Macaristan’da Yönetici Osmanlı Aileleri

Yıl 2015, Sayı: 38, 13 - 30, 01.01.2015

David Geza

Öz

16’ncı ve 17’nci yüzyıl Osmanlı arşiv kaynaklarında anılan, yüksek görevlerde bulunanların ailevî ilişkilerini saptamak genellikle oldukça zordur. Yine de kimi önemli sülaleleri izlemek mümkündür. Ayrıca sülale fertleri arasında akrabalık bağları olmayan birkaç grubu da bu kapsama sokmak yerindedir. Bunların arasında Türk asıllı olanlar da bulunmaktadır. Fakat çoğu Balkanlardan gelen İslâmiyete sonradan girmiş olan kimselerdir. İlk grubun en iyi bilinen örneği 1546 yılında Budin/Buda vilayetinin ilk tahririni yapan ve 1549’da paşalığın defterdarlığı görevine getirilen Çandarlızade Halil Bey’dir. Slav kökenli olan ailelerden Yahyalılar ve Sokollular başta gelir. Yahya Paşa’nın neslinden ve akrabalarından Bali, Mehmed ve Arslan Paşaların Budin beylerbeyliğine atanmış olmaları, Arslan, Derviş ve Mehmed Beylerin ise birer sancak beyi olarak görevlendirilmeleri bu sülalenin ne kadar nüfuzlu olduğunu ve faaliyet alanlarının 1540’lı yıllardaBalkanlardan Macar topraklarına kaydığını açık bir şekilde göstermektedir. Sokollular ise 1566’dan 17’nci yüzyılın ilk on yıllarına kadar yönetici konumundaydılar. Aranid lakabıyla karşımıza çıkan kişiler ise meşhur bir Arnavut ailesine mensuptular. Dört-beş kişiden oluşan doğulu bir klan Ulama, Kanber, “Deriel”, Mehmed Han ve Velican Bey Tekeli boyuna, Zulkadirlilere ve bilinmeyen soya bağlı olup bir dönem İran şahına da hizmet ettiler. Hırvat asıllı, kariyerinin ilk safhasında Yahyapaşaoğlu Mehmed Bey’in voyvodası olan ve bu ocak ile sonradan da ilişkide kalan Kasım Bey/Paşa ise kendi adamlarından daha kalabalık bir şebeke oluşturabildi. Büyük olasılıkla Macar asıllı, aralarında sıkı ilişki bağları olan bir ümera grubu da İskender, Deák Kâtip Mehmed ve Macaroğlu Ali Paşa’dan meydana geldi. Bu aile ve grupların gerçek gücünü, neyi ve ne kadar etkileyebildiklerini, beklenenin ötesine giden tutumlarını merkezin hangi ölçüde frenleyebildiğini veya frenlemek istediğini, onlarla ne tür iç siyaset oyunlarına girdiğini yeterince bilmiyoruz. Tartışmasız olan bir şey varsa o da üzerinde durduğumuz dönemde sistemin oldukça aksaksız yürüdüğüdür. Bunun en önemli nedenlerinden biri, belki de en önemlisi, onlara olağanüstü iyi gelir sağlanmış olması, ayrıca da hem prestij hem imkânlar açısından özel duruma sahip olmalarıdır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Macaristan’ı, taşra yönetimi, yönetici aileler, çok ulusluluk

