Temeddünden medeniyete civilisation : Osmanlı'nın insan toplum ve devlet anlayışının değişimi üzerine bir deneme

Yıl 2015, Sayı: 37, 87 - 180, 01.01.2015

Ahmet Karaçavuş

Öz

İnsanın doğasının ne olduğu sorusu tarih içinde her zaman sorulmuş ve genelde medeni, yani toplumsal olduğu cevabı verilmiştir. Platon’dan Aristo’ya, Farabi’den İbn Haldun’a, Tursun Bey’den Kınalızâde Ali Çelebi’ye bu kabul insanla ilgili düşüncelerin hareket noktası olmuştur. Ancak onlar ayrıntılarda farklılaşarak kendi düşünce sistemlerini kurmuşlardır. Sonuçta kaynağını Antik Yunan’dan, İslam öncesi Türk geleneklerinden ve İslam inancından alan geleneksel İslamOsmanlı düşüncesinin insana, topluma ve hükümdara ya da devlete dair görüşlerini oluştururken kendisine referans aldığı bu başlangıç ilkesi, zaman içinde adeta nas değeri kazanmıştır. Bu düşünceyi ifade etmek için, kavram olarak çoğu zaman birbiriyle eş anlamlı bir şekilde içtima ve temeddün kullanılmıştır. Ancak Osmanlı Devleti’nin gerilemesine paralel olarak düşünce sistemi ve onu oluşturan kavramlar değişmiş ve/veya dönüşmüştür. XIX. yüzyıla gelindiğinde yüzünü iyice Avrupa’ya çeviren Osmanlı’da, geleneksel kavramların Batılı bir içerik kazanması veya Avrupa ile karşılaşma sonucu ortaya çıkan yeni durumları karşılayacak yeni terimlerin icat edilmesi ya da Batı dillerinden aynıyla alınması süreci başlamıştır. Bu süreçte temeddünün yerine ikame edilmeye çalışılan ve geleneksel insan, toplum ve devlet algısını bütünüyle değiştiren terim, Fransızca civilisationun Türkçesi olarak önerilen medeniyettir. Civilisationun Türkiye’deki tarihi Mustafa Reşit Paşa ile başlamış ve kelime kısa sürede medeniyetle karşılanmıştır. Böylece medeniyet Osmanlı’dan Türkiye’ye son iki yüz yıllık modernleşme tarihinin anahtar kavramlarından biri olmuştur. Yeni kavramlar yeni düşünceler getirmiş ve Osmanlı aydınının bütün ontolojik referanslarını değişime uğratmıştır. İşte bu çalışmanın amacı, temeddünden medeniyete uzanan değişim sürecini, civilisationun tarihte yüklendiği görev ve anlamlar yardımıyla incelemektir

Anahtar Kelimeler

Medeniyet, siyaset, modernleşme, terakki, terbiye

FromTemeddün to Civilisation: An Essay on the Change of Ottoman Perspective to Human, Society and State

Öz

Throughout the course of history, the question of what the nature of humans is has always been asked and the answer that it is civilized or societal has been given. This acceptance has been the source of action regarding ideas about humans from Platon to Aristo, Farabi to Ibn Haldun, and Tursun Bey to Kınalı-zâde Ali Çelebi. However, they have established their own way of thinking via their differences in details. This starting point affected from ancient Greece and pre-Islam Turkish traditions and which has been taken as a referance point in establising the traditional Islamic-Ottoman perspective towards human, society, leader and state has become a dogma over time. To express this idea the synonomous words ictimâ‘ and temeddün have been used. However, with the decline of the Ottoman Empire, the thinking system and vocabulary used for it changed. The Ottoman Empire which turned its face completely to Europe in the 19th century, traditional terminology was tried to be adapted to western style or new terminology was created; western terminology was used to meet new developments. In this period the French word civilisation whose Turkish equivalent is medeniyet which changed the classical perception of people, society and state was used instead of the classical term temeddün. The history of the word Civilisation in Turkey began with Mustafa Reşit Paşa and after a short while was replaced by medeniyet. Thus medeniyet has been one of the key notions of the modernization period of Turkey beginning with the Ottoman times. New terminology brought new ideas and completely changed the ontological references of the Ottoman intellectuals. The aim of this study is to examine the period of change from temeddün to medeniyet with the help of the meanings and duties civilisation has undertaken thruoghout the course of history

