Osmanlı İmparatorluğu’nda Çingenelerin Sosyo-Ekonomik Yapıları

Yıl 2020, Sayı: 48, 1 - 34, 01.01.2020

İsmail Altınöz

Öz

Osmanlı toplumunda diğer vatandaşlar gibi can, mal ve namuslarının korunması karşılığında Çingeneler de vergi vermekle yükümlü idiler. Çingenelerin Müslüman ve Gayrimüslimlerinden vergilerin ne şekilde alınacağı, bunların miktarı ve toplanma usulüne ilişkin olarak tahrir kayıtlarında bilgiler yer almaktadır. Cizye vergisi İslâm Devleti’nde yalnız Müslüman olmayan teb’anın yani zimmilerin kendilerinin korunmalarına karşılık ödenen bir vergi türü idi. Bu durum göz önüne alındığında Çingene teb’a için farklı bir uygulamanın olduğu görülmektedir. Çünkü cizye Gayrimüslimlerden alınan bir vergi olmasına rağmen Çingenelerin hem Müslim hem de Gayrimüslimlerinden cizye alınmıştır. Fakat miktarı farklı tutulmuştur. Çingenelerin Müslüman olanlarının her hâne ve mücerredlerinden 22, Gayrimüslimlerinden her hâne ve müccerred olanlarından 25 akçe ispenç alınmakta idi. Bîvelerinden alınan miktar ise 6 akçe idi. Osmanlı Devleti’nin Müslüman Çingenelerden cizye alması gerçekten düşündürücüdür. Niçin sadece Gayrimüslimlerden alınan bir vergiyi Müslüman ve Gayrimüslim ayırımı yapmadan bütün Çingenelerden almıştır. Bu uygulamanın hukuki dayanağı ne idi? yaşam sürmelerinden ve yerleşik olanların ise, belirli bir meslek ve düzenli bir hayatlarının olmayışından dolayı ekonomik olarak güçlü olmadıkları gözlenmektedir. Fakat, Osmanlı resmî kayıtlarından öğrenebildiğimiz kadarıyla bunlardan alınan vergiler, iktisadi faaliyetlerin boyutu hakkında bilgi vermektedir. Özellikle kırsal kesimden alınan vergiler bunların refah seviyeleri konusunda fikir vermektedir. Çingenelerden alınan cizye miktarları her zaman belli olmayıp bölgeden bölgeye değişiklik gösterdiğinden dolayı bunların refah seviyeleri konusunda net bir bilgiye ulaşmanın güç olduğu görülmektedir. Ancak, bu cemaatten toplanan cizye miktarı ile diğer cemaatlerden toplanan cizye gelirleri karşılaştırılmak suretiyle bunların ekonomik durumları hakkında bilgi sahibi olunabilir. Ayrıca, tahrir kayıtlarından yola çıkarak bunların sosyo-ekonomik yapıları hakkında fikir edinebilmekteyiz

Anahtar Kelimeler

: Osmanlı, Çingeneler, Sosyo-Ekonomik Yapı, İktisat, Meslek, Refah Seviyesi, Meslekleri, Tahrir.

Socio-Economic Structures of Gypsies in the Ottoman Empirei

Öz

Gypsies living in the Ottoman society were obliged to pay taxes in return for the protection of their lives, properties and honor like other citizens in the Ottoman Empire. Information on how to collect taxes from Muslims and non-Muslims of Gypsies, their amount and the method of collection is included in the tahrir registers. The Djizya tax was a type of tax paid in the Islamic State for the protection of nonMuslim subjects, namely Zimmis themselves. In this case, it is seen that there is a different application for the Gypsy community. Because, although Djizya is a tax levied on non-Muslims, it is taken from both Muslims and non-Muslims of Gypsies. But the amount was applied differently. Twenty-two coins akçes were collected from Gypsies from all Muslims and 25 from non-Muslims. The amount received from her widows was 6 coins akçes . It is really thought-provoking that the Ottoman Empire received a tax from Muslim Gypsies. Why did they only receive a tax from non-Muslims from Gypsies without making any distinction between Gypsies as Muslim and Non-Muslim. What was the legal basis for this practice? provide information about the extent of economic activities. Especially the taxes collected from the rural areas give an idea about their welfare level. It is seen that it is difficult to obtain clear information about the welfare levels of the gypsies, as the amount of Djizya received from gypsies is not always clear and varies from region to region. However, by comparing the amount collected from this community with the income collected from other congregations, information about their economic situation can be obtained. In addition, we can get an idea about their socio-economic structure based on the registration of tahrir

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Gypsies, Socio-Economic Structure, Economics, Occupation, Welfare Level, Professions, Tahrir.

