ON DOKUZUNCU YÜZYILDA AYDIN VİLAYETİNİN MÜLKİ TEŞKİLATI VE NÜFUSU

Yıl 2022, Sayı: 51, 1 - 47, 25.03.2022

Funda Adıtatar

Öz

Özet

On dokuzuncu yüzyılda Aydın Vilayeti, artan iktisadi cazibesiyle büyüyen, nüfusu sürekli artış ve çeşitlilik gösteren gelişme içindedir. Vilayetin bu yüzyıldaki nüfusuna dair veri oluşturma aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin nüfus kayıt sisteminin anlaşılması ve mülki teşkilatlanmasının tespitiyle mümkündür. Modernleşme ve merkezileşme sürecinde olan Devletin yeni nüfus sistemi ve mülki teşkilatlanması dönemin siyasi, sosyal meseleleriyle şekillenerek değişken bir seyir izlemiş, kopuş ve yeniden yapılanmalarla ilerleyebilmiştir. Özellikle toprak kayıpları, muhacir ve aşiretlerin iskanı, göçler, savaşlar nüfus verilerinin değişken seyrinin en önemli sebepleridir. Bu durumun ortaya çıkardığı boşluk, siyasi ve taraflı olma ihtimalinden başka hazırlanma yöntemlerinin belirsizliği bakımından sorunlu olan seyahatnameler, misyoner raporları ve kilise kayıtları ile doldurulmuştur. Bu makalede söz konusu süreçte Aydın Vilayetinin mülki teşkilatlanmasının ve nüfusuna ilişkin Osmanlı Devleti’nin resmi verilerinden 1830 ve 1893 genel nüfus sayımları, Aydın Vilayetinin mevcut nüfus icmal defterleri esas alındı. Vergi mükelleflerini ve askerlerin sayısını belirlemek için hükümet tarafından hazırlanmış olmaları bu kayıtları daha objektif ve güvenilir kaynaklar kılar. Farklı kayıt sistemleri ve nüfus tasniflerinden kaynaklanan sonuçlar karşılaştırıldı. Aydın Vilayetinde ve İzmir’de Rumların Türk nüfusundan daha fazla olduğu iddiası sorgulandı. Rum nüfusunun yoğunluğu bakımından öne çıkan aynı zamanda vilayet merkezi olan İzmir şehri mercek altına alındı.

Abstract

In the 19th century, Aydin Province, whose population was constantly increasing and diversified with its increasing economic attractiveness, was in a state of development. Creating data about the populace of the region in this century is possible by understanding the population registration system and determining the administrative organization of the Ottoman Empire. In the 19th century, when the Ottoman Empire was in the process of modernization and centralization, the population system and administrative organization were shaped according to the political and social problems of the period, followed a variable course, and progressed with rupture and restructuring. Especially land losses, resettlement of immigrants and tribes, migrations, and wars are the most important reasons for the variable course of population data. This gap has become filled by travel books, missionary reports, and church records, which are problematic in terms of the uncertainty of preparation methods apart from the possibility of being political and biased. In this article, Ottoman 1830 and 1893 censuses and existing icmal registers- which were drawn from detailed accounts- of Aydın province made used as primary sources. These records are more objective and reliable sources because they were prepared by the government to determine the number of taxpayers and soldiers. Varied results from different registration systems and different sorting are compared. The argument that the Greek populace in İzmir and Aydin provinces is more than Turks are challenged. The city of İzmir, which was the center of Aydin province and where the Greek population was dense, was examined more closely.