Leading Families in Ottoman Hungary

Öz

It is often rather difficult to figure out the family relationships of high-ranking officials in Hungary mentioned in the sixteenth- and seventeenth-century Ottoman sources. Nevertheless, it is possible to follow the fortunes of members of certain important kinship groups. Also worthy of attention are prominent individuals who were not affiliated by blood, but who belonged to common networks. Among these, we find individuals of Turkish origin, but encounter many more who were renegades, from families which hailed from the Balkans. Those from Turkey are best represented by Çandarlızade Halil bey, who drew up the first cadastral surveys of the sancaks comprising the vilayet of Budin/Buda in 1546 and who went on to become defterdar of the same province in 1549, while the most significant families of Slav background were the Yahyalıs and the Sokollus. The fact that three of Yahya paşa’s offspring and other relations Bali, Mehmed, and Arslan paşas were appointed governors of Buda and another three Arslan, Derviş, and Mehmed beys were each charged with setting up a new sancak shows how influential this kinship group was, and that it transferred its main field of activity from the Balkans to the Hungarian territories in the 1540s. The Sokollus occupied high administrative positions from 1566 up until the 1620s. District governors with the cognomen Aranid were descended from a well-known Albanian noble family. One kinship group, with four or five members Ulama, Kanber, ‘Deriel’, Mehmed Han, and Velican beys , originated from the eastern parts of the Empire; certain of them belonged to the Tekeli tribe and another was of Zulkadirli background, while the remainder were of unknown descent and had been in the shah of Iran’s service before coming to Hungary. Of Croatian origin, Kasım bey and paşa, who began his career as a voyvoda for Yahyapaşaoğlu Mehmed bey and who remained in close contact with the bey’s kinsfolk, was able to create quite a large following from among his subordinates. A smaller group of interrelated ümera – İskender, Deák ‘Scribe’ Mehmed, and Macaroğlu Ali paşa – probably had Hungarian forebears. It is still difficult to determine the real strength of these families and groupings, and also the kinds of developments they could influence and how far this influence went. Other issues are the extent to which the centre – if it so wished – could check their actions, should these go beyond the limits customary, and the kinds of political games the centre played with them. However, what cannot be disputed is that the system generally functioned rather efficiently in the period under discussion. An important reason for this – perhaps the most important one – was the very great remuneration given these officials, while the enormous prestige and extraordinary possibilities accompanying their roles also played a part

