Hurûfât ya da ‘Askerî Rûznâmçe defterlerinde yer alan vakıf kurumları dışındaki atamaların Kazâ-yı Kudüs-i Şerif örneğinde incelenmesi

Yıl 2016, Sayı: 39, 71 - 104, 01.01.2016

Şerife Eroğlu Memiş

Öz

Çalışma, Hurûfât ya da ‘Askerî Rûznâmçe defterlerinde yer alan ve vakıf kurumları dışındaki atama kayıtlarını Kazâ-i Kudüs-i Şerif örneğinde incelemeyi amaçlamıştır. Osmanlı idarî teşkilatında kaza idarî yapısı esas alınarak Arap alfabesi harf sırasına göre tutulan Hurûfât Defterleri, Osmanlı toplumsal yapısı içerisinde ‘askerî zümre olarak adlandırılan yönetici sınıfa ait tayin, terfi, azil gibi atama kayıtlarını içermektedir. Çalışmada, Kudüs Kazası’na ait 1102-1250/1690-1834 yılları arasını kapsayan 25 Hurûfât defterinde yer alan kayıtlar esas alınmıştır. Defterlerde ilgili kazadaki vakıf kurumları dışında kalan, mahkeme görevlileri ve esnaf teşkilatı yöneticileri ile şehir hayatına ilişkin ataması yapılan görevlilerin isimleri, atanma biçimleri, görevde kalış süreleri gibi toplumsal tarih bakımından önemli bilgiler içeren kayıtlar incelenerek ilgili dönemde Osmanlı taşra teşkilatında görev ve görevliler Kudüs Kenti örneğinde ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda, çalışma, defterlerin kent tarihi araştırmalarındaki öneminin belirlenmesi tartışmalarına da katkı sunmaya odaklanmıştır

Anahtar Kelimeler

Hurûfât, Kudüs, Rûznâmçe, Sosyal Tarih, Toplum, Vakıf

Analysis of the Hurûfât or ‘Askerî Rûznâmçe Registers Without the Appointment Records of Waqfs: The Case of the District of Jerusalem

Öz

This study mainly aims at analysing the the Hurûfât of ‘Askerî Rûznâmçe Registries without the assignment records of the waqfs in the case of the District of Kudüs-i Şerîf . These registries are protected in the Archive of the General Directorate of Foundations and arranged according to the administrative structure of the time. The names of the districts are also arranged in an alphabetical order which include assignment records of the ruling class which were called as ‘askerî within the social structure of the Ottoman State. This study based on 25 Hurûfât Registry records of administratively the District of Jerusalem and covering the years 1102-1250/1690-1834. With the analysis of the assignment records of şer‘î courts, guilds and city organizations in relation to names of the appointees, the method of appointment, terms of office, we will try to reveal the posts and the appointees within Ottoman provincial organization in the case of the city of Jerusalem. In this context, it also focuses on contributing to the discussions on the importance of the registers for the city history studies.

Anahtar Kelimeler

Hurûfât, Jerusalem, Rûznâmçe, Society, Social History, Waqf.

