19. YÜZYILDA OSMANLI SAĞLIK GÖREVLİLERİ VE EMEKLİLİKLERİ

Yıl 2022, Sayı: 52, 99 - 133, 16.09.2022

Ertan Gökmen

Öz

Özet

19. yüzyıla kadar Osmanlı sağlık görevlileri medreseler yanında darüşşifalarda usta çırak ilişkisi içerisinde yetiştirilmekte idi. 19. yüzyılda önce askeri sonra sivil kurumların sağlık görevlisi ihtiyacını karşılamak için modern tıp okulları ve bu okullar bünyesinde eczacılık, ebelik ve aşıcılık sınıfları açıldı. Modern tıp okullarından mezun olan tabip, cerrah, eczacı, ebe ve aşıcılar askeri ve sivil kurumlarda görevlendirilmişlerdi. Sağlık görevlilerinden şehirlere, kasabalara ve belediye dairelerine tayin edilenlerin maaşları yerel idareler tarafından karşılanıyordu. 19. yüzyılın ikinci yarısında sağlık görevlilerinin çalışma şartlarına, görevlerine ve sorumluluklarına dair pek çok nizamname yayınlandı. Devletin ihtiyaç duyduğu sağlıkçılar yeni açılan tıp mekteplerinde yetiştirilmeye çalışılsa da mezunlar ülkenin ihtiyacını karşılamaktan uzaktı. Bunun yanında yerel idarelerin taşraya gönderilen tabip, cerrah, ebe ve aşıcıların maaşlarını ödemede güçlük çekmesi halkın sağlık hizmetine ulaşmasını engelleyen bir diğer husustu. Sayıları fazla olmasa da sağlık kuruluşlarından emekli olan tabipler, cerrahlar, eczacılar ve ebeler vardı. Çalışmada 19. Yüzyılda Osmanlı sağlık kurumlarında çalışan tabip, cerrah, eczacı, ebe ve aşı memuru gibi sağlık görevlilerinin yetiştiği kurumlar, sağlık görevlilerinin görev ve sorumlulukları, emekli olan sağlıkçı sayısı ve bunların emekli maaşları nizamnamelere, Osmanlı Arşivi’nden elde edilen belgelere ve konuyla ilgili yapılan çalışmalara dayalı olarak ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Abstract

Until the 19th century, Ottoman health professionals were trained in master-apprentice relationship in darüşşifas besides madrasas. First of all, in the 19th century modern medical schools after than surgery, pharmacy, midwifery and vaccination classes were opened within these schools to meet the need of medical staff of military and then civilian institutions. Doctors, surgeons, pharmacists, midwives and vaccinators graduated from modern medical schools were appointed to military and civilian institutions. Salaries of health professionals appointed to cities, towns and municipal offices were paid by local authorities. In the second half of the 19th century, many regulations regarding the working conditions, duties and responsibilities of health professionals were published. Although the health professionals needed by the state were tried to be trained in newly opened medical schools, the graduates were far from meeting the needs of country. In addition, the difficulty of the local administration in paying the salaries of the doctors, surgeons, midwives and vaccinators sent to the provinces was another problem that prevented the public accessing health services. Although their numbers were not high, there were doctors, surgeons, pharmacists and midwives who retired from health institutions. In this study, institutions where the health officials such as doctors, surgeon, pharmacists, midwives and vaccinators working in Ottoman health institutions in the 19th century; the duties and responsibilities of the health officials; the number of the retired health professionals and their pensions have been tried to be put forward based on documents obtained from Ottoman Archive, regulations made and related studies.