Anahtar Kelimeler

Ottoman Hungary, local administration, influential families, multinationalism

Kaynakça

• A budai basák magyar nyelvű levelezése I. 1553–1589. Editör Sándor Takáts, Ferencz Eckhart, Gyula Szekfű, Magyar Tudományos Akadémia, Budapest 1915.
• Austro-Turcica 1541–1552. Diplomatische Akten des habsburgischen Gesandtschaftsverkehrs mit der Hohen Pforte im Zeitalter Süleymans des Prächtigen. Haz. Srećko M. Džaja–Günter Weiß. (Südosteuropäische Arbeiten, 95.) R. Oldenbourg Verlag, München 1995.
• ALTAYLI, Yasemin, “Budin beylerbeyi Arslan Paşa (1565–1566)”, OTAM, 19 (2006), s. 33–51.
• BABINGER, Franz, Hans Dernschwams Tagebuch einer Reise nach Konstantinopel und Kleinasien (1553/55), Duncker und Humblot, München–Leipzig 1923.
• BABINGER, Franz, Das Ende der Arianiten. (Bayerische Akademie der Wissenschaften, Philosophisch-historische Klasse. Sitzungsberichte, Jahrgang 1960, Heft, 4.) München 1960.
• BABINGER, Franz, “Arianiti Comneno, Schwiegervater Skanderbegs”, Aufsätze und Abhandlungen zur Geschichte Südosteuropas und der Levante. III. München 1976, s. 257–265.
• BACQUÉ-GRAMMONT, Jean-Louis, “Etudes turco-safavids, XVI: Quinze lettres d’Uzun Suleyman Pasa Beylerbey du Diyar Bekir (1533–1534)”, Anatolia Moderna/Yeni Anadolu 1 (1991), s. 137–186 + 15 belge.
• BARKAN, Ömer Lûtfi, H. “933–934 (M. 1527–1528) malî yılına ait bir bütçe örneği”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, XV (1953–1954), s. 251–329.
• BARTL, Peter, Der Westbalkan zwischen spanischer Monarchie und osmanischem Reich. Zur Türkenkriegsproblematik an der Wende vom 16. zum 17. Jahrhundert. (Albanische Forschungen, 14.) Harrassowitz, Wiesbaden 1974.
• BAŠAGIĆ, Safvet Beg, Znameniti Hrvati, Bošnjaci i Hercegovci u turski carevimi. Matica hrvatska, Zagreb 1931.
• BİLGE, Mustafa L., “Arnavutluk”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. III. Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul 1991, s. 383–390.
• BİLGE, Sadık Müfit, Osmanlı’nın Macaristanı. Osmanlı hâkimiyetindeki Macaristan’ın tarihî coğrafyası ve idarî taksimâtı (1526–1718), Kitabevi, İstanbul 2010.
• DÁVID, Géza, “Kászim vojvoda, bég és pasa”, I–II. Keletkutatás, 1995. ősz [1997], s. 53–66, 1996. tavasz [2000], s. 41–56.
• DÁVID, Géza, “Arad ve Gyula sancakbeyleri”, Türk Dünyası Araştırmaları, 120 (1999), s. 55–70.
• DÁVID, Géza, “Mohács–Pécs 16. századi bégjei”, Pécs a törökkorban. (Tanulmányok Pécs történetéből, 7.) Pécs Története Alapítvány, Pécs 1999, s. 51–87.
• DÁVID, Géza, “Szokollu Musztafa budai pasa (?–1578)”, Nagy képes millenniumi arcképcsarnok. Száz portré a magyar történelemből. Editör Árpád Rácz. Rubicon– Aquila-könyvek, Budapest 1999, s. 80–81.
• DÁVID, Géza, “A Life on the Marches: the Career of Derviş bey”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, LIV (2001), s. 411–426.
• DÁVID, Géza, “Egy távolról jött oszmán főember a magyar végeken: Ulama bég”, Keletkutatás, 2002. ősz–2006. tavasz, s. 62–82.
• DÁVID, Géza–FODOR, Pál, “Az ország ügye mindenek előtt való.” A szultáni tanács Magyarországra vonatkozó rendeletei (1544–1545, 1552). “Affairs of State Are Supreme”. The Orders of the Ottoman Imperial Council Pertaining to Hungary (1544–1545, 1552). (História könyvtár, okmánytárak.) História–MTA Történettudományi Intézete, Budapest 2005.
• EMECEN, Feridun M.–ŞAHİN, İlhan, “Osmanlı taşra teşkilâtının kaynaklarından 957– 958 (1550–1551) tarihli sancak tevcîh defteri”, Belgeler 23 (1999), s. 53–121.
• FEKETE, Ludwig, Türkische Schriften aus dem Archive des Palatins Nikolaus Esterházy, 1606–1645. Fürst Paul Esterházy, Budapest 1932.
• FEKETE, Lajos, Budapest a törökkorban. (Budapest története III.) Királyi Magyar Egyetemi Nyomda, Budapest 1944.
• FOTIĆ, Aleksandar, “Yahyapaşa-oğlu Mehmed Pasha’s evkaf in Belgrade”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, 54 (2001), s. 437–452.
• GÉVAY, Antal, A’ budai pasák. Strauss Antal özvegye, Bécs 1841.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, “Kanunî Sultan Süleyman devri başlarında Rumeli eyaleti, livaları, şehir ve kasabaları”, Belleten, XX/78 (1956), s. 247–285.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib. “Mihal-oğulları”, İslâm Ansiklopedisi, VIII. Millî Eğitim Basımevi, İstanbul 19874, s. 285–292.
