Osmanlı-Kaçar Münasebetlerine Nişânlar Üzerinden Bakmak: II. Abdülhamid Dönemine Dair Bir Deneme

Yıl 2019, Sayı: 45, 147 - 186, 01.01.2019

Akın Kiren

Öz

Nişân verme uygulaması, 19. yüzyılla birlikte Osmanlı İmparatorluğu ve İran’da yaygın hale gelmiş, diplomasinin olmazsa olmaz unsurlarından birine dönüşmüştü. Öyle ki; öteki nişânların yanında, devlet işlerinde ön planda yer almayan kadınlar için bile her iki ülkede Şefkat ve Afitâb gibi nişânlar çıkarılmıştı. Bu çalışma, zihinsel arka planında II. Abdülhamid dönemi Osmanlı-Kaçar ilişkilerinin genel seyrini bulundurarak; hükümdarların, simgesel bir anlam taşıyan nişânları diğerinin tebaasına yönelik nasıl kullandıklarını ortaya koymayı amaçlamaktadır. Zira nişânların kimlere verildiğinin ve bunun dönem içindeki yoğunluğunun takip edilmesiyle, farklı alanlardaki münasebetlerin gelişimine dair de fikir edinilebileceği düşünülmektedir. Çalışmanın temelini teşkil eden arşiv belgeleri incelendiğinde, özellikle İran şahlarının süregelen problem sahalarında veya menfaat alanlarında nişân verme konusunda oldukça eli açık davrandıkları tespit edilmiştir. Bu bağlamda, diplomatik ve bürokratik konumlardaki kişiler ile yakınlarının yanı sıra; Şia’nın tarihi merkezi olarak görülen Irak’ın Atabâtı ‘Aliyye bölgesinde, tüm Müslümanların kutsalı Hicaz’da, sınır hattında ya da ticaret rotaları üzerinde yaşayanlar, uygulamanın ilk muhatapları olmuşlardır. Öte yandan, çalışmada sunulan belge ve örnekler, iki tarafın da nişânlar yoluyla diğer tarafla diyalog kurma ve görünür olma amacına büyük ölçüde ulaştığını göstermektedir. Çalışma, Kaçar dönemi İran nişânları üzerine kapsamlı ilk Türkçe inceleme olmakla birlikte, alana; söz konusu nişânların Osmanlı tebaasına ve Osmanlı nişânlarının İran tebaasına verilişine dair özgün bir katkı sağlamaktadır. Çalışmanın temel kaynaklarını, Osmanlı arşiv belgelerine ilaveten, Farsça, İngilizce ve Türkçe birincil ve ikincil kaynaklar oluşturmaktadır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Kaçar, Nişân, Diplomasi, II. Abdülhamid.

Studying Ottoman-Qajar Relations Through the Orders Nishāns : An Essay on the Era of Abdulhamid II

Öz

The practice of giving order nishân became common and one of the indispensable elements of diplomacy in the Ottoman Empire and Iran during the nineteenth century. In fact, besides other orders, even for women who were not at the forefront in the state affairs, orders such as Şefkat charity and Afitab sun, beauty were introduced in both countries. This study, keeping the general situation of Ottoman-Qajar relations during the Abdulhamid II period in mind, aims to reveal how rulers used the orders, which were bearing a symbolic meaning, towards citizens of the other. Because, it is thought that it is possible to get an idea on the development of relations in different fields by following to whom the orders were given and how intense this practice was in the period in question. When the archival documents that constitute the basis of the study are examined, it has been determined that the Iranian shahs were very generous in resorting to orders in ongoing problematic issues and/or areas of interest. In this regard, besides people in diplomatic or bureaucratic positions and their relatives, those who lived in the Atabât-ı ‘Aliyye region of Iraq, which was considered as the historical center of Shia, in Hijaz, the holiest site of all Muslims, in the border regions or along the trade roots, were the first addressee of the practice. On the other hand, the documents and examples presented in this study show that both administrations achieved their purpose of establishing dialogue with the other side and becoming visible to a great extent. Besides being the first comprehensive Turkish work on Iranian orders of the Qajar period, this study provides a unique contribution to the field regarding the orders’ being given to Ottoman citizens and the Ottoman orders’ being given to Iranian citizens. The main sources of the study are the primary and secondary sources in Persian, English and Turkish along with the Ottoman archival documents

