OSMANLI DEVLETİ’NİN DOĞU AFRİKA BÖLGESİYLE İLİŞKİLERİ (1550-1885)

Yıl 2021, Sayı: 49, 159 - 178, 13.08.2021

Ahmet Turan Yüksel Yusuf İbrahim Hashi

Öz

Özet

    
16. yüzyılın ortalarında, Kızıldeniz ve Körfez boyunca baharat ticaret yollarının yeniden canlandığı görülmüştü. Bu dönem aynı zamanda Portekiz'in doğu imparatorluğunu hatırı sayılır bir hızla inşa ettiği, deniz güçlerini stratejik noktaları işgal etmek ve Hint Okyanusu'nun kontrolünü ele geçirmek için kullandığı bir dönemdi. İlk donanma, 1505'te Doğu Afrika'daki Mozambik'ten başlayarak Güney Afrika kıyılarını geçti, bugün Tanzanya'nın güneyindeki Kilve Sultanlığı, Kenya kıyısındaki Mombasa Sultanlığı, Somali'nin başkenti Mogadişu ve diğer şehirlere bağlı bölgeleri top atışı yaparak Kızıl Deniz’e girildi. Doğu Afrika Bölgesi’nde bulunan İslâm sultanlıkları, Portekiz tehdidine karşı Osmanlı Devleti’nden yardım almaya başlamış ve Osmanlı Devleti 1585-1586 yıllarında Somali'den Mozambik'e kadar olan yerde kontrolü elinde tutmuş olsa da 1589'dan sonra Portekiz'e hakimiyetini kaybetmiştir. Portekiz, Kızıldeniz ve Körfez girişini bloke ederek ve malzemeleri Akdeniz yerine Ümit Burnu üzerinden yönlendirerek Asya'dan gelen mal akışını tekelleştirmeyi başardı. Bu strateji Osmanlı İmparatorluğu'nun çıkarları için önemli bir tehdit oluşturdu ve hayati önem taşıyan malzemeler -özellikle biber- konusunda deniz çatışmalarına yol açtı. 16. yüzyılın ikinci yarısında Portekiz, deniz harekâtlarına devam edecek insan kaynağına sahip olmadığı için çabalarını bıraktı. Bundan sonra Avrupalı devletler, 19. yüzyılın sonuna doğru artan rekabetin neticesinde, kendi aralarında Afrika üzerindeki çatışmalarını önlemek için Berlin’de bir araya geldi. 1884-1885 yıllarında düzenlenen Berlin Konferansı’nda, aslında bir bakıma Afrika üzerinde sömürgecilik politikaları genel olarak planlanmıştır.

Abstract

    In the mid-16th century, there was a resurgence of spice trade routes along the Red Sea and the Gulf of Adan. Portugal was building its eastern empire with considerable speed at that time. They were using their naval powers to occupy strategic locations and seize control of the Indian Ocean. The first navy crossed the coasts of South Africa in 1505 and entered the Red Sea, starting from Mozambique in East Africa, the Kilve Sultanate in the south of Tanzania, the Mombasa Sultanate on the coast of Kenya, the capital of Somalia, Mogadishu and other cities and their surrounding areas. The Islamic sultanates in the East African Region used to receive assistance and support from the Ottoman Empire against the Portuguese aggression at the time, and although the Ottoman Empire controlled the region from Somalia to Mozambique between 1585 and 1586, the superiority was lost to the Portuguese from 1589. Portugal managed to monopolize the flow of goods from Asia by blocking and directing materials through the Cape of Good Hope instead of the Mediterranean. This strategy posed a significant threat to the interests of the Ottoman Empire and led to naval conflicts over vital supplies. Eventually, both empires tried to reach an agreement by exchanging official letters. In the second half of the 16th century, Portugal abandoned its efforts because it lacked human resources to continue its naval operations. At the end of the 19th century, European states came together in a meeting in Berlin in order to prevent any kind of competition between them which could result in conflicts over Africa. The Berlin Conference was held in 1884-1885, in which the colonial policies on Africa were generally planned.