Anahtar Kelimeler

Civilization, policy, modernization, progress, education

Kaynakça

• AĞAOĞLU, Ahmet, Üç Medeniyet, İstanbul 1927.
• Ahmet Cevdet Paşa, Târîh-i Cevdet, I, Tertîb-i Cedîd, Dersa‘âdet 1309 (1891).
• _________, Tezâkir-40 Tetimme, Haz. Cavit Baysun, Ankara 1991.
• Ahmet Hikmet (Müftüoğlu), “Garb Medeniyetciliği”, Sebîlü’r-reşâd, XXIV/602, İstanbul Mayıs 1340, s. 54-55.
• AKDAĞ, Erhan, “İbn-i Haldun’un Medeniyet Anlayışı”, Hece-Medeniyet Özel Sayısı, sy. 186/187/188, Haziran-Temmuz-Ağustos 2012, s. 428-435.
• Âlî Paşa, “İltifât-nâme”, Mecmu‘â-i Fünûn, Sene 1, No: 2, İstanbul 1279, s. 51-56.
• Aristoteles, Nikomakhos’a Etik, Çev. Saffet Babür, Ankara 1998.
• ASİLTÜRK, Baki, Osmanlı Seyyahlarının Gözüyle Avrupa, İstanbul 2000.
• Basîretçi Ali Efendi, “Şehir Mektûbu-Te‘âvün-Mektup No:58”, Basîret, No: 98, 15 Şevvâl 1290 Cuma/23 Teşrîn-i Sânî 1289 Cuma(6 Aralık 1873), s. 1-2.
• _________, “Şehir Mektûbu-Îzâh-ı Merâm-Mektub No: 78”, Basîret, No: 1201, 23 Safer 1291 Cuma/29 Mart 1290 Cuma (11 Nisan 1874), s. 2.
• BAYKARA, Tuncer, “Civilisation ve Osmanlı Devleti”, Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve Ondokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, İzmir 1999.
• _________, “Mustafa Reşit Paşa’nın Medeniyet Anlayışı”, Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve On Dokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, İzmir 1999, s. 33-43.
• _________, “Bir Kelime-Istılah ve Zihniyet Olarak “Medeniyet”’in Türkiye’ye Girişi”, Osmanlılarda Medeniyet Kavramı ve On Dokuzuncu Yüzyıla Dair Araştırmalar, İzmir 1999.
• BERGEN, Lütfi, “Medeniyet Ekseninde Kültür”, Hece-Medeniyet Özel Sayısı, sy. 186/187/188, Haziran-Temmuz-Ağustos 2012, s. 33-64.
• Bir Bedevî Mektubu, “Bir Bedevî Mektûbu”, Mecmuâ‘-i ‘Ulûm, Sene 2, No: 5, 1 Safer 1297 (14 Ocak 1880), s. 379-380.
• BOZKURT, Nebi-Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Medine”, DİA, VII, Ankara 2003, s. 305- 311.
• BUHL, Fr., “Medine”, MEB İslam Ansiklopedisi, VII, Eskişehir 1997, s. 459-471.
• CANATAN, Kadir, Mukaddime-Klasik Sosyal Bilimler Sözlüğü, İstanbul 2009.
• CANATAR, Mehmet, “Yasa, yasak, Yasaknâme Tabirleri”, Adâlet Kitabı, Ed. Halil İnalcık-Bülent Arı-Selim Aslantaş, Ankara 2012, s. 21-37.
• CHİLDE, Gordon, Kendini Yaratan İnsan (İnsanın Çağlar Boyu Gelişimi), Çev. Filiz Ofluoğlu, İstanbul 1996.
• ÇIĞ, Muazzez İlmiye, Tarih Sümer’de Başlar, Ankara 1998.
• ELİAS, Norbert, Uygarlık Süreci, Çev.: Ender Ateşman, c.I, İstanbul 2000.
• EROL, Murat, “Medeniyet ve Yerlilik: Anadolu’da Bir Medeniyet Düşünmek”, Hece- Medeniyet Özel Sayısı, sy. 186/187/188, Haziran-Temmuz-Ağustos 2012, s. 140-156.