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Qajar, Nishân, Diplomacy, Abdulhamid II

Kaynakça

• (BOA), Babıâli Evrak Odası (BEO.).
• BOA, Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH.MKT.).
• BOA, Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi (DH.ŞFR).
• BOA, İrade Dâhiliye (İ.DH.).
• BOA, İrade Hususi (İ.HUS.).
• BOA, İrade Mabeyn-i Hümayûn (İ.MBH.).
• BOA, İrade Taltifat (İ.TAL.).
• BOA, Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.).
• BOA, Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.).
• BOA, Yıldız Esas Evrakı (Y.EE.).
• BOA, Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV.).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı-Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.)
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı-Elçilik Şehbenderlik ve Ateşemiliterlik (Y.PRK.EŞA.).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı-Hariciye Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.HR.).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı-Hazine-i Hâssa Nezâreti Evrakı (Y.PRK.HH.).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı-Nâme-i Hümâyûnlar (Y.PRK.NMH.).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı-Sadaret Maruzatı (Y.PRK.A.).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı-Posta ve Telgraf Nezâreti Maruzâtı (Y.PRK.PT.).
• BOA, Yıldız Perakende Evrakı-Teşrifat-ı Umumiye Dairesi (Y.PRK.TŞF.).
• BOA, Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS.).
• BOA, Yıldız Sadaret Resmi Maruzat Evrakı (Y.A.RES.).
• BOA, Zabtiye Nezareti Evrakı (ZB.). II-Süreli Yayınlar
• İkdâm, 2247, 2248, 2249, 2250, 2251, 2252, 30 Eylül / 1-2-3-4-5 Ekim 1900.
• Servet, 837, 838, 839, 840, 841, 842, 30 Eylül / 1-2-3-4-5 Ekim 1900.
• Tercüman-ı Hakikat, 1782-6982, 2 Ekim 1900.
• ARABKHANİ, Rasoul, “Atabât-ı ‘Aliyat der Revabıt-ı İran va Osmani: Gern-i Nuzdehom (Ba Te’kid ber asr-ı Adbulhamid-i Devvom)”, Tahran, (Zemistan 1393).
• ARABKHANİ, Rasoul, “Mes’ele-i Teşeyyü-ü Irak der dovre-i Abdulhamid-i Devvom-i Osmani”, Pejuheşha-yı Ulûm-i Tarihi, IV, 2, (Tahran Payiz va Zemistan 1391), s. 41- 62.
• ARABKHANİ, Rasoul, “Sultan II. Abdülhamit Dönemi Osmanlı-İran İlişkilerinde Atabat-ı Aliyat (Samerra, Kerbela, Kazımiyye, Necef)” (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2012.
• ARABKHANİ, Rasoul, “Teşeyyü-ü İrani va Tesennün-ü Osmani: Pejuheşi der bare-i Münazeat-ı Şii-Sünni der Atabât-ı ‘Aliyat-ı gern-i Nuzdehom (Ba Tekiyyeh ber Esnad-ı Arşiv-i Osmani)”, Fasılname-i İlmi-Pejuheşi-i Tarih-i İslam va İran, Danişgahü’l Zehra, XV, 26, (Tabistan 1394), s. 123-141.
• ARTUK, İbrahim ve Cevriye ARTUK, Osmanlı Nişanları, İstanbul Matbaası, İstanbul 1967.
• ASHRAF, Assef, “The Politics of Gift Exchange in Early Qajar Iran, 1785–1834”, Comparative Studies in Society and History, 58, 2, April 2016, p. 550–576.
• ATAY, Falih Rıfkı, Zeytindağı, Bateş, İstanbul 1981, s. 87.
