Rusya'ya Osmanlı İşçi Göçü (1830-1921)

Yıl 2017, Sayı: 41, 25 - 56, 11.08.2017

Abdullah Bay

Öz

Özet

Osmanlı devletinin her yönden büyük sıkıntılar yaşadığı XIX. yüzyılda, imparatorluk topraklarından Latin Amerika ülkeleri ve Amerika başta olmak üzere dünyanın birçok ülkesine kitlesel işçi göçleri gerçekleşti. Göçlerin en yoğun gerçekleştiği ülkelerin başında Rusya geliyordu. XIX. yüzyılın ilk yarısında reaya göçü olarak başlayan hareket, özellikle Kırım Savaşından sonra büyük ivme kazandı. Sosyal, siyasî ve ekonomik sebeplerle yaklaşık yarım milyon Osmanlı vatandaşı bir kısmı kalıcı, çoğunluğu ise geçici olmak üzere Rusya’ya göç etmek zorunda kaldı. Rusya’ya gerçekleştirilen bu göç hareketi, Osmanlı devletinin sosyal ve ekonomik yapısı üzerinde önemli etkiler bıraktı. Bu araştırmada, Rusya’ya gerçekleştirilen Osmanlı emek göçünün sebepleri, tarihî gelişimi, etkileri ve göçmen işçilerin sosyal ve ekonomik durumları incelenmiştir.

Abstract

XIX. Century was a period that Ottoman Empire experienced great difficulties, from the land of the empire mainly to Latin America countries and America and to the other countries mass labour migration took place. Russia was the one of destinations for the mass labour migration. In XIX. Century beginning with rayah migration, especially after the Crimea War increased. With social, political and economic reasons almost half million Ottoman subjects, most of which temporary had to migrate to Russia. This migration movement towards the Russia affected the social and economic structure of Ottoman Empire. In this study; the reasons, historical development and effects of Ottoman labour migration and social-economic situation of migrant laborers will be analysed.

