Rumeli Demiryolu Projesi İmtiyazları ve Yabancı Sermaye, 1860-1936

Yıl 2020, Sayı: 48, 225 - 246, 01.01.2020

Emine Zeytinli

Öz

Osmanlı Devleti demiryolu ağını hüküm sürdüğü coğrafyalarda egemenliğini devam ettirmek, Batı Avrupa ile daha kazançlı ticari faaliyet içinde bulunmak ve askeri amaçlarını gerçekleştirmek için etkin bir yol olarak telakki ediyordu. Demiryolları Batı Avrupa imalat sanayi ürünlerinin taşınmasında ve pazarlanmasında etkin bir rol oynadığı gibi Anadolu’nun iç bölgelerinin ürünleri ve hammaddelerinin kıyı liman bölgelerine taşımasında da önemli bir rol oynuyordu. Ayrıca etkin bir demiryolu taşımacılığı da ticaret merkezlerinin çeşitli limanlara bağlantısını sağlıyordu. Ancak sermaye yetersizliği ve teknik kapasite zayıflığı gibi faktörlerle Osmanlı otoriteleri yabancı yatırımcıya ihtiyaç gösteriyordu. Bu sebeplerle, Osmanlı Devleti’nin 19. yüzyıldaki büyük ölçekli ve sermaye yoğun demiryolu projeleri yabancı sermayenin eliyle başlatılmıştır. Rumeli Demiryolu imtiyazları siyasi çekişmelere, müzakere, pazarlık ve finansal kayıplara sebebiyet vermiştir. İmtiyaz hakkı öncelikle Belçikalı bir şirkete verilmiş, ancak yaşanan finansal sıkıntılar sebebiyle Alman bir yatırımcıya devredilmiştir. Ayrıca Osmanlı Devleti’nin Balkanlarda toprak kayıpları yaşaması sebebiyle şirket birden farklı ülkede faaliyet göstermiştir. Bu çalışma Şark Şimendiferleri olarak isimlendirilen Rumeli Demiryolu Projesi’nin gelişimini analiz etmeyi amaçlamaktadır. Yabancı sermayedar tarafından verilen imtiyazla hattın inşaatı 1860’lı yıllarda başlatılmış ve proje 1937 yılında kamulaştırma faaliyeti kapsamında Türkiye Cumhuriyeti Hükümeti tarafından satın alınmıştır

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Demiryolları, Rumeli Demiryolları, imtiyazlar, demiryolu imtiyazları, Şark Şimendiferleri

Economic Concessions for Ottoman Rumelia Railway Projects and Involvement of Foreign Capital, 1860-1936

Öz

Ottoman authorities considered a network of railways as an effective way of strengthening the sovereignty, benefitting more from trade with Western Europe and serving military purposes. Railways played a crucial role in transporting Western European manufactured goods and commercialisation of raw materials and other inland products of Central Anatolia. Also, efficient railway transportation allowed the connection of certain trade centres and ports. However, lack of capital, financial and technical abilities drove the Ottoman authorities back to foreign investors. Therefore performance of large scale, capital intense projects initiated European investors was substantial in the nineteenth century. The Rumelia railways and concession experienced political conflicts, negotiations, and financial difficulties. The concession was first awarded to a Belgian company which later passed to a German investor due to some financial problems. The Ottoman Empire lost some of its territories in Balkans and the railway company started to operate in multiple countries. This study aims to analyse the development of the Ottoman Rumelia Railway, so-called Oriental Railway, constructed by the European investors with concession provided by the Ottoman Government in the 1860s until it was bought and nationalised by the Turkish government in 1937

Anahtar Kelimeler

Ottoman railways, Rumelia railways, concession, railway concessions, oriental railway

