OSMANLI DEVLETİNDE MODERN EĞİTİMİNİN DÜŞÜNSEL VE BÜROKRATİK TEMELLERİ: MÜLKİYE SINIFININ EĞİTİMİNDEN HALKIN EĞİTİMİNE GEÇİŞ

Yıl 2021, Sayı: 50, 113 - 132, 24.12.2021

İsmail Güven

Öz

Özet

Bu çalışmada Osmanlı Devleti’nde modern eğitim anlayışının girişine yönelik düşünsel ve bürokratik temelleri analiz edilmiştir. Tanzimat döneminden hemen öncesinde devletin ihtiyacı olan yeni bürokratik kadroları yetiştirmek ve devletin bilgili memur ihtiyacını karşılamak için kurulan okullar daha sonra sivil rüşdiyelerin açılmasına örnek oluşturmuştur Bu makalede memur okullarından rüşdiyelere geçişi sağlayan düşünsel ve bürokratik etkiler tartışılmıştır. Osmanlı Devletinin siyasi ve askeri alandaki gerilemesine çözüm bulmaya çalışan devlet adamları, sefirler ve bürokratların düşüncelerinin yeni eğitim anlayışını biçimlendirmişlerdir. Çalışmada ilk olarak eğitim kavramı çözümlenmiştir. Eğitimsel dönüşümü belirleyebilmek için Tanzimat dönemi öncesinde başlayan değişmeler, sefirler ve bürokratların yazmış olduğu sefaretnameler, layihalarda eğitimle ilgili önerileri ve bunların uygulamaya yansımaları çözümlenmiştir. Bu düşünceler “Mekteb-i Maarif-i Adli”nin açılmasıyla uygulamaya geçmiş, daha sonraki yıllarda ise sivil mekteplerin yani rüşdiyelerin kurulmasıyla devam etmiştir.

Abstract

This study examines the intellectual and bureaucratic foundations of the modern education concept in the Ottoman Empire. The schools, which were established just before the Tanzimat period to train new bureaucratic cadres needed by the state and to meet the state’s need for knowledgeable civil servants, served as a model for the establishment of civilian secondary schools later. Public officials, ambassadors and bureaucrats, who tried to find a solution to the political and military decline of the Ottoman Empire, pointed out the necessity of creating of new educational system and shaped the new understanding of education. In the study, transition process of educational phases of bureaucrats to new civil education was analyzed in Ottoman society. In order to determine the educational transformation, the changes that started before the Tanzimat period, the memorandums written by the ambassadors and bureaucrats, the suggestions about education in the pleadings, and their reflections on the practice were examined. These ideas were put into practice with the opening of the “Mekteb-i Maarif-i Adli (School of Learning)”, and continued with the establishment of civil schools, or junior high schools, in the following years.

Anahtar Kelimeler

Eğitim, bürokrasi, mektep, maarif.

