Karlofça'dan Lozan'a İstanbul'da Leh Diplomatlar 1699-1923

Yıl 2015, Sayı: 37, 307 - 336, 01.01.2015

Hacer Topaktaş

Öz

Osmanlı Devleti ile Lehistan’ın Polonya ilişkileri Karlofça Antlaşması 1699 sonrası farklı karakterler taşır. İki devlet arasında savaş ve mücadele dönemleri kapanırken diplomasi, barışın devamında ve ortak coğrafyada diğer devletlerle yürütülen münasebetlerde ön plana çıkmıştır. Diğer yandan Lehistan 1414’te diplomatik ilişkilerin tesisi itibariyle Osmanlılar’a en fazla ve sık elçi gönderen ülkelerin başında gelmiştir. Karlofça Antlaşması’ndan 1795’te Lehistan’ın üçüncü taksimine kadar birçok Leh diplomat çeşitli sebeplerle İstanbul’a gönderilmiştir. Rafał Leszczyński, Stanisław Chomentowski, Jan Wandalin Mniszech, Tomasz Aleksandrowicz, Karol Boscamp Lasopolski, Franciszek Piotr Potocki bu elçilerden sadece birkaçıdır. Ayrıca Lehistan’ın 1795’teki taksimi sonrasında XIX. yüzyılda Lehistan hükümeti temsilcisi sıfatıyla bazı diplomatlar Osmanlı başkentine gelmiştir. 1918’de Lehistan’ın bağımsızlığını kazanmasını müteakip İstanbul’da Lehistan Cumhuriyeti temsilcisi sıfatıyla da bazı diplomatlar görev yapmıştır. Karlofça Antlaşması’nın onaylanması ve iki ülke sınırının tespiti, İsveç Kralı XII. Karl meselesi, cülus tebrikleri, yeni kral seçimleri, ticarî ve siyasî antlaşmaların yenilenmesi, Avrupa’da meydana gelen bazı savaşların ve meselelerin iki ülke ilişkilerine yansıması ve etkilemesi, Lehistan’ın yeniden bağımsızlığını kazanması için Babıâli’den destek alınmak istenmesi, I. Dünya Savaşı sonrası ilişkilerin yeniden tesisi gibi sebeplerle Osmanlı başkentine gelen Leh elçileri ve diplomatları ile ilgili mütekâmil bir liste bulunmamaktadır. Bu bakımdan bu makalede hem Türk ve Leh arşivleri hem de diğer kaynaklar doğrultusunda Karlofça Antlaşması’ndan Lozan Antlaşması’na dek mezkur Leh elçileriyle ve diplomatlarıyla ilgili yeni bilgi ve belgeler ortaya koymak ve güncel bir Leh diplomatları listesi sunmak amaçlanmıştır. Böylece 600 yıllık Türk-Leh ilişkilerinin Karlofça Antlaşması sonrası yoğunluğu ve Avrupa siyasetindeki ehemmiyeti diplomatlar boyutunda ortaya konulacaktır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Lehistan, Polonya, elçi, diplomat, Karlofça, Lozan

Polish Diplomats in Istanbul from the Treaty of Karlowitz to the Treaty of Lausanne 1699-1923

