1691 Tarihli Cizye Defterine Göre Pertek, Mazgirt, Çemişgezek ve Sağman Kazaları

Yıl 2017, Sayı: 41, 191 - 218, 11.08.2017

Zülfiye Koçak

Öz

Özet

Osmanlı tarihi incelemelerinin temel başvuru kaynaklarını arşiv belgeleri oluşturmaktadır. Birinci el kaynaklardan olan arşiv belgeleri, geçmişin günümüze aktarılmasında köprü vazifesi üstlendiklerinden oldukça önem taşımaktadırlar. Bu belgeler arasında yer alan cizye defterleri de insan, zaman ve mekân unsurlarını bir arada barındırdıklarından Osmanlı tarihi araştırmalarının vazgeçilmezleri arasındadırlar.
Bu çalışmada H.1102/M.1691yılında tutulan Diyarbekir Eyaleti’ne tabi Pertek, Mazgirt, Çemişgezek ve Sağman kazalarına ait cizye defterinin tanıtımı ve değerlendirmesi yapılmıştır. Defter, adı geçen kazalarda gayrimüslim nüfusun ikamet ettiği mahalleleri ve köyleri göstermekte, bu coğrafyada yaşayan insanların fiziksel özellikleri ve meslekleri hakkında bilgiler içermektedir. Bu bağlamda defterdeki bilgiler dikkatlice incelenmiş adı geçen kazaların o dönemki sosyo-ekonomik ve demografik dinamikleri açığa çıkarılmaya çalışılarak bu bilgilerin hangi tür çalışmalarda kullanılabileceğine dair öneriler sunulmuştur.

Abstract

The archival documents are the main sources for the investigation of the Ottoman history. These sources are very important as they are functioning like a bridge, conveying the past into present. In examining the Ottoman history, Jizya inventories are of great importance as these documents contain aspects relating to the people, places and time.
This particular study focuses on the Jizya inventory of 1691 relating to Pertek, Mazgirt, Cemisgezek and Sagman districts of Diyarbekir Province. Jizya inventories relating to above mentioned districts, provides detailed information about the villages and quarters which accommodated the non-Muslim population and it reveals important hints regarding the physical appearances and occupations of these people at the time. In this sense, these specific documents are well-scrutinized in order to reveal the socio-economic and demographic dynamics of the aforementioned districts and suggestions are made about how info in these specific documents can be used in further studies.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Diyarbekir Vilayeti, Cizye, Gayrimüslim, Nüfus.

