Osmanlı Devleti'nde veba-i bakarî sığır vebası

Yıl 2016, Sayı: 39, 215 - 240, 01.01.2016

Mehmet Ak

Öz

Sığır vebası, sığır türü büyükbaş hayvanlarda görülen ve etken maddesi virüs olan bir hastalıktır. Mikropla temas etmiş her türlü araç ile bulaşabilen hastalık kısa sürede büyük çaplı sığır ölümlerine neden olmuştur. Avrupa’da 18. yüzyılın başlarından itibaren belirli aralıklarla salgınlar halinde seyretmiş ve bu yüzyıl içerisinde milyonlarca hayvanı öldürmüştür. Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılda, özellikle Doksanüç Harbi’nden sonra, etkili olmaya başlamış ve bu yüzyılın son çeyreğinden itibaren görülme sıklığı arttığı gibi büyük çaplı sığır ölümlerine yol açmıştır. Avrupa’da ve Osmanlı Devleti’nde, veterinerlik kurumunun oluşturulmasına ve fenni mücadele yollarının seçilerek hayvan sağlığı alanındaki gelişmelere ivme kazandırmıştır. Sığır vebası ile ilgili çalışmalar, Avrupa’da 18. yüzyılda büyük çaplı sığır ölümleri üzerine başlamış, ancak Osmanlı Devleti’nde salgınların artması üzerine İstanbul’da Bakteriyolojihane’de görevli bilim adamları tarafından, 19. yüzyılın sonlarında, hem hastalığın etkeninin bir virüs olduğu belirlenmiş hem de hastalığa karşı serum olarak bahsedilen aşı keşfedilmiştir. Aşıdan kısa vadede yararlanılmış ancak maddi yetersizlikler nedeniyle uzun vadede aşı geliştirilememiştir. İçeride bilgisizlik, yetersizlik, duyarsızlık ve ihmallerle hastalık belirli aralıklarla tekrarlayıp yayılırken uluslararası boyutta ticaret, savaşlar ve göçlerle taşınıp bulaşmıştır. Osmanlı Devleti’nde 19. yüzyılın son çeyreğinden itibaren savaşlar ve ekonomik sıkıntılar içerisinde hastalığa karşı sıhhi tedbirler alınmaya çalışılmış ancak mali kaynak yetersizliği ve yetişmiş eleman eksikliği hastalıkla mücadelede verimli sonuçlar alınmasını engellemiştir. Hukuken de etkili bir mücadele yapılamamıştır. Sığır vebası salgınları çok fazla büyükbaş hayvan ölümüyle sonuçlandığı için tarım ve hayvancılığı doğrudan etkileyip devleti ve ahaliyi işgücü ve gelir kaybına uğratmıştır

Anahtar Kelimeler

Veba, Salgın, Sığır Vebası, Veba-i Bakarî, Hayvan Hastalığı, Salgın Hastalık

Osmanlı Devleti’nde Veba-i Bakarî Sığır Vebası The Rinderpest in the Ottoman State

Öz

Rinderpest is a disease, the main factor of which is virus and be seen among the cattle, such as beef. The disease led to the death of cattle in a great amount, in a short period, due to the any tools contacted to the virus. The disease went on its spreading process starting from the beginning of 18th century, with the epidemics, and killed millions of animals in the century. İn the Ottoman State in the 19th century, the disease started to be effective especially after the war of Ninety-three, and while increasing the frequency of being observed, led to great cattle death. The disease also led to the institution of veterinary being formed and led to the acceleration of progress and the scientific ways’ being chosen in the field of animal health. The studies on the rinderpest, started due to the cattle death in great amount in the 18th century; however, after the increase of the epidemics, in the Ottoman State until the end of the 19thcentury, both the actives of the disease being a virus was detected and also the vaccine which is mentioned as a serum for the disease was found by the scientists in the bacteriology in İstanbul. The vaccine was used in the short term; but due to financial deficiencies, the vaccine couldn’t be developed in the long term. While the disease was repeating and spreading due to the facts ofignorance, inefficiency, insensitivity, and neglect, in the country, it went on spreading because of war, trade and migrations in international aspect. Beginning from the final quarter of the 19th century, there some precautions started to be taken; but, the lack of budget and the inadequacy of qualified staff, prevented the effective results being got, in the Ottoman State. Legally, effective struggle could not be done. As the rinderpest epidemics, led to the death of lots of cattle, it directly affected agriculture and livestock, and led to the loss of work power and income