Anahtar Kelimeler

Aydın Vilayeti, Nüfus, Mülki Teşkilatlanma, Rum Nüfusu, İzmir

Kaynakça

• BOA, Y.PRK.UM. 04/86 (30.12.1298).-----------
• BOA. Y.E.UM. 44/85 (17.2.1311).--------------
• BOA, Y.EE., 40/97, 18 Ağustos 1296 (30 Ağustos 1880); 147/52, 18 Ağustos 1296 (30 Ağustos 1880).
• BOA, NFS.d. 3189 (1308); 2908 (1246); 2909 (1259).
• BOA. 271-0—12/Muhacirin 62/181/1 (19.03.1929).
• Salname-i Devlet-i Aliye-i Osmaniye H. 1294 (1877).
• ADIYEKE, Nuri, “Temettuat Sayımları ve Bu Sayımları Düzenleyen Nizamname Örnekleri”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi) Dergisi, S.11, Ankara, s. 769-823.
• AKBAL, Fazıla, “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdari Taksimat ve Nüfus”, Belleten, C.XV, S.60, (Ekim 1951), s. 617-628.
• AYDIN, Bilgin, “Salnâme”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.36, TDV, İstanbul, 2009, s. 51-54.
• BEHAR, Cem, “Osmanlı Nüfus İstatistikleri ve 1831 Sonrası Modernleşmesi”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Der. Halil İnalcık-Şevket Pamuk, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 2000.
• BAYKARA, Tuncer, İzmir Şehri ve Tarihi, Akademi Kitabevi, İzmir, 2001.
• BAYKARA, Tuncer, XIX. Yüzyılda Aydın Eyaleti, İstanbul Üniversitesi Tarih Bölümü Mezuniyet Tezi, İstanbul, 1965-1966.
• EMECEN, Feridun, “Aydın”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.4, TDV, İstanbul, 1991, s. 235-237.
• FYNES, Clinton C. F. “A few Pages from my Journal in Greece, Turkey and the Danube”, Bentley’s Miscellany, 16 (1844).
• GÜRAN, Tevfik, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, Eren Yayıncılık, İstanbul, 1998.
• KARAL, Enver Ziya, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, T.C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1995.
• KARPAT, Kemal, Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2003.
• KELEŞ, Erdoğan, “Aydın Vilayetinde Aşiretlerin İskanı ve Sorunlar (19. Yüzyılın İkinci Yarısı)”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi (SUTAD), S.48, (Nisan 2020), s. 211-242.
• KORKMAZ, Adem, “Aydın Vilayeti’nde Meydana Gelen Adlî Vakalar”, Tarih Dergisi, S.65 (2017/1), İstanbul, 2017, s. 119-130, s. 121-122.
• McCARTHY, Justin, “Greek Statistics on Ottoman Greek Population”, International Journal of Turkish Studies I, S.2 (1980), s. 66-67.
• MUTLU, Servet, “Late Ottoman Population and its Ethnic Distribution”, Nüfusbilim Dergisi/Turkish Journal of Population Studies, S.25, (2003), s. 3-38.
• ORTAYLI İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, Timaş Yayınları, İstanbul, 2009.
• ORTAYLI İlber, “Osmanlı’da Azınlıklar ve Millet Sistemi”, Üç Kıtada Osmanlılar (Osmanlı’yı Yeniden Keşfetmek 3), Timaş Yayınları, İstanbul 2007, s. 59-68.
• ORTAYLI İlber, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C.4, İletişim Yayınları, İstanbul 1985, s. 996-1001.
• Osmanlı İmparatorluğu’nun ve Türkiye’nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi İstatistikler Dizisi C.2, Ed. Cem Behar, T. C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1996.
• Osmanlı Devleti’nin İlk İstatistik Yıllığı 1897, Tarihi İstatistikler Dizisi C.5, Ed. Tevfik Güran, T. C. Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü, Ankara, 1997.
• ÖZ, Mehmet, “Reâyâ”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.34, TDV, İstanbul, 2007, s. 490-493.
• ÖZKAYA, Yücel- AKYILDIZ, Ali, “Muhassıl”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.31, TDV, İstanbul 2006, s. 18-20.
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri, C.III, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1993.
• SEZEN, Tahir, Osmanlı Yer Adları, T.C. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri Genel Müdürlüğü, Ankara, 2017.
• SOMERVILLE, Rev. Alexander Neil The Churches in Asia, extract from the home letters of A. N. Somerville, Ed. W. F. Somerville, J. and R. Parlane, Paisley, 1885.
• STAB, S. “Statistics of the Province of Aidin or Smyrna”, Journal of the Society of Arts, 15 Temmuz 1887, s. 811-812.
• SHAW, Stanford J. “The Ottoman Census Sysem and Population, 1831-1914”, International Journal of Middle East Studies, C.9, S.3 (Ekim 1978), s. 325-338.
• The Eighty-Second Annual Report of the Religious Tract Society, Pardon and Sons, Londra, 1881.
• VARLIK, M. Çetin, “Anadolu Eyaleti”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.3, Türkiye Diyanet Vakfı (TDV), İstanbul, 1991, s. 143-144.
• YILGÜR, Egemen “Son Dönem Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve “Çingeneler”: Vergi, Askerlik ve Adlandırma Meseleleri”, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi (MSGSÜ) Sosyal Bilimler Dergisi, C.2, S.18, (2018), s. 267-302.
• YÖRÜKÂN, Yusuf Ziya, Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar, eklerle yayına haz. Turhan Yörükân, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
• YÜKSEL, Hasan, “Osmanlı’da Modern Anlamda Yapılan İlk Nüfus Sayımına göre Divriği’nin Demografik Yapısı”, Nüfusbilim Dergisi, 28-29 (2006-2007), s. 73-89.
• İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Türkçe Yazmalar 4807. http://nek.istanbul.edu.tr:4444/ekos/TY/nekty00947.pdf erişim tarihi: 21.02.2021.