Kaynakça

• Kamil Kepeci Tasnifi (KK):3508, 3509, 3530, 3811.
• Maliyeden Müdevvеr Defterler (MAD): 2762, 07410.
• Milli Kütüphane-Ankara Diyarbakır Şer‘iyye Sicilleri (DŞS): 360, 626.
• Abdurrahman Vefik, Tekalif-i Kavaidi, I, İstanbul 1328.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiât Tahlil Metin (1066-1116/1656-1704), Haz. Abdülkadir Özcan, TTK Yay., Ankara 1995.
• AYCİBİN, Zeynep, XVII. yüzyıl Sadrazamlarından Köprülü-zâde Mustfa Paşa Döneminde Osmanlı Devleti’nin Siyasi ve Sosyal Durumu, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ortaçağ Tarihi Programı, İstanbul 2001.
• BARKAN, Ömer Lütfi, “ 894 (1488-1489) Yılı Cizyenin Taksimatına Ait Muhasebe Bilançoları”, Belgeler, C.I, Sayı: 1 (1964), s. 1-117.
• BECKER, C. H., “Cizye”, İslam Ansiklopedisi, III, İstanbul 1993, s. 199-201.
• BOZKURT, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukukî Durumu (1839-1914), Ankara 1989.
• ÇAĞATAY, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğunda Reâyâdan Alınan Vergi ve Resimler” AÜDTCFD, V/V, (Kasım – Aralık 1947), s. 484-510.
• DARLING, Linda, Revenue Raisingand Legitimacy Tax Collection and Financial Administration in the Ottoman Empire 1550-1560, Leiden-Brill 1996.
• Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, V. Cilt, Ed. Ahmed Zeki İzgör, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yay., Yayın No: 32, Diyarbakır 2015, s. 35-38.
• DÜNDAR, Recep, “H.1053-M.1643 Tarihli 8428 No’lu Cizye Defteri’nin Tanıtımı ve Değerlendirilmesi” History Studies, no. 4 (November 2012), s. 125-146.
• DÜNDAR, Recep- AYDIN, Mesut,“3924 Nolu Cizye Defterine Göre Kıbrıs Eyaleti Baf ve Kukla Kazalarında Gayrimüslimler (H.1061/M.1650-51)”, Türklük Bilimi Araştırmaları, S. 31, Niğde 2012, s. 77-98.
• ERCAN, Yavuz,“Osmanlı İmparatorluğu’nda Gayrimüslimlerin Ödedikleri Vergiler ve Bu Vergilerin Doğurduğu Sosyal Sonuçlar”, Belleten, LV/213 (1991), s. 371-391.
• ERKAL, Mehmet, “Cizye”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 42-45.
• ERPOLAT, Mehmet Salih “Cizye Defterlerinin Sosyal ve İktisadî Tarih Araştırmaları Açısından Önemi: Diyarbakır Örneği”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), S. 4, Eylül 2004, s.189-204.
• ERPOLAT, Mehmet Salih,“H.1104-1105/M.1691-1692 Tarihli Diyarbekir Vilayeti Cizye Defterine Göre Gayrimüslimler Arasında Yer Alan Türkçe Şahıs İsimleri”, Hoşgörü Toplumunda Ermeniler, C.III, Erciyes Üniversitesi I. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Sempozyumu, Osmanlı Toplumunda Birlikte Yaşama Sanatı: Türk Ermeni İlişkileri Örneği, Erciyes Ünv. Yay., Kayseri, s. 49-65.
• ERPOLAT, Mehmet Salih, “XVI. Yüzyılda Ergani Sancağı’ndaki Gayrimüslim İskân Yerleri İle Şahıs İsimleri Hakkında Bir Değerlendirme”, Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi (SBArD), S. 4, Eylül 2004, s. 155-187.
• ERYILMAZ, Bilal,Osmanlı Devleti’nde Gayrimüslim Tebaanın Yönetimi, Risale Yay., İstanbul 1996.
• GENCER, Fatih, “19. Yüzyılın İlk Yarısında Osmanlı Devleti’nin Dersim’de Merkezî Otoriteyi Kurma Çabaları”, AÜDTCFD, 55, 1 (2015), s. 217-242.
• GOFMAN, Daniel, “The Maktu System and the Jewich Community of Sixteenth Century Safed: A Study of Two Documents from of the Ottoman Archives”, Osmanlı Araştırmaları, III, 1982, s. 81-90.
• GÜLSOY, Ufuk,“Cizye’den Vatandaşlığa: Osmanlı Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni”, Türkler, C.14, s. 82-93.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlılar’da Cizye”, DİA, VIII, İstanbul 1993, s. 45-48.
• İNALCIK, Halil, “Osmanlılarda Raiyyet Rüsumu”, Belleten, XXIII/92, (Ekim 1959), s. 575-610.
• JENNINGS, R. C., “Zımmis (Non- Muslim) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records – the Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of Economic and Social History of the Orient, XXI/3, 1978, s. 225-293.
• KALDY-NAGY, Gyula, “Bevolkerrungsstatistis ciher Quellentwert der Cizye Defter und der Tahrir Defter”, Acta Orientalia Hungarica, 1960, 11, s. 259-269.
• KIEL, Machiel “Anatolia Transplented Patterns of Demographic Religiousand Ethnic Changes in The District of Tozlu (N. E. Bulgaria) 1479-1873”, Anatolica, XVII, 1991, s.1-27.
• KIEL, Machiel, “Rremarks on the Administration of the Poll Tax (Cizye) in the Ottoman Balkans and The Value of Poll Tax Registers (Cizye Defterleri) for Demographic Research”, Etudes Balkaniques, 1990, 4, s. 70-104.
• KIEL, Machiel, “Hrazgrad Hezargrad Razgrad The Vicissitudes of Turkish Town in Bulgaria”, Turcica, (1991), s. 21-23.
• NEDKOFF, Boris Christoff, “Osmanlı İmparatorluğunda Cizye”, Belleten VIII/32, Çev. Şinasi Altundağ, Ankara 1944, s. 599-652.
• ÖZCOŞAR, İbrahim- GÜNEŞ, Hüseyin Haşimi, “Osmanlı Devleti’nde Cizye ve 19. Yüzyıla Ait Bir Cizye Defteri: Cizre Sancağı’nın Cizye Defteri (Cizye Defter Numarası: 375)”, Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, Kış- 2006, 5/15, s. 159-179.
• ÖZEL, Oktay, “Avarız ve Cizye Defterleri”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Ankara 2001, s. 35-50.
• ŞENER, Abdüllatif, Tanzimat Döneminde Osmanlı Vergi Sistemi, İstanbul 1990.
• Tanzimat Öncesi Merkez Evrakının Tasnif Kılavuzu ve Belge Örnekleri, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Dairesi Başkanlığı, Yayın No: 16, İstanbul 1994.
• TATAROVA, Maria, “Was There a Demographic Crisis in the Ottoman Empire in the Seveenteenth Century”, Etudes Balkaniques, 1988, 2, s. 55-63.
• ÜNAL, Mehmet Ali, “XVI. Yüzyılda Mazgird, Pertek ve Sağman Sancakbeyleri-Pir Hüseyin Bey Oğulları”, OTAM, Sayı: 2, Ankara 1991, s. 239-265.
• ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Müesseseleri Tarihi, Isparta 1997.
• ÜNAL, Mehmet Ali,XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, TTK Yay., Ankara 1999.
• ÜNAL, Mehmet Ali, XVI. Yüzyılda Harput Sancağı (1518-1566),TTK Yay., Ankara 1989.
• W. MC. GOWAN, Bruce, Economic Life in Ottoman Europe Taxation Trade and Struggle for Land 1600-1800, Cambridge 1981.
• YÖRÜK, Doğan, “1843 Tarihli Cizye Defteri’ne Göre Aksaray Kazâsı’ndaki Gayrimüslimler”, Türk Dünyası Araştırmaları, S. 170, İstanbul 2007, s. 143-160.
• YÖRÜK, Doğan, “H.1259/M.1843 Tarihli Cizye Defterlerine Göre Kayseri’de Rum Ve Ermeniler”, Turkish Studies, Volume 8/11 Fall 2013, p. 439-466.
• YÖRÜK, Doğan, “XVI. Yüzyılın İkinci Yarısında Osmanlı İmparatorluğunda Yaşayan Gayrimüslimlerin Nüfusu”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 7, Konya 2007, s. 61-74.
• YURDAYDIN, Hüseyin G., “İslâm Devletlerinde Müslüman Olmayanların Durumu”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 27/1, Ankara 1986, s. 97-110.