Kaynakça

• Hurûfât ya da ‘Askerî Rûznâmçe Defterleri (Defter: Kayıt/Sayfa No) 1160: 117/222-225; 1142: 85/175-176, 256; 1140: 245/504-508; 1107: 2/3-15; 1119: 110/223-225; 1091: 77/125; 1128: 86/135-136; 1139: 87/185-186; 1109: 6/38-42; 1112: 1/ 20-29,6-9; 1110: 131/231-237; 1108: 1/6-9; 1125: 64/124-125; 1114: 10/19; 1115: 1/1; 1111: 54/165-173; 1216: 15/7; 1113: 35/95-97; 551: 99/202- 206; 552: 37/129-130; 553: 38/89-90; 554: 25/80; 555: 25/88; 556: 39/106-107; 557: 43/84; 1221: 1.
• ABOU-EL-HAJ, R. (1991), Formation of the Modern State: The Ottoman Empire, Sixteenth to Eighteenth Centuries, Albany: SUNY.
• AKDAĞ, M., Türkiye’nin İktisadi ve İctimai Tarihi II, Ankara 1971.
• ALKAN, M., Türk Tarihi Araştırmaları Açısından Vakıf Kayıtlar Arşivi, Vakıflar Dergisi, XXX, Ankara 2007, s. 1- 34.
• ALKAN, M., "Türk Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurûfât Defterleri: Adana Örneği", XV. Türk Tarih Kongresi (Ankara 11-15 Eylül 2006), Kongreye Sunulan Bildiriler, IV. Cilt, I. Kısım, Osmanlı Tarihi A., TTK Basımevi, Ankara 2010,s. 825- 842.
• BARBIR, K. (1988). Ottoman Rule in Damascus, 1708-1758 (Princeton: Princeton University Press.
• BARKEY, K. (1994), Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Route to Centralization, New York: Cornell university Press.
• BAŞOL, S. ve A. Tüzen., “Hurûfât Defterleri Kayıtlarına Göre Halep Vakıfları, Halep Vakıflarına Toplu Bir Bakış”, Yayınlanmamış Sempozyum Bildirisi, Halep, 2009.
• BAYKARA, T., “Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivindeki Bir Deftere Göre XVII. Yüzyıl Başlarında Varna”, Vakıflar Dergisi, 20, Ankara 1988, s. 279-387.
• BAYKARA, T., Osmanlı Taşra Teşkilâtında XVIII. Yüzyılda Görev ve Görevliler (Anadolu), VGM. Yay., Ankara 1990.
• BAYKARAL, Sedat, Hurûfât Defterleri’nde Isparta Kazası, Tarihî Eserler, Köyler, Mahalleler, Meslekler, Türkiye Alim Kitapları, Almanya 2015.
• BEYAZIT, Yasemin, “Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”, History Studies, Vol. 5, Issue 1, (2013), s. 39-69.
• CANBAKAL, H. 17. Yüzyılda Ayntâb Osmanlı Kentinde Toplum ve Siyaset, İletişim Yay., İstanbul 2009.
• COHEN, A., Osmanlı Kudüs’ünde Loncalar, Tarih Vakfı Yay., İstanbul 2003.
• ÇAL, H., “1192 Numaralı 1697:1716 Tarihli Hurûfât Defterine Göre Bulgaristan’daki Türk Mimarisi”, Balkanlarda Kültürel Etkileşim ve Türk Mimarisi Uluslararası Sempozyumu Bildirileri (17-19 Mayıs 2000, Şumnu: Bulgaristan), c. 1, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2001, s. 221-288.
• ÇAL, H., “Hurûfât Defterlerine Göre 19. Yüzyılda Küre Kazası”, Prof. Dr. Zafer Bayburtluoğlu Armağanı Sanat Yazıları, Kayseri 2001, s. 125-166.
• ÇAL, H., “1192 Numaralı 1696-1716 Tarihli Hurûfât Defteri’ne Göre Yunanistan’daki Türk Mimarisi”, Erdem, 58, Ankara 2011, 93-242.
• DEMİRTAŞ, H., “Vakıf Araştırmalarında Kaynak Olarak Hurûfât Defterleri: Kangırı Örneği”, Vakıflar Dergisi, 37, Ankara 2012, s. 47-92.
• ERGENÇ, Ö., "Osmanlı Klasik Dönemindeki “A'yan” ve “Eşraf” Üzerine Bazı Bilgiler", Osmanlı Araştırmaları, III, 1982, 105-118.
• ERGENÇ, Ö., “Şehir Tarihi Araştırmaları Hakkında Bazı Düşünceler”, Belleten, LII, 1988, 667-683.
• ERGENÇ, Ö., Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı, XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı, Ankara 1995.
• EROĞLU MEMİŞ, Ş., “Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfât ya da ‘Askerî Rûznâmçe Defterleri: Kazâ-i Kudüs-i Şerif Örneği,” Vakıflar Dergisi, S. 39 (2013), s. 115-146.
• EROĞLU MEMİŞ, Ş., “Waqfs in Jerusalem During the 18th Century”, Beytü’l-Makdis’te Müslüman ve Hıristiyan Vakıfları Sempozyumu, Yayınlanmamış Sempozyum Bildirisi, Ramallah 2013.
• FAROQHİ, S., “Hacılar ve Sultanlar, Osmanlı Dönemi’nde Hac” 1517-1638, Çev., Gül Çağalı Güven, İstanbul 1995.
• GÖKMEN, Ertan , "Osmanlı Devleti'nde Din Görevlilerinin Göreve Atanma ve Görevden Alınması: Manisa Demirci Örneği (1690-1830)", Diyanet İlmi Dergi, C.42, S.4, Ankara (2006), 109-120.
• HATHAWAY, J., The Politics of Households in Ottoman Eygpt: The Rise of the Qazdağlıs, Cambridge Studies in Islamic Civilization, Cambridge 1998.
• HATHAWAY, J., “Rewriting Eighteenth Century Ottoman History”, Mediterranean Historical Review, 2004, 19/1.
• İNALCIK, H., “The nature of traditional society, Turkey”. R. Warde ve D. Rustom, ed. Political Modernization in Japan and Turkey, Princeton 1964.
• İNALCIK, H., “Osmanlı Toplumsal Yapısının Evrimi”, Çev. M. Özden, F. Unan, Türkiye Günlüğü, 1990, Sayı 11, s. 30-41.
