Bürokratik nüfûza karşı monarşik egemenliği yeniden kurgulamak üzerine bir girişim: Mahmud Nedim Paşa'nın görüşlerinde ahlâk ve devlet idaresi

Yıl 2015, Sayı: 38, 55 - 94, 01.01.2015

Gökhan Kaya

Öz

Bu çalışma son dönem Osmanlı yüksek bürokrasisi içinde yer almış, iki defa sadrazam olmuş Mahmud Nedim Paşa tarafından yazılan Âyine ve Hasbihâl isimli risalede dile getirilen ahlaki politika temelli devlet idaresine dair düşüncelere odaklanmıştır. Aynı zamanda bir siyaset teorisi sayılabilecek bu risalede Mahmud Nedim Paşa, padişahın iktidarını azaltıp bürokrasinin nüfuzunu arttırdığı için Tanzimat reformlarını eleştirmiştir. Bir başka deyişle iktidarın Saray’dan Bab-ı Âli’ye geçmesine karşı çıkmıştır. Tanzimat bürokrasisine karşı geleneksel bürokrat grubundan olan Mahmud Nedim Paşa hem Tanzimat reformlarına ve bu reformların yürütücüleri olan bürokratlara karşı koyabilecek hem de ahlaki tutum ve değerlere dayanan yeni bir düzen önermiştir. Kısaca onun önerisi otokrat ve kararlı bir padişah ile ahlaki tutum ve değerlere sahip itaatkar bir bürokrasiden oluşuyordu. Bundan başka Mahmud Nedim’in yaklaşımıyla geleneksel Osmanlı nasihatnâme literatürü arasındaki bazı farklar ve benzerlikler ortaya konmaya çalışılacaktır

Anahtar Kelimeler

Mahmud Nedim Paşa, Âyine ve Hasbihâl, Risale, Nasihatname, Tanzimat Bürokrasisi, Geleneksel Bürokratlar

An Initiative for Reconstituting the Monarchical Sovereignty Against the Bureaucratic Domination: Mahmud Nedim Pasha's Ideas on Ethics and the State Administration

Öz

This study focuses on moral polity ideas mentioned in pamphlet of Âyine ve Hasbihâl by Mahmud Nedim Pasha. Mahmud Nedim was one of the traditional bureaucrat group who opposed the Tanzimat reformism. He had criticized about Tanzimat reforms. These reforms meant for him the contraction of the sultan’s power and the rise of bureaucracy, in other words, he criticized the shifting of the locus of power from the Palace to the Porte. Against the Tanzimat bureaucracy Mahmud Nedim suggested of both resisting the Tanzimat reforms and forming a new order with the based moral policy. Briefly his suggestion consisted of an autocratic and determined sultan and to have moral attitudes and submissive bureaucracy. Moreover, Mahmud Nedim’s approach will be attempted to compare the some differences and similarities with the traditional Ottoman mirror for princes nasihatnâme literature

Anahtar Kelimeler

Mahmud Nedim Pasha, Âyine ve Hasbihâl, Pamphlet, Mirror for Princes, Tanzimat Bureaucracy, Traditional Bureaucrats