• ATEŞ, Sabri, The Ottoman-Iranian Borderlands: Making a Boundary, 1843-1914, Cambridge University Press, Cambridge 2013.
• BEER, H. and J. MOREILLON, “Adoption of the Red Crescent by the Islamic Republic of Iran”, International Review of the Red Cross, XX, 219, 1980, p. 316-317, doi:10.1017/S002086040006736.
• CHEKHOV, Anton, The Lion and the Sun, translated by Constance Garnett in 1887, in Complete Works of Anton Chekhov, Delphi Classics, I, Hastings, East Sussex 2016.
• ÇETİNSAYA, Gökhan, Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908, SOAS/Routledge, London and New York 2006.
• DAEİ, Masoumeh, “İran Osmanlı Ticari İlişkileri (1900-1923)”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011.
• DEMİREL, Fatmagül, Dolmabahçe ve Yıldız Saraylarında Son Ziyaretler, Son Ziyafetler, ed. Lütfü Tınç, Doğan Kitap, İstanbul 2007.
• DERİNGİL, Selim, “II. Abdülhamid Dönemi Osmanlı İmparatorluğu’nda Simgesel ve Törensel Doku: ‘Görünmeden Görünmek’”, Simgeden Millete: II. Abdülhamid’den Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet, İletişim Yayınları, İstanbul 2009, s. 53-92.
• DERİNGİL, Selim, “‘Padişahım Çok Yaşa ’ Abdülhamid Döneminde Sembolizm ve İktidar”, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), YKY, İstanbul 2002, s. 27-52.
• DERİNGİL, Selim, “The Struggle Against Shi’ism in Hamidian Iraq: A Study in Ottoman Counter Propaganda”, Die Welt des Islams, XXX, ¼, 1990, p. 45-62.
• ELDEM, Edhem, İftihar ve İmtiyaz: Osmanlı Nişan ve Madalyaları Tarihi, Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi, İstanbul 2004.
• ERHAN, Çağrı, “19. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Yabancı Gazetecilere Nişan Verme ve Maaş Bağlama Politikası”, Osmanlı, I, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 681­688.
• ERÜRETEN, Metin, Osmanlı Madalyaları ve Nişanları: Belgelerle Tarihi, DMC, İstanbul 2001.
• GÜLSOY, Ufuk, Hicaz Demiryolu, Eren Yayıncılık, İstanbul 1994.
• KARATEKE, Hakan, Padişahım Çok Yaşa Osmanlı Devletinin Son Yüzyılında Merasimler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul 2017.
• KASHANI-SABET, Firoozeh, “Fragile Frontiers: The Diminishing Domains of Qajar Iran”, IJMES, XXIX, 2 (1997), p. 205-234.
• KİREN, Akın, “II. Abdülhamid Dönemi Pan-İslâmist Uygulamaları Ekseninde Osmanlı-İran İlişkileri”, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2017.
• KİREN, Akın, “Iranians in Istanbul and their Oppositional Activities against the Qajars”, The MAYDAN (Online publication of the Ali Vural Ak Center for Global Islamic Studies at George Mason University, 6 February 2017, https://www.themaydan.com/2017/02/iranians-istanbul-oppositional-activities- qajars/ (Erişim 27 Temmuz 2018).
• KÖPRÜLÜ, M. Fuad, “Arslan”, İslâm Ansiklopedisi, I, Maarif Matbaası, İstanbul 1940, s. 606-609.
• LANDAU, J. M., “Nishān”, The Encyclopaedia of Islam, VIII, 1995, p. 57-62.