• Farabi, Mutluluğun Kazanılması-Tahsîlu’s-Sa’âda, Çev. Ahmet Arslan, İstanbul 2012.
• _________, El-Medînetü’l- Fâzıla, Çev. Nafiz Danışman, İstanbul 1990.
• FAZLIOĞLU, İhsan, “Sözcük ile Kavram Arasında Medeniyet mi, Temeddün mü?”, Türkiye Günlüğü, sy. 117, Kış 2014, s. 99-111.
• FEBVRE, Lucien, Uygarlık, Kapitalizm ve Kapitalistler, Çev. M. Ali Kılıçbay, Ankara 1995.
• FİNDLEY, Carter Vaughn, “Osmanlı Siyasal Düşüncesinde Devlet ve Hukuk: İnsan Hakları mı, Hukuk Devleti mi?”, TANZİMAT-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, İstanbul 2011, s. 491-502.
• GENCER, Bedri, İslam’da Modernleşme 1839-1939, İstanbul 2008.
• _________, Hikmet Kavşağında Edmund Burke ile Ahmed Cevdet, İstanbul 2011.
• _________, “Medenileşmeden Küreselleşmeye Modernleşmenin Akıbeti”, Hece-Medeniyet Özel Sayısı, sy. 186/187/188, Haziran-Temmuz-Ağustos 2012, s. 127-129.
• GÖLE, Nilüfer, Modern Mahrem-Medeniyet ve Örtünme, İstanbul 2001.
• GOODY, Jack, Tarih Hırsızlığı, Çev. Gül Çağlalı Güven, İstanbul 2012.
• GÜNAYDIN, Yusuf Turan, “Medeniyet Bibliyografyası”, Hece-Medeniyet Özel Sayısı, sy. 186/187/188, Haziran-Temmuz-Ağustos 2012, s. 587-624.
• GÜNDÜZ, Mustafa, Eğitimci Yönüyle Ahmet Cevdet Paşa, Ankara 2012.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, Anadolu’da Aşiretler, Cemaatler, Oymaklar 1453-1650, I, Ankara 2009.
• HEGEL, G. F. W., Tarihte Akıl, Çev. Önay Sezer, İstanbul 2003.
• Hoca Tahsin, “Aklâmü’l-Akvâm”, Mecmuâ-i ‘Ulûm, sene 1, No: 1, 1 Zi’l-hicce 1296 (16 Kasım 1879)?, s. 45-76.
• İbn Haldun, Mukaddime-1, Haz. Süleyman Uludağ, İstanbul 2012.
• _________, Mukaddime-I, Çev. Pîrizâde Mehmed Sâ’ib, Haz. Yavuz Yıldırım-Sami Erdem-Halit Özkan-M. Cüneyt Kaya, İstanbul 2008.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlı Hukuna Giriş Örfî-Sultanî Hukuk ve Fâtih’in Kanûnları”, Adâlet Kitabı, Ed. Halil İnalcık-Bülent Arı-Selim Aslantaş, Ankara 2012, s. 73-103.
• _________, “Kutadgu Bilig’de Türk Devlet Geleneği ve Adalet”, Adâlet Kitabı, Ed. Halil İnalcık-Bülent Arı-Selim Aslantaş, Ankara 2012, s. 1-20.
• İNAN, Kenan, A Summary and Analysis of the Târîh-i Ebü’l-Feth (History of Conqueror) of Tursun Bey (1488), The University of Manchester Foculty of Arts Department of Middle Eastern Studies Unpublished Ph. D. Thesis, April 1993
• KAPLAN, Mehmet, “Mustafa Reşit Paşa ve Yeni Aydın Tipi”, TANZİMAT-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, İstanbul 2011, s. 463-475.
• KAPLAN, Mehmet-İnci Enginün-Birol Emil, Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi-1, İstanbul 1974.
• KARAÇAVUŞ, Ahmet, Tanzimat Dönemi Osmanlı Bilim Cemiyetleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2006.
