I. Mahmud Dönemi'nde Avrupalı Devletler ile Yapılan Ticaret Antlaşmaları ile Verilen İmtiyazlara Dair Değerlendirmeler

Yıl 2017, Sayı: 41, 219 - 256, 11.08.2017

Uğur Kurtaran

Öz

Özet

Bu çalışmada XVIII. yüzyılın önemli padişahlarından birisi olan I. Mahmud döneminde Avrupalı devletlerle yapılan ticaret antlaşmaları ve bu devletlere tanınan ticari imtiyazlar üzerinde durulmuştur. Bahsi geçen bu antlaşmaların ilki 1737 yılında İsveç ile yapılmıştır. Daha sonra 1740 yılında iki devlet (Fransa ve Sicilyateyn Krallığı) ile yapılan antlaşmaların ardından 1747 yılında Avusturya ve Toskana Arşidükü ile bir antlaşma imzalanmıştır. Çalışmada belirtilen antlaşmaların yapılma nedenleri, genel özellikleri ve maddeleri üzerinden bir takım değerlendirmeler yapılmıştır. Yapılan bu değerlendirmeler sayesinde de devletlerarası ticari ilişkilerin diplomatik ilişkilere ne şekilde yansıdığı ile bunun devletlerarası ilişkilerde ortaya çıkardığı sonuçlar ve gelişmelerin tespiti planlanmaktadır. Nitekim çalışmanın sonuçlarında yapılan bu antlaşmaların ve verilen ticari imtiyazların padişahın uyguladığı dış politika ve barışçıl diplomasisinin bir gereği olduğu ortaya çıkarılmıştır. Yine yapılan antlaşmaların değerlendirmesi ve ortaya çıkardığı sonuçlar I. Mahmud’un hedeflerinde büyük ölçüde başarılı olduğunu göstermektedir. Son olarak I. Mahmud döneminde yapılan bu dört antlaşmanın sadece padişahın kendi döneminde değil, ileriki yıllarda da siyasî, ekonomik ve askerî açıdan olumlu neticeler getirdiği tespit edilmiştir.

Abstract

In this study, the assessment on trade concessions given with trade agreements made between European States in the time of Mahmud I who was one of the most important sultan of XVIII. Century was emphasized. The first of these agreements was made with Sweden in 1737. Then after the agreements made with two states in 1740 (France and the Kingdom of two Sicily), an agreement was signed between Austria and Archduke of Tuscany in 1747. The reasons for making the treaty stated in the study, their general characteristics and articles were evaluated. Through these evaluations, how these interstate trade relations reflected in these diplomatic relations and the results revealed in the interstate relations and the determination of development are planned. Indeed, as a result of the studies, it was seen that these agreements and trade concessions are the necessities of peaceful diplomacy and foreign policy implemented by the sultan. However, the evaluation of the agreements and their results show that Mahmud I was successful in his targets. Finally, these four agreements made during Mahmud I’s reign showed that they bring positive results not only in his period, but also in later years in terms of political, economic and military.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Ticaret, Fransa, İsveç, Sicilyateyn, Avusturya, Toskana.