• İNALCIK, Halil, Hicrî 835 tarihli sûret-i defter-i sancak-i Arvanid. (Türk Tarih Kurumu Yayınları, XIV/1.) Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1954.
• İNALCIK, Halil, “Stefan Duşan’dan Osmanlı İmperatorluğuna. XV. asırda Rumeli’de hıristiyan sipahiler ve menşeleri”, Fatih devri üzerinde tetkikler ve vesikalar. I. (Türk Tarih Kurumu Yayınları, XI/6a.) Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 19872, s. 137–184.
• İPÇİOĞLU, Mehmed, “Kanunî Süleyman’ın Estergon (Esztergom) seferi 1543. Yeni bir kaynak”, Osmanlı Araştırmaları, X (1990), s. 137–159.
• ISTVÁNFFY, Miklós, Magyarok dolgairól írt históriája. Tállyai Pál XVII. századi fordításában. Sajtó alá rendezte Péter Benits. I/2, 13–24. könyv, Balassi Kiadó, Budapest 2003.
• JACOB, Georg, Türkische Urkunden aus Ungarn. Heft 1–3, Veröffentlichungen der Doktor-Hermann-Thorning Gedächtnis-Stiftung, Kiel (1917–1919).
• KÁLDY-NAGY, Gyula, Harács-szedők és ráják. Török világ a 16. századi Magyarországon. (Kőrösi Csoma kiskönyvtár, 9.) Akadémiai Kiadó, Budapest 1970.
• KÁLDY-NAGY, Gyula, Kanuni devri Budin tahrir defteri (1546–1562). (Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 177.) Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1971.
• KÁLDY-NAGY, Gyula, A Budai szandzsák 1559. évi összeírása. (Pest megye mşltjából, 3.) Pest megyei Levéltár, Budapest 1977.
• KÁLDY-NAGY, Gyula, “Budin beylerbeyi Mustafa paşa”, Belleten, 210 (1990), s. 649–663.
• KEMAL PAŞA-ZÂDE, Tevarih-i Âl-i Osman. X. defter. Haz. Ş. Severcan. (Türk Tarih Kurumu Yayınları, XVIII/13.) Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996.
• KÖHBACH, Markus, Die Eroberung von Fülek durch die Osmanen 1554. Eine historisch- quellenkritische Studie zur osmanischen Expansion im östlichen Mitteleuropa. (Zur Kunde Südosteuropas, II/18.) Böhlau, Wien–Köln–Weimar 1994.
• KUNT, İ. Metin, The Sultan’s Servants. The Transformation of Ottoman Provincial Government, 1550–1650. (The Modern Middle East Series, 14.) Columbia University Press, New York 1983.
• MERÉNYI, [Lajos], A kanizsai végek történetéhez. Hadtörténelmi Közlemények, X (1897), s. 258–265.
• NEUMANN, Hubert, Türkische Urkunden zur Geschichte Ungarns und Polens. Der Islam, 8 (1918), s. 113–133.
• PEÇEVÎ, İbrahim, Tarih-i Peçevî. I. Yer yok, tarih yok.
• REINDL, Hedda, Männer um Bāyezīd. Eine prosopographische Studie über die Epoche Sultan Bāyezīds II. (1481–1512). (Islamkundliche Untersuchungen, 75.) Klaus Schwarz Verlag, Berlin1983.
• RÖMER, Claudia, “Einige Urkunden zur Militärverwaltung Ungarns zur Zeit Süleymāns des Prächtigen”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, XLIII (1989), s. 23–80.
• RÖMER, Claudia, “On Some Ḫāṣṣ-Estates Illegally Claimed by Arslan Paša, Beglerbegi of Buda 1565–1566”, Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L. Ménage. Editör C. Heywood and C. Imber, ISIS, Istanbul 1994, s. 297–318.
• SUDÁR, Balázs, A Palatics-kódex török versgyűjteményei. Török költészet és zene a XVI. századi hódoltságban. (Humanizmus és reformáció, 29.) Balassi Kiadó, Budapest 2005.
• SUDÁR, Balázs, A pécsi Jakováli Haszan pasa-dzsámi. Műemlékek Nemzeti Gondnoksága, Budapest 2010.
• SUDÁR, Balázs, Iszkender és Bethlen Gábor: a pasa és a fejedelem. Századok, 145 (2011), s. 975–996.
• THÚRY, József, Török történetírók. II. (1521–1566). (Török-magyarkori történelmi emlékek. Második osztály: írók.) Magyar Tudományos Akadémia, Budapest 1896.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Çandarlı vezir ailesi. (Türk Tarih Kurumu Yayınları, VII/66.) Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1974.
• VLORA, Ekrem Bey, Lebenserinnerungen. Band II (1912 bis 1925). (Südosteuropäische Arbeiten, 67.) R. Oldenbourg Verlag, München 1973.
• ZIROYEVIÇ, Olga, Tursko voyno uredyenye u Srbiyi (1459–1683). L’organisation militaire turque en Serbie (1459–1683), İstoriyski İnstitut, Belgrad 1974.