Anahtar Kelimeler

Doğu Afrika, Osmanlı Devleti, Portekiz, Avrupa Sömürgeciliği.

Kaynakça

• ABDULHALİM, Recep Mohamed, el-Alâkatu’s-Siyâsiyye Beyne Müslimî’z-Zeyla ve’n-Nesâre’l-Habeşe fi’l-Usûri’l-Vusta, Daru’n-nahda al-Arabiyye, Kahira 1985.
• ABDURRAHÎM, Abdurahman, Füsûl Min Tarih Mısır e’l-İktisadiyyi Ve’l-İctimâ’iyyi fi’l-Asri’l-Osmanî, el-Hey’etü’l-Mısrıyye el-Âmme li’ş-Şebâb, Kahire 1990.
• ALİ, Abdu Mohamed, Etiyopya-Türkiye İlişkileri: Karşılıklı Şüphe ve Anlaşmazlıktan Karşılıklı Anlayış ve İşbirliğine, Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2012.
• ÂŞÛR, Said Abdilfatah, el-Haraketu’s-Salîbiyye Safhatun Müşrikatun fi Târihi’l-Cihâdi’l-İslâmiyyi fi’l-Usûri’l-Vusta, C. 2, Mektebetu’l-Angalu el-Mısrıyye, Kahire 1990.
• EL-ATA, Abdulhâdi, el-Osmâniyyûne fi’l-Bahri’l-Ahmer, Merkez Derâsât İfrikiyye, Jamiatu İfrîkiya el- Âlemiyye, Edebiyat Fakültesi, S. 37,1- 14,.
• BİLGE, Mustafa L., “Kızıldeniz’”, DİA, C. XXV, İstanbul 2013, s. 557 – 559.
• BOA, Başbakanlık Devlet Arşivleri Osmanlı Arşivi Daire. Osmanlı İdaresinde Sudan, n.124, İstanbul 2013
• BUCÎLİ, Eş-Şâdir, “es-Sirâ’ beyne’d-Devleti’l-Osmaniyye ve Hükümeti’l-Purtuğâl”, el-Meceletu’t-Târihiyye, 12, s. 64-65..
• EL-CEMEL, Şavkı Ata’ullhi, “Tarihu’s-Sûmâl fi’l-Asri’l-Hadis(1486 -1969)”, el-Mashu’ş-Şâmil li-Cumhûriyyeti’s-Sûmâl ed-Dimukradiyye, Bağdat 1982.
• EMECEN, Feridun, “Hicaz’da Osmanlı Hâkimiyetinin Tesisi ve Ebu Nümey”, Tarih Enstitüsü Dergisi (TED), (1994), S. 14, 87- 120.
• El- HAJAJ, Mohamed Ferit es-Seyyid, Safahât an Tarihi’s-Sûmâl, Daru’l-maarif, kahire 1983.
• HASSAN, İbrahim Mohamed, el-Müslmîin fi’l-Habeşe el-Karnü’l-Âşir el-Hicri es-Sâdis Aşar el-Milâdî, Kahire 2013.
• KAVAS, Ahmed, Osmanlı-Afrika İlişkileri, Tasam Yayınları, İstanbul 2006.
• KAVAS, Ahmed, “Doğu Afrika Sahilinde Osmanlı Hâkimiyeti: Kuzey Somali’de Zeyla İskelesinin Konumu”, İslâm Araştırmaları Dergisi, S.5 (2001), s. 109-134.
• KAVAS, Ahmed, “Harar’, DİA, C. XVI, İstanbul 2013, s. 107 – 109.
• KÖKSAL, Aydoğan, “Somali (II. Tarih)”, DİA, C. XXXVII, s. 372 – 376.
• MAH, Ahmet Berhet, Vesâik es-Sûmâl ve’l-Habeşe ve Eriterye, Şirketu’t-Tupcî, 2.B, Kahire 1981.
• EL-MASRİ, Cemil Abdullah, Hâzıru’l-Âlami’l-İslâmî ve Kadâya’l-Mu’âsarah, c. 2, el-Medînetu’l-Münevvera 1987.