Kaynakça

• Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi (TSMA), E. nr. 1549; nr. 2055.
• Ali Emiri Tasnifi (AE). I. Mahmud, nr. 213/16795; nr. 11/719; nr. 211/16652; nr. 6/406.
• Hatt-ı Hümayun Tasnifi (HH) nr. 1427/58450-B; nr. 1427/58450-A; nr. 1427/58451; 1427/58453; nr. 1427/58453-C; nr. 1427/58453-D; nr. 1427/58453-E; nr. 1427/58453-F; nr. 1448/11; nr. 1/14; nr. 1427/58450; nr. 1428/58455; nr. 1428/58456; nr. 1428/58465; nr. 1428/58468; nr. 1428/58465; nr. 1428/58456/A; nr. 1428/58464; nr. 1428/58471; nr. 1428/5872; nr. 1428/58472.
• İbnü’l Emin Tasnifi, Hariciye(İE. HR.) nr. 19/1694; nr. 19/1695; nr. 22/1965; nr. 17/1592.
• Cevdet Tasnifi, Bahriye (C. BH) nr. 104/5045.
• Cevdet Tasnifi, Saray (C. SM) nr. 56/2815; nr. 130/64543.
• Hariciye (C. HR) nr. 99/494; nr. 61/3037; nr. 157/7844; nr. 130/6475; nr. 79/3931; nr. 139/6948; nr. 79/3932; nr.71/3531; nr. 173/8634; nr. 82/4081; nr. 175/8728; nr. 139/6916; nr. 146/7292; nr. 46/2262; nr. 46/2262; nr. 140/6968; nr. 59/2902; nr. 155/7711.
• Divan-ı Hümayun, Nâme-i Hümayun Defterleri (BOA. A. DVNS. NMH. d) nr. 6; nr. 7; nr. 8.
• Bab-ı Âsafi, Düvel-i Ecnebiye Defterleri (BOA. A. DVNS. DVE. d.) Nemçe Ahidname Defteri, nr. 57/1,
• Bab-ı Âsafi, Düvel-i Ecnebiye Defterleri (BOA. A. DVNS. DVE. d.) Nemçe Ahidname Defteri, nr.59/3
• Bab-ı Âsafi, Düvel-i Ecnebiye Defterleri (BOA. A. DVNS. DVE. d.) Rusya Ahidname Defteri, nr. 83/1.
• Bab-ı Âsafi, Düvel-i Ecnebiye Defterleri (BOA. A. DVNS. DVE. d.)İsveç Ahidname Defteri, nr. 49/1.
• Bab-ı Âsafi, Düvel-i Ecnebiye Defterleri (BOA. A. DVNS. DVE. d.) Fransa Ahidname ve Nişan Defteri, nr. 29/4.
• AHMED RASİM, Osmanlı Tarihi, Şemş Matbaası, İstanbul 1326.
• AHMED REFİK ALTINAY, Memâlik-i Osmaniyye’de Demirbaş Şarl, Dersaadet, İstanbul 1332.
• ARI, Bülent, “Early Ottoman Diplomacy: Ad Hoc Period”, Ottoman Diplomacy: Conventional or Unconventional? (Ed: A. Nuri Yurdusev), Basingtoke: Palgrabve 2005, s. 36-65.
• BEYDİLLİ, Kemal, “İspanya”, DİA, C. 23, İstanbul 2001, s. 162-170.
• BOZKURT, Nurgül, "XVIII. Yüzyılın Başlarında Osmanlı-Avusturya Ticari' Münasebetleri", Tarih İncelemeleri Dergisi, C. XII, 1997, s.184-189.
• D’AMORA, Rosita, “The Diplomatic Relations Between Naples and the Ottoman Empire in the Mid Eighteenth Century: Cultural Perceptions”. The Ottoman Capitulations: Text and Context. Eds. M. Boogert-K. Fleet Naples, The Scilitter Center for Ottoman Studies 2004, s. 715-727.
• DANİŞMEND, İsmail Hami, İzahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, C. IV, Güven Yayınları İstanbul 1972.
• DEMİRYÜREK, Mehmet, “The Legal Foundations of the Commercial Relations Between the Ottomans and Nepolitans”, Bilig, Sipring 2014, Number 69, s. 53-74.
• ELMACI, Mehmet Emin, “II. Meşrutiyet’ten Lozan’a Kapitülasyonlar”, Dokuz Eylül Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2001.
• ERİM, Nihat, Devletlerarası Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, TTK. Yayınları, Ankara 1953
• FİCTHNER, Paula Sutter, Historical Dictionary of Austria, The Scarecrow Press, United States of America 2009.
• FRAŞERLİ MEHDİ, Osmanlı Devleti’nde Kapitülasyonların Uygulanışı (İmtiyazat-ı Ecnebiyyenin Tatbikat-ı Hazırası), (Yay. Haz: Fahrettin Tızlak), Fakülte Kitabevi, Isparta 2008.
• GÜLER, Mustafa “1150/1737 Osmanlı-İsveç Ticaret Antlaşması”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, S. 2, IX, Afyon 2007, s. 101-121.
• HATTİ MUSTAFA EFENDİ, Viyana Sefaretnamesi, (Haz. Ali İbrahim Savaş), TTK. Yay. Ankara 1999.
• İBREÇ, Yusuf Ziya, “Osmanlı Devleti’nin Dış Dünya İle Temasları Neticesi İktisadî ve İçtimaî Politikasında Oluşan Değişiklikler”, Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, Sayı: 58, 1987, s. 117-135.
• İNALCIK, Halil, “İmtiyazat”, DİA. C. XXII, İstanbul 2000, s. 245-252.
• JORGA, Nicalai, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, C. I, (Çev: Nilüfer Epçeli), Yeditepe Yay., İstanbul 2007.
• KOÇU, Reşat Ekrem, Osmanlı Muahedeleri ve Kapitülasyonlar, Muallim Ahmet Halit Kitaphanesi, İstanbul 1934.
• KURDAKUL, Necdet, Osmanlı Devleti’nde Ticaret Antlaşmaları ve Kapitüslasyonlar, Döler Neşriyat, İstanbul 1981
• KURTARAN, Uğur, “Sultan I. Mahmud’un Rusya’ya Verdiği 1739 Tarihli Ahidnamenin Diplomatik Açıdan Tahlili”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Sayı: XXIX/1, 2014, s. 213-232.