Kaynakça

• Prime Ministry Archives, İstanbul (BOA)
• Sadaret Defterleri, Amedi Kalemi (A.AMD.), 54/8, 08 C 1271.
• Sadaret Defterleri, Mukavelename ve Mukavelat Defterleri (A.DVN. MKL.), 1/7, 12.01.1274, 34/14, 06.12.1310, 82/24, 01.03.1309.
• Sadaret Defterleri, Nezaret ve Devair Evrakı (A.MKT.NZD.), 349/32, 12.10. 1277.
• Dahiliye Nezareti, İdare (DH. İD..), 41/16, 1326 Ra 26.
• Hariciye Nezareti, İstişare Odası, (HR.HMŞ.İŞO.), 170/10, 13, S 1304, 159/32, 05.09.1298.
• Hariciye Nezareti, İdari (HR.İD..), 2009/90, 18.11.1887.
• Hariciye Nezareti, Sofya Sefareti (HR.SFR.04..), 318/33, 31.08.1884.
• Hariciye Nezareti, Belgrad Sefareti (HR.SFS..3…), 32/20, 11.02.1298.
• İrade Dahiliye (İ.DH), 42815, 43331, 45720, 46250/1., 70440/18288.
• İradeler, Dosya Usulü İrade Tasnifi (İ.DUİT.), 68/2-1, 3, 136/18, 16.07.1287.
• İradeler, Hariciye (İ.HR..), 313/19974, 13.05.1306.
• İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS.), 14/578, 24.05.1275, 50/2166, 29.08.1291, 1937/1, 2711, 1859, lef 1.
• C. Morawitz, Türkiye Maliyesi, p. 305-306.
• Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.), 13/61, 24 Z 1305.
• Yıldız Esas Evrakı, (Y.EE..), 18-255/271.
• Prime Ministry Archives, Ankara (BCA) 20-117-19, 18.12.1927. 152-76-32, 05.01.1937.
• İmtiyazat ve Mukavelat, Volume I, III, Matbaai Osmaniye, İstanbul, 1302-1315.
• Muahedat Mecmuası, Volume V, p. 110-141, Hakikat Matbaası, 1297-1307 (1880-1890).
• Foreign Office Papers (FO), 195/460, 1854-1856.
• Barkley, Henry C., A Ride through Asia Minor and Marmenia, John Murray, London, 1891.
• Blaisdell, D. C., Osmanlı İmparatorluğu’nda Avrupa Mali Denetimi “Duyunu Umumiye”, Dogu-Bati Yayınları, İstanbul, 1979.
• Cameron, R.E., France and the Economic Development of Europe, 1800-1914: Conquests of Peace and Seeds of War, Princeton University Press, 1961.
• Deane, Phyllis, The First Industrial Revolution, Cambridge University Press, 1979.
• Earle, Edward Mead, Turkey, The Great Powers, and The Bagdad Railway, The Macmillan Company, New York, 1924.
• Earl, Percy, Highland of Asiatic Turkey, Edward Arnold, London, 1901.
• Engin, Vahdettin, Rumeli Demiryolları, Eren Yayıncılık, İstanbul 1993.
• Feldman, G.D., Hertner, P. Finance and Modernization; A Transnational and Transcontinental Perspective for the Nineteen and Twentieth Centuries, Ashgate Publishing, 2008.
• Garnett, Lucy M., Turkey of the Ottomans, Charles Scribner’s Sons, New York, 1911.
• Grunwald, Kurt, A Study of Baron Maurice de Hirsch, Entrepreneur and Philanthropist, Israel Program for Scientific Translations, 1966.
• Handbook for Travellers in Turkey in Asia Including Constantinople, Revised Forth Edition, John Murray, London, 1878.
• Landau, Jacob M., The Hejaz Railway and the Muslim Pilgrimage, A Case of Ottoman Political Propaganda, Wayne State University Press, Detroit, 1971.
• Lewis Farley, The Resources of Turkey; Considered with Special Reference to the Profitable Investment of Capital, Longman, 1862.
• Morawitz, Charles, Türkiye Maliyesi, Maliye Bakanlığı Tetkik Kurulu Yayını, No: 1978- 188, Damga Matbaası, 1979.
• Pamuk, Şevket, Ottoman Empire and World Capitalism, 1820-1914, Cambridge University Press, 1987.
• Rodkey, F. S. “Ottoman Concern about Western Economic Penetration in the Levant, 1849-1856”, The Journal of Modern History, Vol. 30, No. 4 (Dec., 1958), pp. 348-353.
• Shaw, S. J., Shaw, E. K. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume II, Cambridge University Press, 1977.