Kaynakça

• Abdurrahman Şeref Efendi, Tarih Musahabeleri, Sadeleştiren: Enver Koray, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara 1985.
• ABU-MANNEH, Butrus, “Âli ve Fu’ad Paşaların Bâb-ı Âlî’deki Nüfuzlarının Kökleri”, Tanzimat, Der. Halil İnalcık/ Mehmet Seyitdanlıoğlu, Phoenix Yayınevi, Ankara 2006, s. 343-352.
• --------------------------, “The Sultan and the Bureauracy: The Anti-Tanzimat Concepts of Grand Vizier Mahmud Nedim Pasa”, International Journal of Middle East Studies, Vol. 22, No.3, Aug., 1990, s. 257-274.
• Ahmed Cevdet Paşa, Ma’rûzât, Haz. Yusuf Halaçoğlu, Çağrı Yayınları, İstanbul 1980.
• -----------------------, Tezâkir, C. I, Yay. Cavid Baysun, TTK, Ankara 1953.
• AL-HAJ, R. Abou, “The Ottoman Nasihatname as a Discourse Over Morality” Melanges Professeur Robert Mantran, ed. A Temimi,,Zaghouan 1988, s. 17-30.
• ALKAN, Mehmet Ö., ”İmparatorluktan Cumhuriyet’e Modernleşme ve Ulusçuluk Sürecinde Eğitim”, Osmanlı Geçmişi ve Bugünün Türkiyesi, Der. Kemal H. Karpat, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2004, s.73-242.
• ALTAY, Ahmet, “Klasik Dönem Osmanlı Siyasetname Geleneğine Genel Bir Bakış”, Turkish Studies, Volume 6/3, Summer 2011, s. 1795-1809.
• Ahmed Lûtfî Efendi, Vak’anüvîs Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, Cilt 6-7-8, Tarih Vakfı-Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 1999.
• Ahmet Mithat Efendi, Üss-i İnkılâp, Yay. Haz.: Tahir Galip Seratlı, C.I, Selis Kitaplar, İstanbul 2004.
• AKYILDIZ, Âli, Osmanlı Bürokrasisi ve Modernleşme, İletişim Yayınları, İstanbul 2004.
• -------------, “Mahmud Nedim Paşa” TDV İslam Ansiklopedisi, C. 23, İstanbul 2003, s. 374-376.
• ÇADIRCI, Musa, Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, TTK
• ---------------, “Tanzimat’ın Uygulanması ve karşılaşılan Güçlükler (1840-1856)”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Seminer Bildirileri, TTK Yayınları, Ankara 1987, s. 97-104.
• DAVISON, Roderic H., Osmanlı İmparatorluğu’nda Reform1856-1876, C. I-II, Papirus Yayınevi, İstanbul 1997.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Devlet Adamlarına Öğütler: Nesâyıh’ül-Vüzerâ V’el-Ümerâ, Der. ve Çev. H. R. Uğural, TODAİE Yayınları, Ankara 1969.
• Ebuziyya Tevfik, Yeni Osmanlılar Tarihi, Hürriyet Yayınları, İstanbul 1973.
• FINDLEY, V. Carter Osmanlı Devleti’nde Bürokratik Reform Babıali (1789-1922), Çev. L. Boyacı- İ. Akyol, İz Yayıncılık, İstanbul 1994.
• FLEISCHER, Cornell H., “From Seyhzade Korkud to Mustafa Âli: Cultural of The Ottoman Nasihatname”, IIIrd Congress on The Social and Economic History of Turkey içinde, (ed.) H.W. Lowryand-R.S. Hattox, The Isis Press, İstanbul 1990, s. 67-77.
• FODOR, Pal, “State and Society, Crisis and Reform, in 15th-17th Century Ottoman Mirror for Princes”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hung, Tomus, XL (2-3), 1986, s. 217-240.
• GENÇ, Mehmet, “19. Yüzyılda Osmanlı İktisadî Dünya Görüşünün Klasik Prensiplerindeki Değişmeler”, Divan Dergisi, C. 4, S. 6, İstanbul 1999/1, s. 1-8.
• GEORGEON, François, Sultan Abdülhamid, Çev. Âli Berktay, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyip, “Lütfi Paşa”, İslam Ansiklopedisi, 5. Baskı, C.7. MEB, Devlet Kitapları, İstanbul 1978, s. 96-101.
• HOWARD, A. Douglas, “Osmanlı Nasihatname Türleri ve Mit”, Erken Modern Osmanlılar, Ed. Virginia H. Aksan- Daniel Goffman, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s. 185-222.
• Hüseyin Hafızî, Sultan Abdülaziz Devri, Bâb-ı Âli 38 Numaralı Matbaa, Dersaadet 1326.
• İbnülemin Mahmud Kemal, Osmanlı Devrinde Son Sadrazamlar, Cilt I, IV. Baskı, MEB Yayınları, İstanbul 1969.
• İNALCIK, Halil, “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu”, Belleten, C. XXVII (1964), s. 603-622.
