19. Yüzyılda Osmanlı Madencilik Sektörünün Sorunları

Yıl 2018, Sayı: 44, 189 - 220, 01.01.2018

Yaşar Öcal

Öz

Ülkelerin gelişmişlik ve refah seviyelerini etkileyen önemli unsurlardan olan değerli madenler, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren, hem sivil ve askeri alanın hem de hazinenin önemli gelir kaynaklarından kabul edilmiştir. Balkanlarda topraklarına kattığı ilk yerlerin maden bölgeleri olmasına özen gösteren Osmanlı, klasik dönemde madencilik alanında yürüttüğü bilinçli politikalar sayesinde, maden işletmelerinden oldukça verim almıştır. 17. yüzyılın sonlarından itibaren özellikle dış gelişmelerin etkisiyle eski önemini kaybetmeye başlayan maden işletmeleri ilerleyen dönemlerde, yaşanan sosyal ve iktisadi buhranlar neticesinde zarar etmiş, işletmelerin bir kısmı kapanmıştır. Sektörde yaşanan, Batı kaynaklı teknolojik gelişmeleri yakından takip edemeyen Osmanlı, 19. yüzyıl başlarında yaşanan savaşlar ve isyan hareketleri sonucunda önemli maden bölgelerini de kaybetmiştir. Bu dönemde maden mevzuatının sektördeki sorunlara cevap verememesi neticesinde Avrupa maden mevzuatının Osmanlı Devleti’ne uyarlanması da sorunları çözememiş, tam tersine Avrupa lehine yapılan bu düzenlemeler sektörün dışa bağımlı olmasına sebep olmuştur. Tanzimat’tan sonraki süreçte, savaşlar ile ekonomik yokluklar yüzünden işletmelere yatırım yapacak yerli sermayenin yetersizliği ve Avrupa sermayesinin Osmanlı Devleti’ne girişini kolaylaştırıcı yasal değişikliklerle sektörde devlet işletmeciliği yerini özel teşebbüse bırakmaya başlamıştır. Bu defa da yasal boşluklardan yararlanan kişiler, ellerindeki imtiyaz haklarını başkalarına devrederek bunun ticaretini yapmaya başlamışlardır. Osmanlı Devleti, 19. yüzyılda birçok sorunla boğuşan madencilik sektöründe bazı düzenlemeler ve ıslah faaliyetlerinde bulunsa da, bu durum sorunları çözmeye yetmemiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Osmanlı Madencilik Sektörü, Maden-i Hümayun, Simli Kurşun, Kalhane.

The Problems of the Ottoman Mining Sector in 19th Century

Öz

Since the foundation of the Ottoman Empire, valuable mines which affect the level of development and welfare of the countries have been admitted as one of the most important source of income of the national treasury and civil and military zone. Ottoman Empire which is attentive to conquering the mine zones in Balkans, gets highly efficiency from these mines thanks to carrying out conscious policy in mine field in the Classical Period. From the end of the 17th century, mining has lost its earlier significance because of the effects of foreign developments. After that, because of the socialand economical troubles, some of the mines made loss and were closed. The Ottoman Empire which could not follow the development of the mining sector in West, lost its important mining zones because of the wars and riots in the beginning of the 19th century. In this period,because Ottoman Empire’s mining regulations couldn’t solve the problems, Europe mining regulations were tried to adapt Ottoman Empire regulations. However, these regulations caused the Ottoman Mining sector to depend on foreigns. After Tanzimat Reform Era, there was lack of national capital to invest because of the wars and economic trouble and because Europe’s capital could easily enter the Ottoman Empire thanks to legal changes, private sector replaced state sector. In this time, people who benefited from legal gap, started to trade by giving their privilege to another. Although Ottoman Empire made some regulations and reforms in mining sector in 19th century, this situation couldn’t be efficient to solve the problems.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Ottoman Mining Sector, Imperial Mine, Silver Mixture Lead, Refinery.