Anahtar Kelimeler

Plague, Epidemics, Rinderpest, Animal Disease, Epidemic Disease

Kaynakça

• Babıali Evrak Odası Evrakı (BEO.), (Dosya No/Gömlek No): 66/4906; 216/16175; 520/38978; 525/39374; 1176/88157; 1209/90669; 1216/91177; 1437/107760; 2317/173730; 2456/184135; 2456/184159; 2490/186731; 2705/202844; 2784/208772; 2829/212118; 2829/212119; 2835/212623.
• Dahiliye Nezareti Hukuk Müşavirliği Evrakı (DH.HMŞ.), (Dosya No/Gömlek No): 19/77; 21/51.
• Dahiliye Nezareti İdare Evrakı (DH.İD.), (Dosya No/Gömlek No): 85/30; 102/41; 102/42; 106/7; 106/11.
• Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı Ekleri (DH.İ.UM.EK.), (Dosya No/Gömlek No): 13/65; 72/67; 73/47; 81/24.
• Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye-Hapishaneler Müdüriyeti Evrakı (DH.MB.HPS.), (Dosya No/Gömlek No): 144/5.
• Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye-Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı (DH.MB.HPS.M.), (Dosya No/Gömlek No): 8/86.
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), (Dosya No/Gömlek No): 7/45; 33/46; 308/55; 1083/17; 1144/42; 1299/78; 1386/59; 1389/122; 1399/84; 1567/46; 1572/54; 1580/70; 1590/75; 1597/91; 1598/82; 1604/21; 1609/20; 1609/116; 1619/70; 1625/15; 1652/139; 1653/36; 1663/104; 1667/108; 1672/31; 1674/46; 1679/5; 1685/96; 1692/68; 1715/79; 1717/6; 1726/56; 1750/121; 1755/100; 1758/65; 1762/73; 1773/23; 1775/113; 1793/154; 1800/87; 1820/40; 1840/40; 1879/20; 1879/84; 1912/19; 1912/121; 1984/45; 2038/49; 2040/30; 2188/13; 2586/34; 2586/50; 2632/13; 2648/85.
• Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (DH.MUİ.), (Dosya No/Gömlek No): 114/6.
• İrade Orman ve Maadin (İ.OM.), (Dosya No/Gömlek No): 5/1316Ca-3; 5/1316Ca-4; 5/1316B-4.
• Yıldız Perakende Evrakı Ticaret ve Nafia Nezareti Maruzatı (Y.PRK.TNF.), (Dosya No/Gömlek No): 2/50; 3/8.
• Meclisi Mebusan Zabıt Ceridesi (MMZC.), İnikad/Celse (İ./C.): 10/1, (2 Teşrinisâni 1334); 35/1, (22 Kânunusani 1326); 63/1, (5 Mart 1334); 71/1, (30 Mart 1326); 73/1, (21 Mart 1334); 87/1, (16 Nisan 1327); 87/2, (16 Nisan 1327); 88/1, (18 Nisan 1327); 88/2, (18 Nisan 1327).
• Ahmet Şerif, Anadolu’da Tanîn, Haz. Mehmet Çetin Börekçi, TTK Yayınları, Ankara 1999.
• Baytar Armenak, “Veba-i Bakarî Serumu Müessir’dir”, Mecmûa-i Fünûn-ı Baytariye, 1/10, (15 Kanunısani 1324/28 Ocak 1909), s. 302-304.
• Baytar Nikolaki, “Veba-i Bakarî Serumu ve Tedavi-i Bi-l-masl”, Mecmûa-i Fünûn- ı Baytariye, 1/3, (1 Teşrinievvel 1324), s. 79-85.
• DİNÇER, Ferruh, “Türkiye’de Askeri Veteriner Hekimlik Tarihi Üzerinde Araştırmalar”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 26/3-4, (1979), s. 1-13.
• Doktor Nicolle, “Veba-i Bakarî Serumu”, Ceride-i Baytariye ve Ziraiye, 1/1, (1 Teşrinisani 1315/13 Kasım 1899), s. 9-11.
• “Emraz-ı Sâriye Zuhurunda Mazbata ve Cedvelin Suret-i Tanzim İrsaline ve Marazın Zuhur ve İndifaı ve Tarz-ı İhbarına Dair Tarifnamedir”, Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmûası, 6/49-51, (31 Mayıs 1331/13 Haziran 1915), s. 78- 80.
• ERK, Nihal, “Veteriner Tababeti Tarihine Kısa Bir Bakış”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 4/3-4, (1957), s. 139-144.
• ERK, Nihal, “Türkiye’de Veteriner Hekimlik Öğretiminin Başlangıcı ve Bugüne Kadar Geçirdiği Safhalar Üzerine Yeni Araştırmalar I”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 6/1-2, (1959), s. 80-85.
