19. Yüzyılda Osmanlı Sanayileşmesi Sürecinde Kurulan Devlet Fabrikaları: Bir Envanter Çalışması

Yıl 2016, Sayı: 40, 245 - 278, 01.01.2016

Mustafa Kurt Kemalettin Kuzucu Baki Çakır Kemal Demir

Öz

Geç-Osmanlı döneminde ortaya çıkan reform alanlarından biri de üretim biçimleriyle ilgilidir. Devlet bu dönemde, Batı’da ortaya çıkan Sanayi Devrimi’nin yol açtığı olağanüstü gelişimin de etkisiyle, Batı tipi üretim birimleri oluşturma yönünde politikalar benimsemiş ve fabrikalar kurmaya yönelmiştir. Literatürde bu fabrikalara ilişkin çeşitli veriler bulunmakla birlikte bunlar sınırlı ve dağınık şekilde ikincil literatürde yer almış olup hala devlet fabrikalarına ilişkin sistematik bir envanter çalışması yapılmamıştır. Bu çalışmanın amacı Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde, 19. yüzyılda, sanayileşme sürecinde kurulan devlet sahipliğindeki fabrikaların sistematik bir envanterini ortaya koymaktır. Çalışma sonucunda arşiv belgeleri ve ikincil kaynaklara dayalı olarak Osmanlı sanayileşmesi döneminde kurulan fabrikalar listelenmiş, ayrıca 19. yüzyılın başından I. Dünya Savaşına kadar olan dönemde kurulan 80 adet devlet fabrikasına ilişkin detaylar sunulmuştur

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, sanayileşme, devlet, fabrika