• KAYAPINAR, Akif, “İbn Haldun’un Asabiyet Kavramı: Siyaset Teorisinde Yeni Bir Açılım”, İbn Haldun-Güncel Okumalar, İstanbul 2009, s. 121-160.
• KAYNAR, Reşat, Mustafa Reşit Paşa ve Tanzîmat, Ankara 1985.
• KEANE, John, Şiddet ve Demokrasi, Çev. Meral Üst, Ankar 2010.
• KILIÇBAY, Mehmet Ali, “Avrupamerkezcilik ya da Dünya Tarihinin Marjinalleşmesi”, Dinin Fiziği Demokrasinin Kimyası, Ankara 1999, s. 223-231.
• Kınalı-Zâde Âli Çelebi, Ahlâk-ı Alâî, Haz. Mustafa Koç, İstanbul 2007.
• KORKUT, Şenol, “İbn Haldun’un “es-Siyâsetü’l-Medeniyye”Teorisini Eleştirisi”, İbn Haldun-Güncel Okumalar, İstanbul 2009, s. 161-192.
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Ortazaman Türk Hukukî Müesseseleri: İslâm Amme Hukukundan Ayrı Bir Türk Amme Hukuku Yok Mudur?”, Adâlet Kitabı, Ed. Halil İnalcık-Bülent Arı-Selim Aslantaş, Ankara 2012, s. 39-72.
• KUHN, Thomas, Bilimsel Devrimlerin Yapısı, Çev. Nilüfer Kuyaş, İstanbul 2000.
• KUTLUER, İlhan, “Medeniyet”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 296-297.
• KUTLUER, İlhan, “İnsan” DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 320-323.
• LAHBABİ, Muhammed Aziz, Kapalıdan Açığa Milli Kültürler ve İnsanî Medeniyet, Çev. Bahaeddin Yediyıldız, Ankara 1996.
• “Ma‘arife Dâ’ir Bend-i Mahsûsdur”, Tercümân-ı Ahvâl, No: 34, 2 Zi’l-kâde 1277 (12 Mayıs 1861), s. 1-3.
• Mehmed Şevki, “Avrupa Devletlerinin Ahvâl-i Hâzırası-Medeniyet-4”, Mecmu‘â-yı Fünûn, No: 32, İstanbul, Şabân 1281 (Aralık/Ocak 1864/1865), s. 302-303.
• _________, “Avrupa Devletlerinin Ahvâl-i Hâzırası-1”, Mecmu‘â-i Fünûn, Yıl: 3, No: 29, İstanbul Cemâziye’l-evvel 1281 (Ekim 1864), s. 186-196.
• _________, “Avrupa Devletlerinin Ahvâl-i Hâzırası-3”, Mecmuâ‘-i Fünûn, Yıl: 3, No: 31, İstanbul Receb 1281 (Kasım/Aralık 1864), s. 258-268.
• MERİÇ, Cemil, Umrandan Uygarlığa, Haz. Mahmut Ali Meriç, İstanbul 1996.
• _________, Sosyoloji Notları ve Konferanslar, Haz. Ümit Meriç Yazan, İstanbul 1997.
• _________, Kültürden İrfana, Haz. Mahmud Ali Meriç, İstanbul 2013.
• Mûsâ Kâzım, “İnsan Tab‘an Medenî midir?”, Te‘ârif-i Müslimîn, I/3, 3 Cemâziye’l-evvel 1328/29 Nisan 1326, s. 33-34.
• Münif Paşa, “Mukaddime-i Medhâl-i İlm-i Jeoloji”, Mecmuâ‘-i Fünûn, I/2, 1278 (1862), s. 67-80.
• Namık Kemal, “Terakkî”, Mecmuâ‘-i ‘Ulûm, Sene 1, No: 2, 15 Zi’l-hicce 1296 (30 Kasım 1879), s. 153-160.
• _________, “Ahlâk-ı İslâmiye”, Osmanlı Modernleşmesinin Mesleleri-Bütün Makaleleri-1, (Nergiz Yılmaz Aydoğdu-İsmail Kara), İstanbul 2005, s. 309-318.
• _________, “Terakkî”, Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri-Bütün Makaleleri-1, Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu-İsmail Kara, İstanbul 2005, s. 212-220.