• ERK, Nihal, “Türkiye’de Veteriner Hekimlik Öğretiminin Başlangıcı ve Bugüne Kadar Geçirdiği Safhalar Üzerine Yeni Araştırmalar II”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 6/3-4, (1959), s. 281-287.
• ERK, Nihal, “Tarihte Önemli Sığır Vebası Salgınları ve 1920’ye Kadar Memleketimizdeki Durumu”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 10/3-4, (1963), s. 221-237.
• ERK, Nihal, “İlk Türk Bakteriyologlarından Adil Mustafa”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 15/1, (1968), s. 24-28.
• ERK, Nihal, “A Short History of Rinderpest in Turkey”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 22/3-4, (1975), s. 75-78.
• “Erzurum Vilayeti Hayvanat-ı Bakarîyesinin Islah ve Teksiri”, Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmûası, 4/29-30, (31 Ağustos 1329/13 Eylül 1913), s. 495-502.
• GÜRTÜRK, Selahattin-FİNCİ, E.-BURGU, İ., “Yurdumuz Sığırlarında Sığır Vebası Üzerine Araştırmalar”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 21/1-2, (1974), s. 102-113.
• KARLIKAYA, Esin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Uygulanan Aşı ve Serumlar ile Bunların Üretildiği Kuruluşlar”, Trakya Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 16/3, (1999), s. 167-178.
• KIRBIYIK, Kasım, “Baytarlık”, Diyanet İslam Ansiklopedisi, 5, (1992), s. 278-282.
• KÖKSAL, Osman, “Osmanlı Dönüşüm Sürecinde Bir Devlet Teşebbüsü Olarak Çifteler Hâra-yı Hümayunu ve Türk Atçılığına Katkıları”, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/2, (2009), s. 333-363.
• Osman Nuri, “Veba-i Bakarîye Dair Neşrolunan Taharriyat”, Mecmûa-i Fünûn-ı Baytariye, 1/6, (1 Teşrinievvel 1324/14 Kasım 1908), s. 172-182.
• Osman Nuri, “İlel-i Sâriye’yi Dünya Yüzünden Kaldırmanın Çaresi”, Mecmûa-i Fünûn-ı Baytariye, 1/7, (1 Kanunıevvel 1324/14 Aralık 1908), s. 193-207.
• ÖZLÜ, Zeynel, “19. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nde Veterinerlik Mesleği ile İlgili Bir Değerlendirme”, Belleten, LXXVI/275, (2012), s. 239- 260.
• ÖZLÜ, Zeynel, “XIX. Yüzyıl Sonlarında Osmanlı Devleti’nde Hazırlanan İki Risale: Vebâ-yı Bakarî ve Zâtülcenb”, Askerî Tarih Araştırmaları Dergisi, 12/23, (2014), s. 99-114.
• “Sığır Vebası ve Hakkında İttihazı Lazım Gelen Tedabir (Veba-i Bakarî)”, Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmûası, 7/61-63, (31 Mayıs 1332/13 Haziran 1916), s. 59-83.
• Simon Küçükof, “Veba-i Bakarî Hakkında Muallim Arluan’ın Bir Raporu”, Mecmûa-i Fünûn-ı Baytariye, 1/12, (15 Şubat 1324/28 Şubat 1909), s. 378- 379.
• Subhi Edhem, Nevsâl-i Baytari, Agob Matyosyan Matbaası, Dersaadet 1334.
• “Suriye Vilayetinin Emval-i Umumiye-i Hayvaniyesi”, Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmûası, 4/28, (30 Haziran 1329/13 Temmuz 1913), s. 373-383.
• URMAN, Hüseyin K.-ÖZCAN, H. Cahit-ARDA, Mustafa-BUHARALILAR, Namık-TANZER, Fikret, “Sığır Vebasının Klinik ve Patolojik Yönleri Üzerinde Araştırmalar”, Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi, 20/4, (1973), s. 586-611.
• “Veba-i Bakarîye Karşı Tedabir”, Mecmûa-i Fünûn-ı Baytariye, 1/4, (15 Teşrinievvel 1324/28 Ekim 1908), s. 115.
• “Veba-i Bakarî Hudud Zabıta-i Sıhhiyesi”, Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmûası, 4/35-36, (28 Şubat 1329/13 Mart 1914), s. 841-846.
• “Veba-i Bakarîye Karşı İttihazı Lazım Gelen Tedabire Dair”, Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmûası, 6/58-60, (29 Şubat 1331/13 Mart 1916), s. 563-565.
• “Zabıta-i Sıhhiye-i Hayvaniye Kanun-ı Muvakkati”, Ticaret ve Ziraat Nezareti Mecmûası, 4/33-34, (31 Kanunıevvel 1329/13 Ocak 1914), s. 730-745.