Kaynakça

• BOA, HH, 47954, 1838
• BOA, HH, 47954, 1836
• BOA, HH, 29067, 1828 BOA, AET, 288, 1691
• BOA, AET, 16391, 1704
• BOA, C.A.T, 19849, 1794
• BOA,C.İKTS.35.1714
• BOA,İ.DH.66.3276
• BOA,HH.d.41/46-A1
• BOA,HH.d.41/B3
• BOA,HR.TO.36.34
• BOA,A.MKT.MVL.127.26
• BOA,ŞD.368.44
• BOA,İ.DH.971.76744
• BOA,İ.TAL.497.2
• BOA,A.MKT.MHM.173.21
• BOA,Y.MTV.2.18
• BOA,HH.HRK.17.26
• BOA,DH.MKT.1217.51
• BOA,İ.MSM.24.617
• BOA,A.MKT.MVL.70.29
• BOA,A.MKT.MHM.442.32
• BOA,Y.PRK.SGE.5.41
• BOA,BEO.3999.299873
• BOA,BEO.3999.299873
• BOA,Y.MTV.244.22
• BOA,A.MKT.66.46
• BOA,A.MKT.NZD.74.48
• BOA,A.MKT.MHM.169.35
• BOA,A.MKT.MHM.46.93
• BOA,C.İKTS.26.1294
• BOA,A.MKT.NZD.77.73
• BOA,İ.MF.20.12
• BOA,BEO.444.303252
• BOA,A.DVN.MKL.32.8
• BOA,A.MKT.UM.392.7
• BOA,DH.MKT.888.83
• BOA,HR.SFR.3.257.36
• BOA,DH.MKT.1476.30
• BOA,HH.HRK.14.5 .
• AKKUŞ, M.. 19.Yüzyılda Bursa’da İpek Ticaretini Gelişirmeye Yönelik Bir Kurum: Vapur Kumpanyası ve Nizamnamesi. XI. Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, Sözlü Bildiri, Bilkent Üniversitesi, Ankara: (17-22 Haziran, 2008).
• ALLEN, R.C. The British Industrial Revolution in Global Perspectives. 6. Bs. Cambridge University Press. . Cambridge: 2012.
• AYDÜZ, S. “Osmanlı Silahları, Silah Üretim Merkezleri ve Literatürü Tarihi”. Tarih Okulu. X, 2011. s.1-37.
• AYTEMUR, Janset Özen, Türkiye’de Yönetim Düşüncesinin Erken Dönemleri: Sümerbank (1930-1945), Libra Yayınları, İstanbul 2010.
• BOZDEMİR, Mustafa. Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Endüstriyel Mirasımız. İTO Yayınları. İstanbul:2011.
• BULUŞ, Abdulkadir, Osmanlı Tekstil Sanayii Hereke Fabrikası. Yayınlanmamış Doktora Tezi İstanbul Üniversitesi SBE,. İstanbul: 2000.
• BULUŞ, Abdulkadir, “Ann Binns’in Türkiye Günlüğü’nden Seçmeler: Dindar Bir İngiliz Kadının Gözlemleri Ve 19. Yüzyıl Osmanlı Sanayileşmesinden Manzaralar”, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Sayı 12, 2012, s.49-61
• CLARK, Edward C. “Osmanlı Sanayi Devrimi”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, Ed. Ekmeleddin İhsanoğlu, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1992. s. 53-120.
• ÇAKIR, H. “Türkçe Basında İlk “Marka” Rekabeti”. Erciyes Üniversitesi SBE Dergisi, 16, 2004. s.27-36.
• DAMLIBAĞ, F. Osmanlı Devletinde Porselen ve Çini Fabrikaları, Yayınlanmamış Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi SBE, İstanbul:2011.
• DEANE, P. İlk Sanayi İnkılabı. T.Güran (çev.), Türk Tarih Kurumu (Orjinal Basım Tarihi, 1965), Ankara:2000.
• ELDEM,Vedat. Osmanlı İmparatorluğu’nun İktisadi şartları Hakkında Bir Tetkik. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara:1970.
• ELDEM, Vedat. Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomisi. Türk Tarih Kurumu Basımevi. Ankara:1994.
• ERTÜRK, Nevra. 19.Yüzyıl Osmanlı Sanayi Hareketleri İçinde Fabrika-i Hümayunlar, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Yıldız Teknik Üniversitesi FBE. İstanbul: (2008).
• FAROQHİ, Süreyya. Krizler ve Değişim 1590 – 1699. H. İnalcık, D. Quataert (Ed.). Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 2. Cilt içinde. Eren Yayınevi, İstanbul:2006, s.545-759.
• GENÇ, Mehmet. Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi. Ötüken Yayınları. İstanbul: 2010.
• GÖLEN, Zafer. Osmanlı Devleti'nde Baruthane-i Amire. Doktora Tezi. Süleyman Demirel Üniversitesi, SBE. 2001.
• GÜLER, Mediha. Türk Dericilik Sanayii ve Beykoz Fabrikası. Gazi Üniversitesi End.Snt.Eğt.Fakültesi Dergisi. 3, 1995. s.71-75.
• GÜRAN, T. Tanzimat Döneminde Devlet Fabrikaları. H. D. Yıldız (Ed.). 150. Yılında Tanzimat içinde. Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara:1992. S.235-257.
• ISSAWİ, C. De-Industrialization and Re-Industrialization in the Middle East since 1800. Intertional Journal of Middle East Studies, Vol. 12, No. 4, 1980. ss. 469-479 İTO. Osmanlı Ticaret ve Sanayi Albümü. İTO Yayınları. İstanbul: 2012,
• KABADAYI, M.E. Geç 19.Yüzyılda İstanbul’da Bir Fes Fabrikasında Çalışmak. T.
• Atabaki, G.D.Brockett (Ed.). Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Emek Tarihi.
• C.Cemgil (Çev.). Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul:2012,
• KURT, Burcu, “Buz Temininde Sanayileşme ve Osmanlı Đmparatorluğu’nda Kurulan Buz Fabrikaları”, OTAM, 30/Güz 2011, 73-98
• KURT, M. S. Bayraktaroğlu, K. Demir. 19.Yüzyıl Osmanlı İmparatorluk Fabrikalarında Yönetici Profili. 23. Ulusal Yönetim ve Organizasyon Kongresi Bildiriler Kitabı. Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Bodrum: 2015, s.150-155.
• KUZUCU, Kemalettin, "İstanbul Kronolojisi", İlkçağlardan Günümüze İstanbul Tarihi, cilt 10, İBB Yayınları (Baskıda), İstanbul 2016.
• KUZUCU, Yılmaz, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Tekstil Tarihinin Gelişimi. Yayınlanmamış Doktora Tezi. Marmara Üniversitesi SBE. İstanbul: 2009
• KÜÇÜKERMAN, Önder. Türk giyim sanayii tarihindeki ünlü fabrika''Feshane Deftardar Fabrikası''. Sümerbank Genel Müdürlüğü, İstanbul 1990
• MCGOWAN, B. Ayanlar Çağı. S.Faroqhi, B. McGowan, D. Quataert, Ş. Pamuk. (Ed.). Osmanlı İmparatorluğunun Sosyal ve Ekonomik Tarihi 1600-1914 2. Cilt içinde. Eren Yayıncılık, İstanbul: (2006). s. 759-884.
• ÖNSOY, R. “Tanzimat Dönemi Sanayileşme Politikası”. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi,2,2., 1984 s.5-12.
• ÖNSOY, R. Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası. Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları. Ankara: 1988
• ÖZTÜRK, Nazif (1990). “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Sanayileşme ve 1827’de Kurulan Vakıf İplik Fabrikası”, Vakıflar Dergisi, Sayı 21, s. 23-80.