• KURTARAN, Uğur, “Osmanlı Diplomasi Tarihinin Yazımında Kullanılan Başlıca Kaynaklar İle Bu Kaynakların İncelenmesindeki Metodolojik ve Diplomatik Yöntemler Üzerine Bir Değerlendirme”, OTAM, S. 38/Güz 2015, s. 107-139.
• KURTARAN, Uğur, Osmanlı Avusturya Diplomatik İlişkileri, Ukde Yay. Kahramanmaraş 2009
• KURTARAN, Uğur, Sultan I. Mahmud ve Dönemi 1730-1754, Atıf Yayınları, Ankara 2014.
• KURTARAN, Uğur, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Devleti İle Avusturya Arasındaki Ticaret Antlaşmaları ve Yaşanan Değişimler (1718-1791)”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 9 (2),2016, s. 743-770.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, “Ahidnameler ve Ticaret Muahedeleri”, Osmanlı, C. 3, (Ed: Güler Eren), Ankara 1999, s. 329-341.
• LİEBESNY, Herbert J. “The Development of Western Judicial Privileges”, Law İn The Middle East, (Majıd Khadduriı- Herbert J. Liebesny), Volume, I, The Lawbook Exchange, Clark New Jersey 2008, s. 309-334.
• MAHMUD MESUT PAŞA, Muahedat Mecmuası, C. I, Hakikat Matbaası, İstanbul 1294.
• MEHMED SUPHİ EFENDİ, Suphi Tarihi, (Haz: Mesut Aydıner), Kitabevi Yay. İstanbul 2007.
• NEBİOĞLU, Osman, Bir İmparatorluğun Çöküşü ve Kapitülasyonlar, Türkiye İş Bankası Kültür Yay. Ankara 1986.
• ÖNDER, Gamze, “Diplomats and Painters Cultural Encounters Between the Ottoman Empire and Sweden”, Dragomanen, Svenska Istanbulinstitutets Vanner, İstanbul 2013, s. 55-67.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. I, İstanbul 1983.
• PAMİR, Aybars “Kapitülasyon Kavramı ve Osmanlı Devleti’ne Etkileri”, OTAM, C. 51, Sayı: 2, 2002, s. 79-119.
• SALVATORELLİ, Luigi “İtaly (History)”. Encyclopaedia Americana, V.15. USA, Grolier Incorporated, 1982, s. 553-614.
• SERTOĞLU, Mithat, Resimli-Haritalı Mufassal Osmanlı Tarihi, C. V, Güven Yay., İstanbul 1962.
• SERTOĞLU, Mithat, Osmanlı Tarih Lugati, Enderun Yay. İstanbul 1986.
• SEVİNÇ, Tahir, “İsveç Kralı XII. Şarl’ın Osmanlı Devleti’ne İlticası ve İkameti (1709-1714)” History Studies, Volume 6, Issue 1, January 2014, s. 139-159.
• SEVİNÇ, Tahir, “Osmanlı-Fransız İlişkileri Ve Mehmet Said Paşa’nın Paris Sefareti (1739-1742)”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Nisan 2013, Sayı:28, s.117-132.
• SOYSAL, İsmail “Fransa, Türk-Fransız İlişkileri”, DİA C., 13, İstanbul 1996, s. 181-184.
• SWİECİCKA, Elbzieta, “The Collection of Ottoman Turkish Documents in Sweden”, (Ed: Colin İmber-Keiko Kiyotaki and Rhoads Murphey), Frontiers of Ottoman Studies, Volume II, I. B. Tauris, London 2005, s.49-63.
• ŞAHİN, Bekir, “I. Mahmud”, Osmanlı Ansiklopedisi, C. V, İstanbul 1993, s.46-76.
• ŞAKİROĞLU, Mahmut H. , “Toskana”, DİA. C. 41, İstanbul 2012, s. 267-269.
• ŞAKİROĞLU, Mahmut H, “Sicilya”, DİA. C. 37, İstanbul 2009, s.138-139.
• ŞEMDANİZADE FINDIKLILI SÜLEYMAN EFENDİ, Mür’it-i Tevârih, C. I, (Yay. Haz: N. Münir Aktepe), İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1974
• ŞİŞMAN, Ayşin, “Osmanlı-Fransız İlişkileri 1740-1789 (Konsolos Arzlarına Göre)”, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Afyonkarahisar 2011.
• TABAKOĞLU, Hüseyin Serdar “XVIII. Yüzyılın Sonunda Osmanlı-İspanya İlişkileri: İlk İspanyol Daimi Elçisi Don Juan De Boulıgny Örneği”, Turkish Studies-International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 3/7, Fall 2008, s. 813-828.
• TABAKOĞLU, Hüseyin Serdar, “XVIII. Yüzyılda Osmanlı-İspanya İlişkileri”, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010
• TABAKOĞLU, Hüseyin Serdar, “The Re-Establishment of Ottoman-Spanish Relations in 1782”, Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 2/3 Summer 2007, s. 497-524.
• TREATİES BETWEN TURKEY AND FOREİGN POWERS 1535-1855, Complied by the Libraian and Keeper of the Papers, Foreign Office, London 1855.
• TURAN, Şerafettin, “Osmanlı İmparatorluğu ile İki Sicilya Krallığı Arasındaki Ticaretle İlgili Gümrük Tarife Defterleri”, TTK. Belgeler, IV, 1967, s. 79-167.
• TURAN, Şerafettin, Türk İtalyan İlişkileri, C. I, Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 1990.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, C. IV/1, TTK. Yay., Ankara 1995.
• ÜNAL, Mehmet Ali, Osmanlı Tarih Sözlüğü, Paradigma Yay., İstanbul 2011