Anahtar Kelimeler

Doktor, Cerrah, Eczacı, Ebe, Sosyal Güvenlik, Emeklilik

Kaynakça

• BOA. DH. MKT, nr 1414-8; 2157-29; 59-30; 827-20; 1692-86; 1618-29; 2417-50; 2612-57; 2081-37; 2135-93; 2219-7.
• BOA. MTV, nr. 104-55.........................................................
• BOA. BEO, nr. 3802-285128; 1126-84433.....................................................
• BOA. A. DVNSTEKAd. nr. 1, 2, 3, 4....................................................
• BOA. ŞD. nr. 145-65; 778-11........................................
• BOA. TFR. I. ŞKT. nr. 61-6008; 113-11263............................................
• BOA. DH.MUİ. 33-7; 50-50; 13-13; 6-8..............................................
• BOA. DH.MKT. nr. 272-63.............................................
• BOA. DH.HMŞ. nr. 11-15.....................................................
• BOA. MF.MKT. nr. 996-18..................................................
• BOA. DH.İD. nr. 48-44; 157-3; 18-7; 16-28..............................................
• “Altıncı Daire-i Belediye Nizamatı”, 11 Cemaziyelevvel 1274/28 Aralık 1857, Düstur, I. Tertip, II. Cilt, Matbaa-i Amire, 1289, ss. 460-463.
• “Beledi İspençyarilik Sanatının İcrasına Dair Nizamnamedir”, 22 Recep 1277/3 Şubat 1861, Düstur I. Tertip, II. Cilt, Matbaa-i Amire, 1289, ss. 817-823.
• “Vilayât Dâhilinde olan Şehir ve Kasabalarda Teşkil Olunacak Daire-i Belediye Meclislerinin Suret-i Tertibi” 24 Rebiülevvel 1284/26 Temmuz 1867, Düstur, I. Tertip, II. Cilt, Matbaa-i Amire, 1289, ss. 491-497.
• “Dersaadet İdare-i Belediye Nizamnamesi” 18 Cemaziyelahir 1285/6 Ekim 1868, Düstur, I. Tertip, II. Cilt, Matbaa-i Amire, 1289, ss. 450-459.
• “Memalik-i Mahruse-i Şahanede Tababet-i Belediye İcrasına Dair Nizamnamedir”, 7 Rebiülahir 1287/7 Temmuz 1870, Düstur, I. Tertip, II. Cilt, ss. 814-816.
• “Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye’nin Nizamname-i Esasiyesine Zeyl olan Fıkra-i Nizamiye” 16 Cemaziyelahir 1287/13 Eylül 1870, Düstur, I. Tertip, II. Cilt, Matbaa-i Amire, 1289, ss. 812-813.
• “İdare-i Umumiye-i Tıbbiye Nizamnamesi”, 3 Cemaziyelevvel 1288/21 Temmuz 1871, Düstur, I. Tertip, II. Cilt, Matbaa-i Amire, 1289, ss. 800-803.
• “Ordu-yı Hümayunlar Alay ve Taburlarıyla Hastanelerinde İstihdam Olunmak Üzere Ameliyat Mektebi İttihaz Kılınan Haydarpaşa Hastanesinde Yetiştirilecek Cerrahlara Dair Nizamnamedir”, 24 Rebiülahir 1290/21 Haziran 1873, Düstur I. Tertip, III. Cilt, ss. 531-533.
• “Asakir-i Şahane Eczacılığında İstihdam Olunmak Üzere Ameliyat-ı Tıbbiye Mektebi Olan Haydarpaşa Hastanesinde Küşad Olunacak Eczacı Sınıflarına Dair Nizamname”, 14 Rebiülahir 1293/9 Mayıs 1876, Düstur I. Tertip, III. Cilt, ss. 542-545.
• “Dersaadet Belediye Kanunu”, 27 Ramazan 1293/1 Ekim 1877, Düstur I. Tertip, IV. Cilt, İstanbul, 1296, ss. 520-538.
• “Vilayât Belediye Kanunu”, 27 Ramazan 1293/1 Ekim 1877, Düstur I. Tertip, IV. Cilt, İstanbul, 1296, ss. 539-553.
• “Memurin-i Mülkiye Terakki ve Takaüd Kararnamesi”, 23 Ağustos 1297/4 Eylül 1881, Düstur I. Tertip, IV. Cilt, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul, 1299, ss. 773-789.
• “İdare-i Sıhhiye Hakkında Rumeli-i Şarkiye Mahsus Kanun-ı Vilayettir” 19 Ramazan 1299/4 Ağustos 1882, Düstur I. Tertip, III. Zeyl, Matbaa-i Amire, Dersaadet, ss. 210-221.
• “Şehremaneti İdaresinde Bulunan On Adet Devair-i Belediyeye Tayin Olunan Etibba-yı Muvakkatenin Vezaifini Mübeyyin Talimat” 10 Zilkade 1301/1 Eylül 1884, Düstur I. Tertip V. Cilt, Başvekâlet Matbaası, Ankara, 1937, ss. 77-79.
• “Maâdin Nizamnamesi”, 15 Zilhicce 1301/6 Ekim 1884, Düstur I. Tertip V. Cilt, Başvekâlet Matbaası, Ankara, 1937, ss. 886-905.