Kaynakça

• nr. 2128, II. Süleyman.
• nr.2923, II. Süleyman. Cevdet Tasnifi
• Dâhiliye, nr.15340, 7018, 7019. İktisat, nr.1442
• Maliye, nr. 2610, 14609.
• Saray, nr.3230, 3865, 4263
• Dâhiliye, nr.829, 2516, 2622, 3345.
• KK-67, 356/1. KK-67, 488/2.
• KK-67, 772/1-2. KK-67, 811/1.
• KK-67, 1258/1 KK-2473, 3/2.
• Nr. 180/2, 7527, 7712/1789, 9063, 10851/17165, 11780/18690, 16136, 21167.
• Nr. 5, 23, 85, 110.
• Bâb-ı Defteri, Baş Muhasebe D.BŞM., nr.173.
• Bâb-ı Defteri, Cizye Muhasebesi Kalemi (D.CMH), Nr.3925.
• Bâb-ı Defteri, Maden Mukataası Kalemi, Kıbtiyan Cizyesi (D.MMK.KBC.), Dosya No:2/104.
• D.BŞM.KGB, dos.52/89.
• D.MMK.KBC. No:23769, s.1-5.
• ML.VRD.CMH, Nr. 224, s. 4.
• Tahvil Atik Divan Defteri, nr.1., s.15.
• TT.26, TT.120, TT.170, TT.191, TT.202, TT.206, TT.299, TT.370, TT.416
• Numaralı Mühimme Defteri, Ankara 1993.
• Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-ili Defteri, (937/1530), II, Ankara 2002 .
• “Kıptîyan Vergisinin Suret-i Tahsili Hakkında Nizamnâme”, Düstur, Cild-i Sâni, 1. Tertip, Cilt II, ss.34-38.
• DEFTERDAR SARI MEHMED PAŞA; Zübde-i Vekayiât, Tahlil ve Metin (1066- 1116/1656-1704), Haz. Dr. Abdülkadir Özcan, Ankara: TTK Yay., 1995.
• EVLİYA ÇELEBİ; Seyahatnâme, VIII, Hazırlayanlar: Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Robert Dankoff, İstanbul:Yapı-Kredi Yay., 2003.
• RAŞİD MEHMED EFENDİ; Tarih-i Raşid, I-II, V, İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1282.
• “Haraç” [Osmanlı Devleti], DİA, XVI, 90.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed; Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, I-II, İstanbul 1990.
• ---------------------------; Osmanlı Kanunnâmeleri ve Hukuki Tahlilleri, VI, İstanbul 1992.
• AYBET, G.; Avrupalı Seyyahların Gözünden Osmanlı Dünyası ve İnsanları:1530-1699. İstanbul: İletişim Yay., 2003.
• BARKAN, Ömer Lütfi; XV. ve XVI. Asırlarda Osmanlı İmparatorluğu’nda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali Esasları, Kanunlar, I, İstanbul: İ.Ü. İktisat Fak. Yay., 1943.
• ÇAKIR, Baki; 1690-1748 Yılları Arasında Osmanlı Devleti’nin Merkezi Hazine Mukataa Gelirleri, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1991.
• -----------------;Osmanlı Mukataa Sistemi (XVI-XVIII. Yüzyıl), İstanbul: Kitabevi, 2003.
• DEVELİOĞLU, Ferit; Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, 13. Baskı, İstanbul: Aydın Kitabevi Yay., 1996.
• EMECEN, Feridun M.; “Bedel”, DİA, V, 301.
• ---------------------------; XVI. Asırda Manisa Kazası, Ankara: TTK Yay., 1989.
• ERCAN, Yavuz; Osmanlı İmparatorluğunda Bulgarlar ve Voynuklar, Ankara: TTK Yay., 1986.
• FRASER, Angus; Avrupa Halkları: Çingeneler, Çeviren: İlkin İnanç, İstanbul: Homer Yay., 2005.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib; “Çingeneler”, İ.A., III, 420-426.