Öz

Ottoman-Polish relations have different characters after the Treaty of Karlowitz 1699 . While wars and conflicts had been lasted between two sides, diplomacy came to the fore for the continuation of the peace and the relations with the other states in the common area. On the other hand, Poland-Lithuania was one of states which sent to the most frequent and large number of envoys to the Ottomans after the establishment of the diplomatic relations. Many Polish diplomats were sent to Istanbul for various reasons, from the Treaty of Karlowitz to the third partition of Poland in 1795. Rafał Leszczyński, Stanisław Chomętowski, Jan Wandalin Mniszech, Tomasz Aleksandrowicz, Karol Boscamp Lasopolski, Franciszek Piotr Potocki were only some of them. Also after the third partition of Poland, some Polish diplomats came to Ottoman capital as representatives of Polish government in the XIXth century. Some Polish diplomats also completed their missions in Istanbul after Poland regained its independence in 1918. There is not a complete list of the Polish envoys and diplomats who came to Ottoman capital for the reasons as confirmation of the Treaty of Karlowitz and determination of the borders of the two sides, the question of the Swedish King Charles XII, congratulations to the throne, the new king elections, the renewal of the political and commercial treaties, reflections and affects of the some wars and problems occurred in Europe, to gain support of the Porte for the Polish independence movement in the XIXth century and to establish the relations between two states after the First World War. In this regard, with this article it is essential to provide a current list of the Polish envoys and diplomats from the Karlowitz to the Lausanne and to present some new information and documents about the mentioned Polish diplomats according to both Turkish and Polish archives and other sources. So, in their 600th year, intention of Turkish-Polish relations after the Treaty of Karlowitz and its importance in the European politics is presented in the extend of the diplomats