• “Memurin-i Mülkiye Terakki ve Tekaüd Kararnamesi”, 5 Receb 1301/1 Mayıs 1884, Düstur I. Tertip, IV. Zeyl, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet 1302, 3-31.
• “Aşı Hakkında Nizamname” 15 Şaban 1302/11 Temmuz 1885, Düstur I. Tertip, V. Cilt, Başvekâlet Matbaası, Ankara, 1937, ss. 273-274.
• “Aşıcılar Hakkında Talimatı Mahsusa” 26 Şevval 1302/ 8 Ağustos 1885, Düstur I. Tertip, V. Cilt, Başvekâlet Matbaası, Ankara, 1937, ss. 310-311.
• “Aşı Nizamnamesi”, 17 Muharrem 1312/ 21 Temmuz 1894, Düstur I. Tertip, VI. Cilt, Ankara, Başvekâlet Matbaası, 1943, ss. 1486-1489.
• “Asakir-i Nizamiye-i Şahanenin Tertibatı Müteyemmene-i Cedideye Tevfikan Suret-i Ahzını Mübeyyin Kanunname-i Hümayundur” 26 Muharrem 1304/25 Ekim 1886, Düstur I. Tertip V. Cilt, Başvekâlet Matbaası, Ankara, 1937, 656-695.
• “Aşı Nizamnamesi”, 14 Zilhicce 1321/2 Mart 1904, Düstur I. Tertip, V. Cilt, Başvekâlet Matbaası, Ankara, 1941, ss. 1171-1175.
• “Memurin-i Mülkiye Tekaüdüne Dair Kanun”, 8 Şaban 1327/25 Ağustos 1909, Düstur II. Tertip, I. Cilt, Matbaa-i Osmaniye, Dersaadet, 1329, ss. 666-673.
• Asil, Eriş ve Özçelik, Gülbin, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Eczacılık”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 595-600.
• Altıntaş, Ayten, “Osmanlılarda Modern Tıp Eğitiminin Başlaması: Tıphâne-i Âmire”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 528-542.
• Ataç, Adnan, “Askeri Tıp Tarihi”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 565-570.
• Bayat, Ali Haydar, “Osmanlı Devleti’nde Hekimbaşılık”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 490-493.
• Baytop, Turhan, “Osmanlı Döneminde Eczacılık ve Eczacılar”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 587-594.
• Çubukçu, Bayhan, “Osmanlı İmparatorluğu Sağlık Sisteminde Eczacılığın Yeri ve Halka Ücretsiz İlaç Sağlanması”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 600-607.
• Erdimir, A. Demirhan, “Osmanlı-Türk Tıbbında Mısır Çarşısı’nın Yeri ve Önemi”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss.. 558-564.
• Ergin, Osman, Türk Maarif Tarihi, C. 1-2, Eser Matbaası, İstanbul, 1977.
• Gültekin, Elif ve Doğan Gazi, “Osmanlı Dönemi Belediye Tabipliği Uygulamasına Karamürsel Örneğinden Bakış”, Lokman Hekim Dergisi, 2018, 8(3), ss. 218-223.
• Karakılıç, Cem, “Osmanlı Devleti’nin Çiçekle Mücadelede Kullandığı Yöntemler (1908-1918), CTAD, Yıl 17, 2021, Sayı 33, (Bahar), ss. 1-32.
• Rasimoğlu, Ceren Gülser İlikan, “Taşra’yı İyileştirmek: 19. Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nda Memleket Hekimleri” Lokman Hekim Dergisi, 2013, 3 (1), ss. 1-6.
• Sâmi, Şemseddin, Kâmûs-ı Türkî, Kapı Yayınları, İstanbul, 2011.
• Sarı, Nil, “Hekimbaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 17, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, İstanbul, 1998, ss. 160-164.
• Sarı, Nil, “Osmanlı Darüşşifalarında Meslek Ahlakı”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 494-517.
• Sarı, Nil, “Osmanlı Sağlık Hayatında Kadın” Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 543-557.
• Sarı, Nil, “Mekteb-i Tıbbiye”, Türkiye Diyanet İslam Ansiklopedisi, C. 29, Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, Ankara, 2004, ss. 2-5.
• Terzioğlu, Arslan, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tıp Eğitiminin Batılılaşması”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 518-527.
• Uzel, İlter, “Osmanlı Türk Tıbbı”, Osmanlı, C. 8, (Ed.) G. Eren, K. Çiçek, C. Oğuz, Yeni Türkiye Yayını, Ankara, 1999, ss. 485-489.
• Yıldırım, Nuran, “Nizamname-i Eczaciyan Der Memalik-i Osmaniye Osmanlı Devleti’nde Eczacılar Nizamnamesi-1852” IV. Türk Eczacılık Tarihi Toplantısı Bildirileri (4-5 Haziran 1998, İstanbul), Emre Dölen (Ed.), İstanbul, 2000, ss. 44-103.