• _________, “Medeniyet”, Mecmu‘â-i ‘Ulûm, Yıl 2, No: 5, 1 Safer 1297 (14 Ocak 1880), s. 382-384.
• _________, “Medeniyet”, Osmanlı Modernleşmesinin Meseleleri-Bütün Makaleleri-1, Haz. Nergiz Yılmaz Aydoğdu-İsmail Kara, İstanbul 2005, s. 358-361.
• ORTAYLI, İlber, “Tanzimat Adamı ve Tanzimat Toplumu”, Tanzimat-Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu, Ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu, İstanbul 2011, s. 421-461.
• ÖZEL, İsmet, Üç Mesele Teknik-Medeniyet-Yabancılaşma, İstanbul 2006.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü-III, İstanbul 1993.
• Platon, Devlet, Çev. Sabahattin Eyüboğlu-M. Ali Cimcoz, İstanbul 2013.
• Rıdvan Nafiz, Küçük Türk Tarihi, Türk Yurdu Kütüphânesi, İstanbul 1329(?).
• SEVİNÇ, Bayram, Şehir Bir Söylemdir: Trabzonluluk Fenomeninin Sosyolojik Analizi, Trabzon 2014.
• SOREL, Albert, Me’ele-i Şarkiye, Çev. Yusf Ziyâ, İstanbul 1911.
• SPENGLER, Oswald, Batının Çöküşü, Çev. Giovanni Scognamillo-Nuray Sengelli, İstanbul 1997.
• ŞENTÜRK, Recep, “Medeniyetler Sosyolojisi: Neden Çok Medeniyetli Bir Dünya Düzeni İçin Yeniden İbn Haldun”, İbn Haldun-Güncel Okumalar, Ed. Recep Şentürk, İstanbul 2009, s. 227-268.
• ŞİRİN, İbrahim, Osmanlı İmgeleminde Avrupa, Ankara 2003.
• TANİLLİ, Server, Uygarlık Tarihi, İstanbul 2011.
• TANPINAR, A. Hamdi, 19’uncu Asır Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 1976.
• TAŞDELEN, Vefa, “Medeniyet İnsanlığın Ortak Dili”, Hece-Medeniyet Özel Sayısı, sy. 186/187/188, Haziran-Temmuz-Ağustos 2012, s. 8-22.
• TURSUN BEY, Târîh-i Ebü’l-Feth, Haz. Mertol Tulum, İstanbul 1977.
• WALLERSTEİN, Immanuel, Jeopolitik ve Jeokültür (Değişmekte Olan Dünya-Sistem Üzerine Denemeler), Çev.: Mustafa Özel, İstanbul 1993.
• WEBER, Max, Bürokrasi ve Otorite, Çev. Bahadır Akın, Yay. Haz. M. Atilla Arıcıoğlu- Bahadır Akın, Ankara 2006.
• UBUCİNİ, M. A., Osmanlı’da Modernleşme Sancısı, Çev. Cemal Aydın, İstanbul 1998.
• ULUDAĞ, Süleyman, “Giriş”, Mukaddime-I, İstanbul 2012, s. 15-154.
• _________, “Mârifet”, DİA, XXVIII, Ankara 2003, s. 54-56.
• UNAN, Fahri, “Osmanlı İdare Felsefesinde Adâlet”, Adâlet Kitabı, Ed. Halil İnalcık- Bülent Arı-Selim Aslantaş, Ankara 2012, s.105-119.
• YILMAZ, Murat, Ahmet Cevdet Paşa’nın Eserlerinde Avrupa ve Avrupa Tarihi Algısı, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Trabzon 2013.
• YILMAZÇELİK, İbrahim, Osmanlı Devleti Döneminde Dersim Sancağı-İdari, İktisadi ve Sosyal Hayat, Ankara 2011.
• Dictionnaire de l’Académie Française, Sixieme Édition, Paris 1835.
• Le Petit Robert, Paris 2002.
• http://www.kuranikerim.com/mdiyanet/bakara.htm (17 Mart 2014).
• http://www.kuranikerim.com/mdiyanet/araf.htm (17 Mart 2014).