• KHOURY, D. R. State and Provincial Society in the Ottoman Empire, Mosul, 1540-1834, Cambridge University Press, Cambridge 1997.
• KILCI, A., “Hurûfât Kayıtlarına Göre 18. ve 19. Yüzyıllarda Develi Vakıfları”, Bütün Yönleriyle Develi (I. Bilgi Şöleni 26:28 Ekim 2002), Develi Belediyesi, Develi 2003, s. 339-346.
• KÜÇÜKDAĞ, Y., “Hurûfât Defterlerine Göre Osmanlı Döneminde Develi’nin Mektep, Medrese, Cami, Mescit ve Zaviyeleri”, Develi Belediyesi, Bütün Yönleriyle Develi (I. Bilgi Şöleni 26:28 Ekim 2002), Develi 2003, s. 267-276.
• KÜTÜKOĞLU, M. S., Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Akademisi Kültür ve Sanat Vakfı, 1996.
• MARDİN, Ş., Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul 1969.
• MASTERS, B., The Origins of Western Economic Dominance in the Middle East: Mercantilism and the Islamic Economy in Aleppo, 1600-1750, New York 1988.
• ORUÇ, H., “Saraybosna Vakıfları (16. Yüzyıl Sonları- 19. Yüzyıl ilk Yarısı)”, Balkanlarda Osmanlı Vakıfları ve Eserleri Uluslar arası Sempozyumu, Ankara 2012.
• ÖNTUĞ, M. M., “Hurûfât Defterlerine Göre Uşak’taki Eğitim Müesseseleri (1702:1824)”, AKÜ. Sosyal Bilimler Dergisi. Sayı 3, 1999, s. 132-154.
• ÖZERGİN, M. K. "Eski bir Rûznâmeye Göre İstanbul ve Rumeli Medreseleri", İÜEF Tarih Enstitüsü Dergisi, 1973-4, 4-5, 263-290.
• PAKALIN, M. Z., Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1983.
• SALZMAN, A., “An Ancien Regime Revisited”: ‘Privitatization’ and Political Economy in the Eighteenth Century Ottoman Empire”, Politics and Society, (1993) 21.
• SCHILCHER, L. S. Families in Politics: Damascene Factions and Estates of the 18th and 19th Centuries, Stuttgart: Steiner Verlag Wiesbaden, 1985.
• ŞEMSEDDİN SÂMÎ, Kamusu'l-A’lâm, İstanbul 1317 (1899).
• SINGER, A., Osmanlıda Hayırseverlik: Kudüs’te Bir Haseki Sultan İmareti, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2004.
• UZUNÇARŞILI, İ. H., Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı, TTK, Ankara 1988.
• YÜKSEL, H., Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Hayatında Vakıfların Rolü (1585-1683), Sivas 1998.
• ZE’EVİ, D., Kudüs: 17. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi, çev. S. Çağlayan, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2000. 3. Tezler
• AKINCI, H., Hurûfât Defterlerine Göre Kırili Kazası, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2007.
• ARVAS, Arvas, Hurûfât Defterlerine Göre Bursa (16951750), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2011.
• CEYHAN, Özlem, Hurûfât Defterlerine Işığında Göci-yi Kebir Kazası, Selçuk Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2011
• ÇINAR, Z., Hurûfât Defterlerine Göre Seferhisar-ı Günyüzü Kazası, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2009.
• EROĞLU MEMİŞ, Ş., Hurûfât Defterleri Kayıtlarına Göre Kudüs Sancağı Vakıflarının Yeniden Değerlendirilmesi, Vakıflar Genel Müdürlüğü, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Ankara 2012.
• EROĞLU MEMİŞ, Ş., Osmanlı Taşra Toplumu ve Vakıf Kurumu: Kudüs, 1703-1831, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2016.
• ESER, Mevlüt, Hurûfât Defterlerine Göre Ermenek, Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2011.
• GENÇ, Y.İ., Osmanlılarda Beratlar, İTÜ, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1998.
• KARAKAYA, Derya, Hurûfât Defterleri Işığında Eski-il Kazası, Selçuk Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2011.
• ÖGE, A., Hurûfât Defterlerinde Niğde Bor, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010.
• ÖZDEMİR, G., Hurûfât Defterleri Işığında Ilgın, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2005.
• PARLAK, M., Hurûfât Defterleri Işığında Seydişehir, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2009.
• ŞANLI, A., Hurûfât Defterlerine Göre Ayıntab Kazası’ndaki Vakıfların İşleyişi ve Yönetimi, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale 2010.
• TAÇ, Hadi, Hurûfât Defterlerine Göre Kosova Vilayeti: XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısı, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir 2012.
• TEMEL, E., Hurûfât Defterlerine Göre Aksaray Kenti Klasik Eğitim Kurumları (15III- XIX. Yüzyıllar Arası), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2008.
• TEMEL, İ., Hurufât Defterlerinde Karaman Ereğlisi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2008.
• YILDIZ, P., Hurûfât Defterlerine Göre Maraş Kazası, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2010. Resimler
• Resim 1: Hurûfât Defteri Kayıt Örneği (VGMA, 1221:1).