• --------------, Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri, Belleten, XXVIII/112 (1964), s. 623-649.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Hasan Kafi El-Akhisâri ve Devlet Düzenine Ait Eseri Usûlü’l- Hikem fî Nizami’l-Âlem” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, S.10-11, 1979-1980, s. 239-278.
• İSLAMOĞLU, Huri, “On Dokuzuncu Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu ve Neo- Liberal İmparatorluk Oluşumları” Suraiye Faroqhi’ye Armağan: Osmanlı Peşinde Bir Yaşam, Der. Onur Yıldırım, İmge Yayınevi, Ankara 2008, s. 199-220.
• KALAYCIOĞLU, Ersin- Âli Yaşar Sarıbay, “Tanzimat: Modernleşme Arayışı ve Politik Değişme”, Türkiye’de Politik Değişim ve Modernleşme, der: Ersin Kalaycıoğlu- Âli Yaşar Sarıbay, İstanbul 1999, s. 4-21.
• KEYDER, Çağlar, Türkiye’de Devlet ve Sınıflar, IV. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul
• Kınalızâde Âli Efendi, Devlet ve Aile Ahlakı (Ahlâk-ı Alâ’i) Haz. Hüseyin Algül, Tercüman 1001 Temel Eser, No. 69, İstanbul 1974.
• KOLOĞLU, Orhan, “II. Abdülhamit’in Siyasal Düşüncesi”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Tanzimat ve Meşrutiyet’in Birikimi, İletişim Yayınları, C.1, İstanbul 2001, s. 273-276.
• KURAN, Ercüment, “Reşid Paşa”, İslam Ansiklopedisi, c. IX. MEB., Devlet Kitapları, İstanbul 1964, s. 701-705.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S. , “1869’da Faal İstanbul Medreseleri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, No. VII-VIII, 1976-1977, s.278-281.
• Mithat Paşa’nın Hatıraları I., Tabsıra-i İbret, Haz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul 1997.
• LEWIS, Bernard, “Ottoman Observes of Ottoman Decline” Islamic Studies, I/I 1962, p. 71-87.
• Mahmud Celaleddin Paşa, Mir’at-ı Hakikat, C. I, Tercüman 1001 Eser Temel Eser, İstanbul 1979.
• Mahmud Nedim Paşa, Âyine ve Hasbihâl, Karabet Matbaası, İstanbul 1327.
• “Musahib-i Sani-i Hazret-i Şehriyari Nâdir Ağa’nın Hâtıratı I.”, Haz. Hasan Ferit Ertuğ, Toplumsal Tarih, Sayı 49, İstanbul 1998, s. 7-15.
• MARDİN, Şerif, Türkiye’de Toplum ve Siyaset, Makaleler I., İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
• ---------------, Yeni Osmanlı Düşüncesinin Doğuşu, İletişim Yayınları, İstanbul 1996.
• MORDTMANN, Andreas David, İstanbul ve Yeni Osmanlılar, Çev. Gertraude Songu- Habermann, Pera Yayıncılık, İstanbul 1996.
• NasîruddinTusî, Ahlâk-ı Nâsır-î, çev. A. Gafarov-Z. Şükürov, Litera Yayıncılık, İstanbul 2007.
• ORTAYLI, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İletişim Yayınları, İstanbul 1999.
• ÖZ, Mehmet, Osmanlı’da Çözülme ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergah Yayınları, İstanbul 1997.
• ÖZVAR, Erol, “Osmanlı Tarihini Dönemlendirme Meselesi ve Osmanlı Nasihat Literatürü”, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, C.4, S.7, İstanbul 1999/2, s. 135-151.
• PAKALIN, Mehmed Zeki, Mahmud Nedim Paşa, Ahmet Sait Matbaası, İstanbul 1940.
• SEYİTDANLIOĞLU, Mehmet, Tanzimat Devri’nde Meclis-i Vâlâ (1838-1868), TTK
• TÜRK, H. Bahadır, Çoban ve Kral, İletişim Yayınları, İstanbul 2012.
• TİMUR, Taner, Yakın Osmanlı Tarihinde Aykırı Çehreler, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara
• UĞUR, Ahmet, Osmanlı Siyaset-Nâmeleri, Erciyes Üniversitesi Yayını, Kayseri 1992.
• Vak’a-nüvis Ahmet Lûtfî Efendi Tarihi, Haz. Münir Aktepe, C. XII, TTK, Ankara 1993.
• YERASİMOS, Stefanos, Azgelişmişlik Sürecinde Türkiye, C. II, Çev. Babür Kuzucu, 7. Baskı, Belge Yayınları, İstanbul 2001.
• -----------------------, Milliyetler ve Sınırlar, Çev. Şirin Tekeli, İletişim Yayınları, İstanbul 1994.
• YILMAZ, Çoşkun, “Osmanlı Siyaset Düşüncesi Kaynakları ile İlgili Yeni bir Kavramsallaştırma: Islahatnâmeler.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 1, Sayı: 2, İstanbul 2003, s. 299-338.
• YILMAZ, Hüseyin, “Osmanlı tarihçiliğinde Tanzimat Öncesi Siyaset Düşüncesine Yaklaşımlar”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C1, Sayı:2, İstanbul 2003,s.231-298.