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Poland, envoy, diplomat

Kaynakça

• Ambasada RP w Ankarze nr. 23.
• Akta Romana Knolla nr. 1741.
• Ministerswo Spraw Zagranicznych (MSZ) nr. 850, s. 4.
• ARCHIWUM GŁÓWNE AKT DAWNYCH (AGAD) Varşova
• Archiwum Koronne Warszawskie (AKW) Dział Turecki:
• K. 79, teczka 57, nr. 953. K. 80, teczka 758.
• Archiwum Publiczne Potockich (APP) nr. 79.
• Archiwum Roskie (AR)
• Akta Osobisto-Rodzinne i Majątkowo-Prawne (AORMP)
• : CXXXIV/78/5-6, CXXXIV/78/13-15, CXXXIV/78/9-13, CXXXIV/78/16-17, CXXXIV/78/17-19, CXXXIV/78/22-23, CXXXIV/78/25-26. 165: CXXXIV/69.
• Zbiór Popielów (ZP) 209, 236, 370, 406, 413, 417.
• Bakanlar Kurulu Kararları 030.18.11.7.18.36, 030.18.11.7.19.36, 030.18.11.7.20.36.
• Başbakanlık Muamelât Genel Müdürlüğü Evrakı 030.10, 218.474.11, 030.10.00.218.11.474.
• BAŞBAKANLIK OSMANLI ARŞİVİ (BOA) İstanbul Ali Emiri (AE)
• SAMD.III, 62/6167, 74/7457, 7459, 7461, 7480, 121/11936, 123/12054, 12055, 12056, 12068. SMHD.I, 19/1083.
• SABH.I, 65/4567, 258/17333.
• Bâb-ı Âsafi Düvel-i Ecnebiye Belgeleri (A.DVN.DVE) Lehistan (8) 168/20, 67.
• Bâb-ı Defter-i Başmuhasebe Matbah Emini Defterleri (D.BŞM.MTE.d.) 11092.
• Cevdet Hariye (CH) 2461, 5946, 6090, 6238, 7162, 7244, 7245, 7295, 7424.
• Hariciye Nezareti, İstanbul Murahhaslığı (HR, İM) 18/63, 64/50, 72/34-34/4, 170/109, 171/5, 174/53, 175/20, 241/75, 241/85, 241/152.
• Hariciye Nezareti, Mektubî Kalemi (HR, MKT) 247/24.
• Hariciye Nezareti, Siyasi Kısım (HR, SYS) 2346/34, 2346/41.
• Hariciye Nezareti, Tercüme Odası Evrakı (HR, TO) 158/73.
• Hatt-ı Hümayun (HAT)
• /10981, 187/8852, 227/12623-A.
• İrade, Hariciye (İ. HR) 141/7391-2, 199/11322.
• Nâme-i Hümâyûn Defterleri (A.DNVS.NMH-d) 8: 499, 520-521, 570. 17: 59, 67-68.
• Teşrifat Kalemi Defterleri (DTŞF.d.) 26038.
• Yıldız Esas ve Sadrazam Kâmil Paşa Evrakı (Y.EE) 31/29.
• BIBLIOTEKA CZARTORYSKICH (B. CZART.) Krakov Rękopis (rkps)
• , (s. 138), 617, 606 (s. 230-231, 233-234), 419, 840, 859, 887.
• POLSKA AKAEMIA UMIEJĘTNOŚCI (PAU) Krakov Rkps, 1651.
• TOPKAPI SARAYI MÜZESİ ARŞİVİ (TSMA) İstanbul
• E.7205/2, E. 783/3, E. 5138/1. Diğer Kaynaklar
• ABOU EL-HAJ, Rifaat Ali. “Ottoman Diplomacy at Karlowitz”, Journal of American Oriental Studies, nr. 87, (1967), s. 498-512.
• AHMED CÂVID BEY, Müntehabât-ı Ahmed Câvid Bey, Osmanlı-Rus İlişkileri Tarihi, Ahmet Cavid Bey’in Müntehabâtı, haz. Adnan Baycar, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2004.
• Ambasada Rzeczypospolitej Polskiej w Ankarze – Historia, Polonya Cumhuriyeti Ankara Büyükelçiliği, Ankara yıl yok.
• ANAFARTA, Nigar, Osmanlı İmparatorluğu ile Lehistan (Polonya) Arasındaki Münasebetlerle İlgili Tarihi Belgeler, y.y, İstanbul 1979.
• BARTOSZEWICZ, Julian, Poglądy na stosunki Polski z Turcją i Tatarszczyzną, Nakładem Aleksandra Nowoleckiego, Warszawa 1860.
• BEYDİLLİ, Kemal. Die polnischen Königswahlen und Interregnen von 1572 und 1576 im Lichte osmanischer Archivalien, y.y., München 1976.
• CHMIELOWSKA, Danuta, Polsko-tureckie stosunki dyplomatyczne w okresie międzywojennym, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006.
• CHRZANOWSKI, Kajetan, Wiadomości o państwie tureckim, Drukarna Nadworna, Warszawa 1786.
• CZEPPE, Maria, “Na Tropach “Błędnego Rycerza”. Poselstwo Marcina Stankiewicza do Turcji w latach 1763-1765”, Kwartalnik Historyczny, CXI, 3, (2004), s. 89-101.
• DOMINIK, Paulina, “A Young Turk from Lehistan: Tadeusz Gasztowt aka Seyfeddin Bey (1881-1936) and his Activities During the Second Constitutional Period (1908-1918)”, Occasional Papers in Ottoman Biographies içinde, No 2/2014, Otto- Friedrich-Universitat Bamberg Yay., Bamberg 2014.