Anahtar Kelimeler

Batum, Gürcistan, Rusya, İşçi, Göç, Osmanlı

Kaynakça

• BOA, A.MKT. (Sadaret Mektûbi Kalemi Evrakı), 218/75.
• BOA, A.MKT.MHM. (Sadaret Mektûbi Mühimme Kalemi Evrakı), 532/29; 354/37; 638/12; 641/9.
• BOA, AYD..d. (Ayniyat Defterleri-Trabzon), 928; 929; 930; 933.
• BOA, BEO. (Babıali Evrak Odası Evrakı), 225/191675; 3003/225174; 3399/254864; 3688/276561.
• BOA, DH.İ.UM. EK. (Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı), 99/65; 104/95.
• BOA, DH.İ.UM. (Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı), 21-2/49; 21-2/174; 84-2/34; 84-2/37; 84-2/39; 84-21/38; 89-8/1-18; 899-9/1-71.
• BOA, DH.MKT. (Dâhiliye Nezareti Mektûbi Kalemi), 394/23; 413/3; 505/19; 651/25; 956/26; 1154/48; 1172/19; 1341/71; 1372/461; 1391/26; 1574/76; 1698/69; 1713/107; 2115/106; 2160/7; 2276/16; 2707/47; 2843/65; 2860/71.
• BOA, DH.MUİ. (Dâhiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı), 128/38.
• BOA, DH.SN.THR. (Dâhiliye Nezareti Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi), 11/118; 13/64.
• BOA, DH.SYS. (Dâhiliye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı), 67/1-6.
• BOA, DH.TMIK.M. (Dâhiliye Nezareti Tesri-i Muamelat ve Islahat Komisyonu), 13/68-1; 42/30; 77/29; 77/75; 111/40; 133/37.
• BOA, HAT. (Hatt-ı Hümâyûn), 776/36417; 776/36417-A; 794/36840-I; 794/36840-J; 794/3684-C; 1040; 1042/43121; 1083/44120; 1099/44503; 1162/45999.
• BOA, HR.MKT. (Hâriciye Nezareti Mektûbi Kalemi Evrakı), 218/100; 365/106.
• BOA, HR.SYS. (Hâriciye Nezareti Siyasî), 2394/3; 2394/5; 2394/6; 2394/8; 2394/9; 2394/11; 2394/12; 2394/13; 2394/14; 2394/15; 2394/16; 2394/17; 2394/18; 2796/20; 2394/21; 2394/23; 2394/25; 2394/26; 2417/27; 2394/29; 2394/30; 2394/42; 2394/43; 2394/45; 2394/46; 2394/47; 2394/48; 2394/49; 2394/51; 2394/52.
• BOA, HR.TO. (Hâriciye Nezareti Tercüme Odası Evrakı), 90/76; 344/117.
• BOA, İ.MTZ.(04). (İrade Eyalet-i Mümtaze Bulgaristan), 3/76; 3/79.
• BOA, İ.MVL. (İrade Meclis-i Vâlâ), 478/21649; 482/21870.
• BOA, MV. (Meclis-i Vükela Mazbataları), 89/61; 116/4; 102/30; 109/39.
• BOA, ŞD. (Şûra-yı Devlet Evrakı), 2538/13; 2693/2; 2693/17; 2796/39.
• BOA, Y.A.HUS. (Yıldız Sadaret Hususî Marûzat Evrakı), 160/37; 283/28; 458/20; 460/103.
• TKS (Trabzon Kadı Sicili), 2092, 2093, 2094, 2095, 2096, 2097, 2098, 2103, 2106, 2108, 2109, 2110.
• Adjara and the Russian Empire 1878-1917, II, Second Edition, (Ed. Aslan I. Abashidze), Aslan I. Abashidze Historical Documents Centre Publications.
• “The Crypto-Christian of The Pontos and Consul William Gifford Palgrave of Trebizond”, Peoples and Settlement in Anatolia and the Caucasus, 800-1900, Varioum Reprints, London 1998.
• Ağacan, Kamil, “Ermenistan-Gürcistan İlişkileri”, Ermeni Araştırmaları, 19/Sonbahar 2005, s.125-140.
• Ahmed Refik, Kafkas Yollarında, Matbaa-i Orhaniye, İstanbul 1919.
• Akgündüz, Ahmet, “Migration to and from Turkey, 1783-1960: types, numbers and ethno-religious dimensions”, Journal of Ethnic and Migration Studies, Vol.24, No.1, s.97-120. Alexeeva, Olga, “Chinese Migration in the Russian Far East”, China Perpectives, 2008/3, s.20-32.
• Aslan, Yavuz, Türkiye Komünist Fırkası’nın Kuruluşu ve Mustafa Suphi, TTK, Ankara 1997.
• Beydilli, Kemal, “1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler”, Belgeler, XIII, 17/1988, s.366-434.
• Bilge, Sadık Müfit, Osmanlı Çağı’nda Kafkasya 1454-1829, Kitabevi, İstanbul 2012.
• Biryol, Uğur, Gurbet Pastası, İletişim, İstanbul 2010.
• Bruneau, Michel, “The Pontic Greeks, from Pontus to the Caucasus, Greece and the Diaspora”, Journal of Alpine Research, 101-2(2013), s.1-9.
• Clay, Chrıstopher, “Labour Migration and Economic Conditions in Nineteenth-Century Anatolia”, Middle Eastern Studies, Vol.34, No.4, Oct.1998, s.1-32.
• Erdoğan, Fahrettin, Türk Ellerinde Hatıralarım, Yeni Matbaa, Ankara 1954.
• Ghambashidze, D., The Caucasian Petroleum Industry and its Importance for Eastern Europe and Asia, The Anglo-Georgıan Society, London 1918.
• Gülsoy, Ufuk, 1828-1829 Osmanlı Rus Savaşı’nda Rumeli’den Rusya’ya Göçürülen Reaya, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Blimler Enstitüsü, İstanbul 1989.
• Gündüz, Ali, Hemşinliler Dil-Tarih Kültür, Ardanuç Kültür Yardımlaşma Derneği, Ankara .
• Hakimian, Hasan, “Wage Labor and Mıgratıon: Persıan Wopkers ın Southern Russıa, 1880-1914”, International Journal of Middle East Studies, Vol.17, No.4 (Nov.1985), s.443-462.
• Halaçoğlu, Ahmet, “İngiliz Konsolosu Longworth’a Göre Trabzon Vilayeti (1892-1898)”, Belleten, LXIII, 250/Aralık 2003, s.881-909
• Henry, J. D., Baku An Eventful History, Archıbold Constable Co., London 1905.
• Issawi, Charles, “The Tabrız-Trabzon Trade, 1830-1900: Rıse and Declıne a Route”, Middle East Studies, Vol.I, No.1 (Jan.,1970), s.18-27.