• MARASHI, Afshin, Nationalizing Iran: Culture, Power, and the State, 1870-1940, University of Washington Press, Seattle and London 2008.
• MAYAKON, İsmail Müştak, Yıldızda Neler Gördüm?, Sertel Matbaası, İstanbul 1940.
• MUSHİRİ, Muhammed: “Nishanha va Midalha-yi İran ez Aghaz-i Saltanat-ı Kacariyyah ta Emruz,” Berressîha-yi Tarihi, VI, 6 (1972), s. 185–220.
• MUSHİRİ, Muhammed, “Nishanha va Midalha-yi İran ez Aghaz-i Saltanat-ı Kacariyyah ta Emruz,” Berressîha-yi Tarihi, IX, 1 (1974), s. 175–240.
• MUSHİRİ, Muhammed, Nishanha va Midalha-yi İran ez Aghaz-i Saltanat-ı Kacariyyah ta Emruz, Müessese-i Sikke Şenasi-i İran, Tahran 1354.
• NAJMABADI, Afsaneh, Women with Mustaches and Men without Beards: Gender and Sexual Anxieties of Iranian Modernity, University of California Press, Berkeley 2005.
• OCHSENWALD, William, The Hijaz Railroad, University Press of Virginia, Charlottesville 1980.
• OSMAN NURİ, Abdülhamid-i Sâni ve Devr-i Saltanatı: Hayat-ı Hususiyye ve Siyâsiyyesi, II, Kitabhâne-i İslâm ve Askeri, İstanbul 1327/1909.
• ÖZYÜKSEL, Murat, The Hejaz Railway and the Ottoman Empire: Modernity, Industrialisation and Ottoman Decline, Translated from Turkish by Sezin Tekin, I.B. Tauris, London and New York 2014.
• PIEMONTESE, Angelo M., “The Statutes of the Qājār Orders of Knighthood,” East and West, XIX, 3/4 (Sept.-Dec. 1969), p. 431-473.
• ŠHAHĪDĪ, Yaḥyā, “Decorations”, Encyclopaedia Iranica, VII, 2, p. 197-202.
• SARIKÇIOĞLU, Melike, Osmanlı-İran Hudut Sorunları (1847-1913), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2013.
• SCOFIELD, Richard (Ed.), The Iran-Iraq Border, 1840-1958, IV, Archive Editions, Buckinghamshire 1989.
• SHAHIDI, Y., “Neshanha-yi Dovre-i Kacar”, Berressîha-yi Tarihi, VI, 3 (1971/1350), s. 185-240.
• TAHSİN PAŞA, Sultan Abdülhamid: Tahsin Paşa’nın Yıldız Hatıraları, Boğaziçi Yayınları, İstanbul 1990.
• TURAN, Namık Sinan, “19. Yüzyılda Osmanlı Diplomasisinde Nişanın ve Madalyanın Sembolizminden Yararlanma Konusunda Bir Örnek: Şefkat Nişanı”, CIÉPO 19: Osmanlı Öncesi ve Dönemi Tarihi Araştırmaları, I, İSTESOB Yayını, İstanbul 2014, s. 503-517.
• TURAN, Namık Sinan, “II. Abdülhamid’in İttihad-ı İslam Siyasetinde Propaganda Öğesi Olarak Hicaz Demiryolu”, CIÉPO 6: Ara Dönem Sempozyum Bildirileri, II, Uşak İli Kalkınma Vakfı, Uşak 2011, s. 1195-1218.
• ÜSTÜN, İsmail Safa, “Bağdat Eyaletindeki Atebat’a Şiî Cenaze Nakli ve Karantina (XIX. Yüzyıl-XX. Yüzyıl Başları)”, M.Ü. İlâhiyat Fakültesi Dergisi, XXXI, 2, 2006, s. 101-118.
• VERNOIT, Stephen, Occidentalism: Islamic Art in the Nineteenth Century (The Nasser D. Khalili Collection of Islamic Art), XXIII, The Nour Foundation, London 1997.
• WILLS, C.J.: In the Land of the Lion and Sun or Modern Persia, Ward, Lock and Co., London, New York and Melbourne 1891.
• WRIGHT, Denis, “Sir John Malcolm and the Order of the Lion and Sun”, Iran, XVII 1979, p. 135-141.