• DOPIERAŁA, Kazimierz, Stosunki dyplomatyczne Polski z Turcją za Stefana Baterego, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1986.
• ___________, Emigracja Polska w Turcji w XIX i XX w., Wydawnictwo Polonia, Lublin 1998.
• DUTKIEWICZ, Józef, Polska a Turcja w czasie Sejmu Czteroletniego 1787-1792, Nakł. Przeglądu Historycznego, Warszawa 1934.
• DUNIN-KARWICKI, Józef, “Opisanie wjazdu do Stambułu Rafała Leszczyńskiego”, Biblioteka Warszawska, T. 3, (1882), s. 353-370.
• DZIEBUŃSKI, Andrzej, Stosunki dyplomatyczne polsko-tureckie w latach 1500-1572 w kontekście międzynarodowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.
• ENVERÎ SADULLAH, Enverî Tarihi, C. III, Millet Kütüphanesi, Ali Emirî, Tarih, 67/1.
• GASZTOWTT, Tadeusz, La Pologne et l’Islam, Imprimerie A. Reiff, Paris 1907.
• ____________, Turcya a Polska, Drukarnia Polska A. Reiffa, Paris 1913.
• GIEROWSKI, Józef A., LESZCZYŃSKI, Józef, “Dyplomacja Polska w dobie unii personalnej polsko-saskiej”, Polska Służba Dyplomatyczna XVI-XVIII wieku içinde, red. Zbigniew Wójcik, Polska Akademia Nauk, Warszawa 1966, s. 369-430.
• GIEROWSKI, Józef, “Dyplomacja Polska w dobie Saskiej (1699-1763)”, Historia dyplomacji polskiej içinde, T. II, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 331-481.
• GORKOWSKI, Andrzej, Relacja poselstwa Jaśnie Wielmożnego JMci Pana Stanisława Małachowskiego, wojewody poznańskiego traktatu karłowickiego, oraz różnych kommissyi po tym taktacie nastąpionych, ku ciekawości y pożytkowi obywtelów powtórne, z niektóremi z ręopism przydatkami, do druku podana, W Drukarni J. Królewskiey Mci y Rzeczypospolitey u XX. Scholarum Piarum, Warszawa 1778.
• GOŚCIESKI, Franciszek, Poselstwo wielkie jaśnie Wielmożnego Stanisława Chomentowskiego … przez lata 1712,1713, 1714 odprawione, Lwów 1732.
• GÜNTHER, Władysław, Pióropusz i Szpada, Wyspomnienia ze Służby Zagranicznej, Księgarnia Polska w Paryżu, Paris 1963.
• HAMMER-PURGSTALL, Joseph von, Büyük Osmanlı Tarihi, C. VII, VIII, Üçdal Neşriyat, İstanbul 1994.
• JORGA, Nikolae, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, çev. Nilüfer Epçeli, C. IV-V, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2005.
• KOŁODZIEJCZYK, Dariusz, Ottoman-Polish Diplomatic Relations (15th-18th Century): An Annoteted Edition of Ahdnâmes and other Documents, Brill, Leiden 2000.
• ______________, The Ottoman Survey Register of Podolia (ca. 1681): Defter-i Mufassal-i Eyalet-i Kamaniçe, Mass., Cambridge 2004.
• ______________, The Crimean Khanate and Poland Lithuania, International Diplomacy on the European Periphery (15th-18th Century) A Study of Peace Treaties Followed by Annotated Documents. Brill, Leiden 2011.
• KONOPCZYŃSKI, Władysław, Polska a Turcja: 1683-1792, Nakładem Instytutu Wschodniego w Warszawie, Warszawa 1936.
• ______________, Konfederacja Barska, T. I-II, Oficyna Wydawnicza VOLUMEN, Warszawa 1991.
• KURAT, Akdes Nimet, İsveç Kralı XII. Karl’ın Türkiye’de Kalışı ve Bu Sıralarda Osmanlı İmparatorluğu, Rıza Koşkun Matbaası, İstanbul 1943.
• KURAT, Akdes Nimet, “Leh Fevkalâde Elçisi von Goltz’un Türkiye’deki Faaliyetine Ait Raporu (1712-1714)”, Tarih Vesikaları, C. 2, sy. 17, (1958), s. 225-265.
• ŁĄTKA, Jerzy S., Słownik Polaków w Imperium Osmańskim i Republice Turcji, Księgarnia Akademicka, Kraków 2005.
• LESZCZYŃSKI, Rafał, Wielkie poselstwo Rafała Leszczyńskiego, wojewody łęczyckiego do Porty Ottomańskiej, 1700.