Kaynakça

• Cevdet Darphane (C.DRB): 404-9.
• Darphane Defteri (DRB.d.): 165.
• İrade, Meclis-i Vâlâ (MVL.): 398-17317; 745-19.
• Ticaret, Nâfia, Orman, Meâdin ve Ziraat Nezaretlerine Ait Defterler (T.d.):736/17-18.
• Şûrâ-yı Devlet (ŞD.): 548-29; 1479/10.
• Nezaret ve Devâir Yazışmalarına Ait Belgeler (A.MKT.NZD): 313-11/2.
• Mühimme Kalemi (Odası) Belgeleri (A.MKT.MHM): 330-51; 377-33.
• İrade, Dâhiliye (İ.DH.): 356-23521.
• Dâhiliye Nezareti Mektubi Kalemi Belgeri (DH.MKT): 80-46/1,2.
• Hazine-i Hassa Tahrirat Kalemi (HH.THR) 1253-3; 1253-7/4.
• Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi Sayı 7, (13 Cemaziyelahir 1302-30 Mart 1885).
• Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi Sayı 12, “Memalik-i Mahrusa-ı Şahanede Madencilik”, (24 Şaban 1302-4 Ekim 1885).
• Dersaadet Ticaret Odası Gazetesi, Sayı 13, “Memalik-i Mahrusa-ı Şahanede Madencilik”, (9 Ramazan 1302-22 Haziran 1885).
• Orman ve Maadin Mecmuası, Ağustos 1883.
• AKGÜNDÜZ, Ahmet, Osmanlı Kanunnameleri ve Hukukî Tahlilleri, c. II, İstanbul, 1990.
• ALTUNBAY, Mustafa, Osmanlı Döneminde Bir Maden İşletmesinin Tarihi Süreci: Sidrekapsi (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, 2010.
• BALCI, Ercüment, 19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde Maden İşletmeleri, (Bulgardağı Maden İşletmesi Örneği) 1825-1908 (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• BALCI, Ramazan-Sırma, İbrahim, Ticaret ve Ziraat Nezareti-Memalik-i Osmaniye’de Osmanlı Anonim Şirketleri, İTO Ekonomik ve Sosyal Tarih Yayınları, İstanbul, 2012.
• BROWN, L. Carl, İmparatorluk Mirası, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.
• CUINET, Vital, La Turquie d’Asie VI, Les Editions Isis, Istanbul, 2001.
• ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminin Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yapıları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Anka, 1997.
• DEVELLİOĞLU, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Sözlük, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 1997.
• ERTUL, Nurten, Ekonomi Basın Tarihi, Türkiye Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, İstanbul, 2008.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu Toplum ve Ekonomi, Eren Yayınları, İstanbul, 1996.
• , Devlet-i Âliyye, c. I, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2010.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi, c.VI, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995.
• KAZICI, Ziya, Osmanlılarda Vergi Sistemi, Şamil Yayınevi, İstanbul, 1977.
• KEPENEK, Yakup- Yentürk, Nurhan, Türkiye Ekonomisi, Remzi Kitabevi, İstanbul, 2008.
• KESKİN, Özkan, Orman ve Ma’âdin Nezâreti’nin Kuruluşu ve Faaliyetleri (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2005.
• KURMUŞ, Orhan, Emperyalizmin Türkiye’ye Girişi, Yordam Kitap, İstanbul, 2007.
• Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi 1908, c. 4, TBMM. Basımevi, Ankara.
• NOVİÇEV, A.D., Osmanlı İmparatorluğu’nun Yarı Sömürgeleşmesi, Onur Yayınları, İstanbul, 1979.
• ÖKÇÜN, Ahmet Gündüz, XX. Yüzyıl Başlarında Osmanlı Maden Üretiminde Türk Azınlık ve Yabancı Payları, Sevinç Matbaası, Ankara, 1969.
• ÖZKAYA, Yücel, XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1985.
• PAMUK, Şevket, Osmanlı İmparatorluğu’nda Paranın Tarihi, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1999.