• İLHAN, Mehdi; Amid (Diyarbakır), Ankara: TTK Yay., 2000,
• İNALCIK, Halil; “Cizye”, DİA, VIII, 45-48.
• -------------------; “Filori”, DİA, XIII, 106-107.
• -------------------; “Osmanlılar’da Raiyyet Rüsûmu”, Belleten, XXIII, (1959), 575-610.
• -------------------; “Şikâyet Hakkı: ‘Arz-i Hâl ve ‘Arz-i Mahzar’lar”, Ekler, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adâlet, İstanbul: Eren Yayıncılık, 2000, s.49-71.
• -------------------; “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri’, Osmanlı İmparatorluğu, Toplum ve Ekonomi, 2. Baskı, İstanbul 1996.
• KAYA, Remzi; “Ehl-i Kitap”, DİA, X, 516-519.
• KAYNAR, Reşat; Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat, 2. Baskı, Ankara: TTK Yay., 1985.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat S.; Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 1994.
• MARUSHIAKOVA, E.-V. Popov; Gypsies in the Ottoman Empire: A Contribution to the History of Balkans,:Centre de recherches tsiganes, University of Hertfordshire Press, 2001
• NEDKOFF, Boris Christoff; “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye”, Çev. Şinasi Altundağ, Belleten, VIII/32, (1944), s.559-652.
• ORHONLU, Cengiz; Osmanlı İmparatorluğu’nda Şehircilik ve Ulaşım Üzerine Araştırmalar, Derleyen: Salih Özbaran, İzmir 1984.
• -------------------------;Osmanlı İmparatorluğunda Derbend Teşkilâtı, 2. Baskı, İstanbul: Eren Yay., 1990.
• ÖZEL, Oktay; “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Derleyenler: Prof. Halil İnalcık, Prof. Şevket Pamuk, Ankara: DİE Yay., 2000, s.35-50.
• ÖZKAN, Ali Rafet; “Çingene Hayat Tarzı ve İnancı”, Akademik Araştırmalar, Sayı:4, Erzurum 1997, s.80-86.
• ÖZTÜRK, Said : Tanzîmât Döneminde Bir Anadolu Şehri: Bilecik, İstanbul: Kitabevi, 1996.
• PAKALIN, Mehmet Zeki; “Cizye”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, I, İstanbul 1983, s.297-302.
• --------------------------; “İspenç”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, II, İstanbul: MEB Basımevi, 1983, s.88.
• REDHOUSE, Sir James W.; A Turkish and English Lexicon (Türkçeden İngilizceye Lugat Kitabı), 2. Edition, İstanbul: Çağrı Yay., 1992,
• SAHİLLİOĞLU, Halil; “Avârız”, DİA, IV, 108-109.
• SERTOĞLU, Midhat; “İspençe”, Osmanlı Tarih Lûgatı, İstanbul: Enderun Kitabevi, 1986, s.164.
• ŞENER, Abdüllatif; Tanzimat Dönemi Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul: İşaret Yay, 1993.
• ŞERİFGİL, Enver M.; “XVI. Yüzyılda Rumeli Eyâletindeki Çingeneler”, Türk Dünyası Araştırmaları, Sayı:15, (1981), s.117-144.
• TABAKOĞLU, Ahmet; Gerileme Dönemine Girerken Osmanlı Maliyesi, İstanbul: Dergah Yay., 1985.
• ----------------------------;Türk İktisat Tarihi, İstanbul: Dergâh Yay., 1994.
• Zanaatkârlar Kanunu, (Kanun-nâme-i Ehl-i Hıref), Haz.Abdullah Uysal Ankara:Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., 1982.