Kaynakça

• Takvim-i Vekay-i, 21 Zilkade 1254 ( 5 Şubat 1838) Def’a 176.
• Takvim-i Vekay-i 27 Recep 1262 (21 Temmuz 1846) Def’a 303.
• BOA. BEO A MKT MHM 268/39, 6 Temmuz 1863(19 Muharrem 1280)
• BOA., HAT, 248/14065 19 Mayıs 1792 (H.27 Ramazan 1206)
• BOA.HAT, 1320/51545, 15 Mart 1839 (H.29-Zilhicce 1254)
• BOA., İ.DH 135-6923 22 Aralık 1846 (H. 3 Muharrem 1263)
• BOA., HAT / 1646 /13-0, 8 Aralık 1847 (H.29 Zilhicce,1263)
• AHMED CEVDET, Tarih-i Cevdet, V, VII, İstanbul, 1309.
• AHMED CEVDET, Tezakir 1-12. haz. Cavid Baysun. 2. Baskı, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1986.
• AKARLI, Engin Deniz, Belgelerle Tanzimat: Osmanlı Sadrazamlarından Ali ve Fuad Paşaların Vasiyetnamaleri, İstanbul, 1978.
• AKDAĞ, Mustafa, Türkiye'nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi (No. 131). Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1959.
• ARIKAN, Sema. "Nizâm-ı Cedîd’in Kaynaklarından Ebubekir Râtib Efendi’nin Büyük Lâyihası." Unpublished PhD. Diss.), İstanbul: İstanbul Üniversitesi, 1996.
• AYDIN, Cemil “Mecmûa-i Fünun ve Mecmûa-i Ulûm Dergilerinin Medeniyet ve Bilim Anlayışı”, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 1995. BAYRAM. Fatih Ebubekir Râtib Efendi As an Ottoman Envoy of Knowledge Between The East and The West, Doctoral dissertation, Bilkent University. Ankara, 2000.
• BEYDİLLİ, Kemal “İgnatius Mouradgea d’Ohsson (Muradcan Tosunyan), Ailesi hakkında kayıtlar, ‘Nizâm-i Cedîd’e dâir Lâyihası ve Osmanlı İmparatorluğundaki Siyâsî Hayatı,” Tarih Dergisi, 34 (1983-1984), ss.247-314 BEYDİLLİ, Kemal Küçük Kaynarca'dan Tanzimat’a Islahat Düşünceleri. İlmi Araştırmalar, 8, 1999, ss. 25-64.
• ÇETİNSAYA, Gökhan “Kalemiye’den Mülkiye’ye Tanzimat Zihniyeti”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce, C. 1, İstanbul, 2006, ss. 55-56.,
• ÇINAR, Ali Osman Es-seyid Mehmed Emin Behiç'in Sevanihü'l-levayihi ve Değerlendirmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, MÜT AE, İstanbul, 1992.
• ERGİN. Osman N. Türkiye Maarif Tarihi: İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye, ve San'at Müesseseleri Dolayısiyle., I-I. Cilt. İstanbul, Eser Matbaası, 1977.
• FİNDLEY, Carter V., Ebu Bekir Râtib 's Vienna Embassy Narrative: Discovering Austria or Propagandizing for Reform in Istanbul. Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes, 1995.
• FİNDLEY, Carter V. Bureacratic Reform in Ottoman Empire: The Sublime Porte, 1789-1922, Princeton University Press, 1980.
• FLEISCHER, Cornell H. Bureaucrat And İntellectual in The Ottoman Empire: The Historian Mustafa Ali (1541-1600). Vol. 394. Princeton University Press, 2014.
• GÜNEŞ, Gülcan Avşin. "Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlere bakışı ve klasik dönem millet sistemi." Sosyal ve Kültürel Araştırmalar Dergisi (SKAD) 1.2 , 2015, ss.1-30.
• GÜVEN, İsmail Türk Eğitim Tarihi, 7. Baskı, PEGEMA Yayınları, Ankara. 2018.
• GÜVEN,İsmail, Tanzimat Bürokratlarının Eğitimsel Dönüşüme Etkileri, (Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilimdalı Basılmamış Doktora Tezi, Ankara, 2021.
• HEPER, "Metin 19. Yüzyılda Osmanlı Bürokrasisi”, TCTA., c. l, İletişim Yay., İstanbul. 1985, ss. 245-258.
• İNALCIK, Halil "Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-i Hümâyûnu”, Belleten, TTKY. , C.XXVIII, No: 112, Ankara, Ekim 1964.
• İNALCIK, Halil Osmanlı'da Devlet, Hukuk ve Adâlet. Kronik Yayıncılık, 2016. İNALCIK, Halil, "Osmanlı toplum yapısının evrimi." Türkiye Günlüğü 11, 1990. ss. 30-41.
• İNALCIK, Halil, Şâir ve Patron: Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. Cilt, 5. Doğu Batı, 2003.
• İNALCIK, Halil, Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler. Eren, 1993.
• KARAL, Enver Ziya Ebûbekir Râtib Efendi’nin ‘Nizam-ı Cedid’Islahatında Rolü. IV. Türk Tarih Kongresi, Ankara, 1956, ss. 347-355.
• KARAL, Enver Ziya, Tanzimat’tan Evvel Garplılaşma Hareketleri: 1718-1839, Tanzimat I içinde s. MEB Yayınları, Ankara, 1940.
• KARAL, Enver Ziya. Selim III.’ün Hatt-ı Hümayunları. Vol. 1. Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1942.
• KARPAT, Kemal, H. Osmanlı'dan Günümüze Kimlik ve İdeoloji., Timaş yayınları, Ankara, 2009.
• KAYNAR, Reşat Mustafa Reşid Paşa ve Tanzimat, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991. KOÇER, H. Ali. Türkiye’de Modern Eğitimin Doğuşu ve Gelişimi:(1773-1923). MEB, 1991.
• KURAN, Ercüment, Avrupaʼda Osmanlı İkamet Elçiliklerinin Kuruluşu ve İlk Elçilerin Siyasi Faâliyetleri, 1793-1821. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara, 1988.
• MAHMUD CEVAD, Maarif-i Umumiye Nezareti Tarihçe-i Teşkilat ve İcraatı, İstanbul, Matbaa-i Âmire, 1338.
• ORTAYLI, İlber İmparatorluḡun En Uzun Yüzyılı. Hil Yayın, Ankara, 1987. ÖNER, E. Saadet, İsveç Devlet Arşivi'nde Mahfûz İM D'Ohsson Evrakı Tasnîf ve Tahlîli." Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1999.
• ÖZCAN, Besim, Tatarcık Abdullah Efendi ve Islahatlarla İlgili Layihası / Türk Kültürü Araştırmaları, XXV. cilt, 1. sayı (Prof. Dr. İbrahim Yarkın’a Armağan) , Ankara, 1987. ss.55-64.
• ÖZKUL, Osman, Osmanlı İlmiye Sistemine İçerden Bir Eleştiri: Kazasker Tatarcık Abdullah Molla’nın Layihasının Analizi , Tarih Okulu Dergisi, sayı: 34. 2018.ss. 233-246.
• SADIK RİFAT PAŞA, "Avrupa Ahvaline Dair Risale”, Müntahabât-ı Âsâr." Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi, I, 1839-1865 içinde, İstanbul, 2006, ss.27-34. SUNGU, İhsan, Mekteb-i Maarif-i Adliyenin Tesisi, Tarih Vesikaları Dergisi I/3, 212-225, 1941. TATARCIK ABDULLAH, Sultan Selim-i Sâlis Devrinde Nizâm-ı Devlet Hakkında Mütâlaat. Tarih-i Osmanî Encümeni, sene VII, Cüz 41-43.İstanbul 1332 (1912). s. 32
• TUNCER, Hüner, Ebubekir Ratip Efendi’nin Viyana Mektupları. Belleten. 43 169, Ocak, 1979. ss 73-105
• YEŞİL, Fatih, Aydınlanma Çağında Bir Osmanlı Kâtibi: Ebubekir Râtib Efendi,(1570-1799). Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2011.