• MUGHUL, M. Yakup, “Portekiz Tehlikesi Karşısında Osmanlı-Hint Münasebetleri”, İÜEFY, İslam Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, VI/1-2 (1975), s. 38 – 46.
• ORHONLU, Cengiz, “XVI. Asrın İlk Yarısında Kızıldeniz Sahillerinde Osmanlılar”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, XII/16, 1961, s. 1-25.
• ORHONLU, Cengiz, Osmanlı İmparatorluğu’nun Güney Siyaseti Habeş Eyaleti, Ankara 1996.
• ÖNALP, Ertuğrul, “Portekiz Kaynaklarına Göre Sefer Reis’in Hint Okyanusu’ndaki Faaliyetleri 1550-1565”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, (2009), S. 25, s. 209 -226.
• ÖZBARAN, Salih, Yemen’den Basra’ya Sınırdaki Osmanlı, Kitap Yayınevi, İstanbul 2004.
• ER-RAMÂH, Ğassan Ali Mohamed, Sırâu’l-Müslimîn Ma’a’l-Purtuğaliyyin fi’l-Bahri’l-Ahmer Hilale’l- Karni’l-Âşiri’l-Hicri es-Sâdis Aşar el-Milâdî, Yüksek Lisans Tezi, Ümmül’l-Kurra Üniversitesi, Mekke 1981.
• RIDVAN, Nebil Abdulhay, ed-Devletu’l-Osmaniyye ve Ğarbiyyu’l-Cezîrati’l-Arabiyye Ba’d İftitâhi Kanati’s-Suvays(M.1869-1908/H.1286–1326),Yüksek Lisans Tezi, Kral Abdülaziz Üniversitesi, Cidde 1981.
• SALİM, Seyyid Mustafa, el- Hükmu’l-Osmanî el-Evvel li’l-Yemen, San’a 2010.
• SARRAR, Mohamed Salih, Tarihu’s-Sûdân, Bahru’l- Ahmer, İklîmu’l-Becâ, Beyrut 1962.
• ES-SELMÂN, Mohamed, el-Ğazvu’l-Purtugâlî li’l-Cenûbi’l-Arabî ve’l-Halîc fi’l-Fetreti mâ Beyne 1507-1525, Merkez Zâyid li’t-Turâs ve’t-Târih, El-Ayn 2000.
• SEYYİD, Mohamed el-Mutesim, Düvel İslâmiyye fi Şarki İrîkiyâ Harar ve’s-Sûmâl, el-Meclis el-Alâ li-Şuûni’l-İslâmiyye, 4.b, Kahire, 1964
• ES-SEYYİD, Eymen Fuad, ‘İskenderiye’, DİA, C. XII, İstanbul 2013,s. 574 - 576
• YAHYA, Celâl / NESRİ, Mohamed, Müşkiletü’l-Karni’l-İfrîkî ve Kadiyyatu Şabi’s-Sûmâl, Kahire 1981.
• YAVUZ, Hulusi, “XVI. Asır İslam Dünyasında Osmanlı-Portekiz Mücadelesinin Sebepleri”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (1985), S. 3, s. 50-77.
• YILDIRIM, Mahmud, XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nin Kızıldeniz, Basra Körfezi, Yemen ve Habeşistan Politikaları, Yüksek Lisans Tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Isparta 2001.
• YUSUF, Neval Hamza, el-Cihâdu’l-İslâmî fi Şarki İfrîkiyâ fi’l-Karni’l-Aşiri’l-Hicrî ve’s-Sâdis Aşar el-Mîlâdî, Doktora Tezi, Ummü’l-Kurâ Üniversitesi, Mekke 1987.