, many did not fulfill their promises, and was, accused of wasting the mirî funds by the central authority. This article examines the first years of saltpeter production in the province of Marash and the developments thereafter

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, saltpeter, Marash province, gunpowder

Kaynakça

• BOA, D.EVM, (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Bâb-ı Defterî Evâmir-i Maliye Kalemi Defterleri,) nr. 26278.
• BOA, KK (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Kamil Kepeci Tasnifi), nr. 67.
• BOA, MD (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Mühimme Defterleri), nr. 5, 9, 19, 21, 34.
• BOA, MAD (Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler), nr. 2775, 7534.
• Numaralı Mühime Defteri, Özet-Transkripsiyon ve İndeks II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1995.
• Numaralı Mühime Defteri, Özet-Transkripsiyon ve İndeks II, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, Ankara 1996. Kitap ve Makaleler
• ÁGOSTON, Gábor, Barut, Top ve Tüfek: Osmanlı İmparatorluğu’nun Askeri Gücü ve Silah Sanayisi, çev. Tanju Akad, Kitap Yayınevi, İstanbul 2006.
• AKÖZ, Alaaddin ve İbrahim Solak, “Dulkadirli Beyliği’nin Osmanlı Devletine İlhakı ve Sonrasında Çıkan İsyanlar”, Dulkadir Beyliği Araştırmaları, C. I, ed. Yaşar Alparslan, Mehmet Karataş ve Serdar Yakar, Ukde Kitaplığı, Kahramanmaraş 2007, s. 115- 127.
• ALTINÖZ, İsmail, Dulkadır Beylerbeyiliğinin Teşekkülü ve Gelişmesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1995.
• ÇAĞATAY, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, II/1 (1943), s. 117-126.
• ÇELİK, Mehtap, “Osmanlı Devleti’nde Güherçile Kaynaklarına Dair Bir Araştırma: 17. ve 18. Yüzyıllarda Bor Kazâsı”, Prof. Dr. Özer Ergenç’e Armağan, ed. Ümit Ekin, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2013, s. 153-165.
• ÇETİN, Birol, Osmanlı İmparatorluğu’nda Barut Sanayi 1700-1900, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
• ÇİZAKÇA, Murat, İslam Dünyasında ve Batı’da İş Ortaklıkları Tarihi, çev. Şehnaz Layıkel, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• GENÇ, Mehmet, “İltizam”, DİA, XXII (2000), s. 154-158.
• GÖLEN, Zafer, Osmanlı Devleti’nde Baruthâne-i Âmire (XVIII. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• HINZ, Walter, İslâm’da Ölçü Sistemleri, çev. Acar Sevim, Marmara Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1990.
• HÜLAGÜ, M. Metin, “Osmanlı Devleti’nde Güherçile Üretimi ve Kayseri Güherçile Fabrikası”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 11 (2001), s. 73-93.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, C. I, çev. Halil Berktay, Eren Yayınları, İstanbul 2000.
• İNCE, Yunus, “Kârhâneden Baruthâneye Karaman Eyaleti’nde Güherçile Üretimi (18- 19. Yüzyıllarda)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, XIII/1 (2011), s. 11-30.
• KARADENİZ, Hasan B., “XVI. Yüzyılda Rum Kale”, Belleten, LXII/234 (1988), s. 425-455.
• KUNT, İ. Metin, Sancaktan Eyalete: 1550-1650 Arasında Osmanlı Ümerası ve İl İdaresi, Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 1978.
• KURT, Yılmaz, Çukurova Tarihinin Kaynakları V 1563 Tarihli Kars-ı Maraş Sancağı Mufassal Tahrir Defteri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Bâd-ı Hevâ”, DİA, IV (1991), s. 416-418.
• SOLAK, İbrahim, “XVI. Yüzyılda Zamantu Kazâsı”, Dulkadir Beyliği Araştırmaları, C. II, ed. Yaşar Alparslan, Mehmet Karataş ve Serdar Yakar, Ukde Kitaplığı, Kahramanmaraş 2008, s. 169-181.
• TAESCHNER, Franz, Osmanlı Kaynaklarına Göre Anadolu Yol Ağı, C. I, çev. Nilüfer Epçeli, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2010.
• TEZ, Zeki, “Güherçileden Karabaruta”, Bilim Tarihi, 17 (1993), s. 8-15.
• TEZ, Zeki, Kimya Tarihi, V Yayınları, Ankara 1986.
• YİNANÇ, Refet, Mesut Elibüyük, Maraş Tahrir Defteri (1563), C. II, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, Ankara 1998.
• YÖRÜK, Doğan, “Karaman ve Dulkadir Beylikleri Bakıyyelerinin Osmanlı İlhak Sürecine Verdikleri Tepkiler”, Uluslararası Dulkadir Beyliği Sempozyumu, C. I, ed. Cevdet Kabakcı ve İlyas Gökhan, Kahramanmaraş Belediyesi Yayınları, Kahramanmaraş 2012, s. 193-208.