• _____________, Poselstwo Rafała Leszczyńskiego do Turcji w 1700 roku: diariusze i inne materiały, przygot. Ilona Czamańska, Urząd Miasta Leszno, Leszno 1998.
• LEWAK, Adam, Dzieje Emigracji Polskiej w Turcji (1831-1878), Nakładem Instytutu Wschodniego w Warszawie, Warszawa 1935.
• ŁOJEK, Jerzy, Dzieje pięknej Bitynki. Opowieść o życu Zofii Wittowej-Potockiej (1760-1822), Instytut Wydawniczy PAX, Warszawa 1972.
• MICHALSKI, Jerzy, “Dyplomacja polska w latach 1764-1795”, Historia dyplomacji polskiej içinde, T. II, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 483-697.
• MOSZCZYŃSKI, Adam, Pamiętnik do historyi polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III I pierwszych Stanisława Poniatowskiego, Nakładem Księgarni Jana Konstantego Żupańskiego, Poznań 1858.
• MUSTAFA KESBÎ, İbretnümâ-yı Devlet, haz. Ahmet Öğreten, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002.
• NOWAK, Zenon Hubert, “Dyplomacja polska w czasach Jadwigi i Władysława Jagiełły (1382-1434)”, Historia dyplomacji polskiej içinde, T. I, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1982, s. 299-393.
• PRZYBOŚ, Adam, ŻELEWSKI, Roman, Diplomaci w Dawnych Czasach, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1959.
• REYCHMAN, Jan, “Piotr Crutta, emisariusz Kościuszki do Stambułu”, Wschód-Orient, R. IX, nr. 2, (1938), s. 3-12.
• ___________, Życie polskie w Stambule w XVIII wieku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1959.
• REYCHMAN, Jan, “Une famille de drogmans orientaux en Pologne au XVIIIe siècle”, Rocznik Orientalistyczny, T. XXV, (1961), s. 83-99.
• ____________, “1794 Polonya İsyanı ve Türkiye”, Belleten, C. XXXI, sy. 121, (1967), s. 85-91.
• REYCHMAN, Jan, ZAJĄCZKOWSKI, Ananiasz, Handbook of Ottoman-Turkish Diplomatics, ed. Tibor Halaski-kun, Mouton, Hague, Paris 1968.
• SOYSAL, İsmail, Türkiye’nin Siyasal Andlaşmaları, C. 1, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2000.
• STĘPNIAK, Władysław, Dyplomacja polska na Bałkanach (1918-1926), Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Warszawa 1998.
• Stosunki dyplomatyczne Polski Informator, Europa 1918-2006, T. 1, Krzysztof Szczepniak ve diğerleri (der.), Ministerstwo Spraw Zagranicznch, Warszawa 2007.
• TBMM Zabıt Ceridesi, Altmışaltıncı İçtima, Devre 2, C. 4, 12 Kânunuevvel 1339/23 Temmuz 1923.
• TOPAKTAŞ, Hacer, “XVIII. Yüzyıl Ortalarında Türk-Leh İlişkilerinden Bir Kesit: Kapıcıbaşı Mehmed Ağa’nın Lehistan (Polonya) Elçiliği”, Osmanlı Araştırmaları, sy. XXI, (2007), s. 203-225.
• _____________, Osmanlı-Lehistan Diplomatik İlişkileri, Franciszek Piotr Potocki’nin İstanbul Elçiliği (1788-1793), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• _____________, “Polonya’nın Türkiye’de İlk Daimi Elçiliğinin Kurulma Süreci: Tarihsel Dinamikler”, Uluslararası İlişkiler, C. 11, sy. 43, (Güz 2014), s. 105-125.
• Türkiye ile Lehistan Arasında Münakd Muhadenet Muahedenamesi ve Ticaret ve İkamet Mukavelameleri, Ahmed İhsan Matbaası, İstanbul 1339/1923.
• WALISZEWSKI, Kazimierz, Ostatni poseł polski do Porty Ottomańskiej, akta legacji stambułskiej Franciszka Piotra Potockiego, T. I, Impremiere Veune Victor Goupy, Paris 1894, s. 119-121.
• WERESZYCKI, Henryk, “Władysław Jordan”, Polski Słownik Biograficzny, Tom XI, (1964-1965), s. 287-290.
• ZALESKI, Bronisław, “Stosunki Polski z Portą Ottomanską na początku panowania Stanisława Augusta”, Rocznik Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu, R. 1869, T. IV, (1870), s. 104-165.
• ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. VI, çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2011.