• REFİK, Ahmet, Osmanlı Devrinde Türkiye Madenleri (967-1200), Devlet Matbaası, İstanbul, 1931.
• QUATAERT, Donald, Osmanlı Devleti’nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), (Çeviren: Sabri Tekay), Yurt Yayınları, Ankara, 1987.
• SAYLAN, Kemal, Gümüşhane Sancağı 1850-1918(Yayınlanmamış Doktora Tezi), Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Tarih Programı, 2012.
• ŞAFAKÇI, Hamit, “Bozkır’da Madencilik (1776-1839)” (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yeniçağ Tarihi Bilim Dalı, 2013.
• TABAKOĞLU, Ahmet, Türkiye İktisat Tarihi, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2008.
• YAŞA, Memduh, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ekonomisi 1923-1978, Akbank Kültür Yayınları, İstanbul, 1980.
• YORULMAZ, Şerife, Aydın Vilayetinde Madenler (1850-1908) (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, 1994. Makaleler
• “Türkler ve Madencilik,” Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü Dergisi, S. 5, 1935, ss. 3-35.
• ALTUNBAY, Mustafa, “Klasik Dönemde Osmanlı’da Madencilik”, Türkler Ansiklopedisi, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2003, ss. 791-801.
• ARIKAN, Zeki, “Osmanlı İmparatorluğunda İhracı Yasak Mallar (Memnu Meta)”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul, 1991, ss. 280-306.
• BALCI, Ercüment, “Türkiye Madenleri: Maden Mühendisi E. Coulant’a Göre “Menabi-i Ma’deniyemiz””, Türk Dünyası Araştırmaları, S.145, 2003, ss. 93- 112.
• BAYARTAN, Mehmet, “XIX. Yüzyılda Osmanlı Madenlerinin Coğrafi Dağılışı”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, C. 10, 2008, ss. 137-156.
• ÇADIRCI, Musa, “II. Abdülhamit'e Sunulan Bir Lâyiha”, OTAM, S.3, 1992, ss. 413-485.
• ÇAĞATAY, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Maden İşletme Hukuku”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. 2, S.1, 1943, ss. 117-127.
• GENÇ, Mehmet, “17.-19. yüzyıllarda Sanayi ve Ticaret Merkezi Olarak Tokat”, Türk Tarihinde ve Türk Kültüründe Tokat Sempozyumu (2-6 Temmuz 1986), Ankara, 1987, ss. 145-169.
• KARTALKANAT, Ahmet, “Osmanlılarda Madencilikle İlgili Yasal Düzenlemeler ve Madencilik Politikası”, Jeoloji Mühendisliği Dergisi, S. 36, 1990, ss. 65-71.
• MURPHEY, Rhoads, “Osmanlıların Batı Teknolojisini Benimsemedeki Tutumları: Efrenci Teknisyenlerin Sivil ve Askerî Uygulamalardaki Rolü”, Osmanlılar ve Batı Teknolojisi, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1992, ss. 7-20.
• ÖNAL, Ebubekir-Doğan, Osman, “Sultan Abdülmecid Devrinde Bir Osmanlı Maden Müdürünün Kızılırmak Projesi (1848)”, Osmanlı’da Ulaşım (Editörler: Vahdettin Engin, Ahmet Uçar, Osman Doğan), Çamlıca Yayınları, 2011, İstanbul, ss. 145-151.
• PARRY, Vermory, “Osmanlı İmparatorluğunda Kullanılan Harp Malzemesinin Kaynakları” (Çeviren: Salih Özbaran), Tarih Enstitüsü Dergisi, S. III, 1972, ss. 35-46.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Emin”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 11, 1995, ss. 111- 112.
• TAMZOK, Nejat, “Osmanlı İmparatorluğunun Son Döneminden Çok Partili Döneme Madencilik Politikaları, (1861-1948)”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, S.63-4, ss. 179-204.
• TIZLAK, Fahrettin, “XIX. yüzyılın Ortalarında Osmanlı Maden Yatakları”, Belleten, S.229, 1997, ss. 703-718.
• YAZICI, Nesimi, “Tanzimat’ta Haberleşme ve Kara Taşımacılığı”, OTAM, S. 3, 1992, ss. 333-378.