• Karpat, Kemal, “Amerika’ya Göç Eden Osmanlılar 1860-1914”, Osmanlı’dan Günümüze Etnik Yapılanma ve Göçler, Timaş, (Çev. Bahar Tırnakçı), İstanbul 2010, s.359-407.
• Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, (Çev. Bahar Tırnakçı), Timaş, İstanbul 2010.
• Kılıç, Davut, Osmanlı Ermenileri Arasında Dini ve Siyasi Mücadeleler, Atatürk Araştırma Merkezi Yay., Ankara 2006.
• Kırımlı, Hakan, Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), Ankara 1996.
• Kırlı, Cengiz, “A Profile of the Labor Force in Early Nineteenth-Century Istabul”, International Labor and Working-Class History, No.60 (Fall 2001), s.125-140.
• Kırpık, Cevdet, “Osmanlı Devleti’nde Ermeni İşçiler ve Milliyetçilik”, Hoşgörüden Yol Ayrımına Ermeniler, I, Erciyes Üniversitesi Yay., Ocak 2009, s.423-444.
• Kırpık, Cevdet, Osmanlı Devleti’nde İşçiler ve İşçi Hareketleri (1876-1914), Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Isparta 2004.
• Koca, Yasemin Nemlioğlu, “19.Yy.’da Trabzon Limanı: Seferler, Tüccarlar, Mallar”, OÜSBAD, Temmuz 2015, 442-481.
• Konaklar Kenti Rize, (Haz. Ersin Demirel, Uğur Biryol), Kaçkar Turizm Birliği, 2014.
• Kutlu, Cemil, “I.Dünya Savaşı’nda Rusya’daki Türk Esirleri”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 43/ Erzurum 2010, s.319-328.
• Marr, Nikolay, Lazistan’a Yolculuk, (Çev.Yulva Muhurcişi), Aras, İstanbul 2016.
• McCarthy, Justin,”Age, family, and migration in nineteenth-century Black Sea provinces of the Ottoman Empire”, International Journal of Middle East Studies, Vol.10, No.3, 1979, s.309-325.
• McKay, John P., “Batum Oil and Transcaucasian Pipelines, 1883-1891: A Study in Tsarist Economic Policy”, Slavic Review, Vol.43, No.4 (Winter 1984), s.604-623.
• Obolensky, V.V., Ossinsky, “Emigration From and Immigration Into Russia”, International Migrations II, (Ed. Walter F. Willcox), 1931, s.521-580.
• Ortaylı, İlber, Türkiye Teşkilat ve İdare Tarihi, Cedit Neşriyat, Ankara 2008.
• Osmanlı Devleti ve Türkiye Cumhuriyeti’nde Emek Tarihi, (Der.Touraj Atabaki, Gavin D. Brockett), (Çev. Can Cemgil), İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2012.
• Osmanlı’dan Cumhuriyet Türkiye’sine İşçiler (1839-1950), (Der. D. Quataert, E. J. Zürcher), İstanbul 1998.
• Özkan, Selim Hilmi, “Osmanlı Devleti’nden Gürcistan’a Ermeni Göçü ve Tiflis’de Ermeni Faaliyetleri (1878-1915)”, Yeni Türkiye Ermeni Meselesi Özel Sayısı, 62/Eylül-Aralık 2014, s.1800-1809.
• Özveren, Y. Eyüp, “A Framework for the Study of the Black Sea World, 1789-1915”, Review (Fernand Braduel Center), Vol.20, No.1 (Winter, 1997), s.77-113.
• Quataert, Donald, “Labor History In the Ottoman Middle East, 1700-1922”, International Labor and Working-Class History, 60/Fall 2001, s.93-109.
• Quataert, Donald, “Fabrika Bacalarından Tüten İlk Dumanlar”, Selanik 1850-1918, (Haz.Gilles Veinstein), (Çev.Cüneyt Akalın), İletişim, İstanbul 2014, s.223-247.
• Quataert, Donald, Osmanlı İmalat Sektörü, (Çev. Tansel Güney), İletişim, İstanbul 2013.
• Rıza Nur, Hayat ve Hatıratım, Altındağ yay., İstanbul 1967.
• Rize Kültür Varlıkları Envanteri, Rize İl Kültür Müdürlüğü, Martı Ofset, İstanbul 2013.
• Sağır, Adem, “Diasporada Unutulan Bir Topluluk: Kırgızistan/Oş’ta Yaşayan Karadenizli Türkler”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, Vol.2, No.3, September 2013, s.297-327.
• Sağır, Adem, Batum’dan Orta Asya’ya Bir Yol Hikâyesi, Atatürk Kültür Merkezi, Ankara 2012.
• Sarı, Mustafa, Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921), TTK, Ankara 2014.
• Selçuk, Sadi, Esaretin Acı Hatıraları, ve 37.Kafkas Tümeninin Trabzon’u İstirdadı, Konya 1955.
• Şakir Şevket, Trabzon Tarihi, cild-i evvel, (Şehir ve matbaa kaydı yoktur).
• Şıvgın, Hale, Günaydın, Meryem, “Amerika’dan Osmanlı Devleti’ne Ermeniler’in Geri Dönüşleri (1908-1914): Tabiiyet, Emlak ve Arazi Meselesi”, Gazi Akademik Bakış, 8, 16/Yaz 2015, s.1-40.
• Tezel, Yahya S., Cumhuriyet Döneminin İktisadi Tarihi (1923-1950), Türkiye İş Bankası Kültür Yay., İstanbul 2015.
• Tuğaç, Hüsamettin, Bir Neslin Dramı, Çağdaş Yay., İstanbul 1975.
• Tuğul, Seyit, SSCB’de Sürgün Edilen Halklar, Chiviyazıları, İstanbul 2003.
• Turgay, A.Üner, “Trabzon”, Review (Fernand Braduel Center), Vol.16, No.4, (Fall 1993), s.435-465.
• Varlık, M.Bülent, “Osmanlı Devleti’nde Madenlerde Çalışma Koşulları”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, IV, İletişim, İstanbul 1985, s.917-921.
• Yıldırım, Kadir, Osmanlı’da İşçiler (1870-1922), İletişim, İstanbul 2013.
• Yılmaz, Özgür, “Pontus Meselesinin Tarihsel Kökenleri: XIX. Yüzyılda Trabzon Rumları Üzerine” Osmanlı Araştırmaları, 31/2008, s.161-196.