OSMANLI KAYNAKLARI IŞIĞINDA XVII. YÜZYILIN İLK ÇEYREĞİNDE KONYA VE ÇEVRESİNDE CELÂLİ MÜCADELESİ

Yıl 2022, Sayı: 52, 181 - 215, 16.09.2022

Ayşe Pul

Öz

Özet

Anadolu’da siyasi, askeri, idari, sosyo-ekonomik ve iklimsel faktörler gibi sebeplerle Celâli isyanları adı verilen büyük eşkıyalık hareketleri ortaya çıktı. Derinleşen isyan hareketlerinin neticesinde XVII. yüzyılın başında özellikle 1603-1608 arasında Büyük Kaçgun olarak adlandırılan dönemde Anadolu halkının önemli bir kısmı toprağını bırakıp, rahat ve güvenli yaşayabilecekleri yerlere göç ettiler veya güçlü asi liderler etrafında birleştiler. İsyanlara liderlik edenler içerisinde devlet hizmetinde yer alanların yanı sıra bölgede yaşayan güçlü kişiler de vardı. Zaman zaman bu asiler devlete yararlılık gösterip iltifata mazhar olurken, gün gelip zorba olarak nitelendirilmekteydi. Bununla birlikte, onları bertaraf etmekle görevlendirilen veya bölgede muhtelif hizmette olan memurların halka daha da beter zulüm yaptıkları ile ilgili şikâyetler de sıkça gündeme gelmekteydi. Bu minvalde, Konya ve çevresi isyanların odağında olan önemli bir bölge olarak karşımıza çıkar. XVII. yüzyılın ilk çeyreğine odaklandığımız bu çalışmada, birçok eşkıyanın Konya ve çevresinde ele geçirildiğini ve etkisiz hale getirildiğini görüyoruz. Bu isyan hareketlerinin bir an evvel durdurulması için birçok paşa görevlendirilmekle birlikte, bunlar içinde en güçlü ve dirayetlisi olan Kuyucu Murad Paşa döneminde etkin bir mücadele ile isyanlar büyük ölçüde bastırıldı. Bu çalışmada, Murad Paşa’nın mücadelesi ve faaliyetleri odağında XVII. yüzyılın ilk çeyreğinde Konya ve çevresinde yaşanan eşkıyalıklar hakkında Osmanlı kroniklerinin yanı sıra ilgili dönemin Mühimme Defterleri’nde yer alan kayıtlar ışığında bilgiler verilmeye çalışılacaktır.

Abstract

The great banditry movements called Celali revolts emerged in Anatolia for reasons such as political, military, administrative, socio-economic and climatic factors. As a result of the deepening rebellion movements, a significant part of the Anatolian people had to migrate to places where they could live in comfort and security, or united around strong rebel leaders, especially in the period called the Great Escape, between 1603 and 1608. Among those who led the revolts, there were also those who took part in the state service, as well as others who somehow became stronger in the region. From time to time, these rebels were useful to the state and were complimented, but while the day came, they were described as tyrants. However, complaints were frequently raised that the officials who were assigned to eliminate them or who were serving in the region were even worse persecuting the people. In this respect, Konya and its surroundings appear as an important region at the center of the uprisings. In this study, which focuses on the first quarter of XVIIth century, we see that many bandits were captured and neutralized in Konya and its surroundings. Although many pashas were appointed to stop these rebellion movements as soon as possible, the struggle of Kuyucu Murad Pasha, who was the strongest and most proficient among them, draws attention in terms of suppressing banditry in a short time and violently. In this study, in the focus of the struggle and activities of Murad Pasha it will be tried to give information about the banditry in Konya and its surroundings in the first quarter of the XVIIth. century, in the light of archive records as well as Ottoman chronicles.

Anahtar Kelimeler

İsyan, Eşkiya, Anadolu, Karaman, I. Ahmed

Kaynakça

• ACUN, Fatma, “Celâlî İsyanları (1591-1611)”, Türkler, c. 9, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 695-708.
• AKDAĞ, Mustafa, “Celâli Fetreti”, DTCFD, c. 16/1-2, Ankara 1958, s. 53-107.
• AKDAĞ, Mustafa, “Celâli İsyanlarından Büyük Kaçgunluk 1603-1606”, DTCF TAD, c. 2/2, Ankara 1964, s. 1-49.
• AKDAĞ, Mustafa, “Genel Çizgileriyle XVII. Yüzyıl Türkiye Tarihi”, DTCF TAD, c. 4/6, Ankara 1966, s. 202-247.
• AKDAĞ, Mustafa, “Kalenderoghli Mehmed”, EI, IV, Leiden 1978, s. 499.
• AKDAĞ, Mustafa, Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası, Bilgi Yay., Ankara 1975.
• AKDAĞ, Mustafa, “Kara Yazidji”, EI, IV, Leiden 1978, s. 594-595.
• ANDREASYAN, Hrand D., “Bir Ermeni Kaynağına Göre Celâli İsyanları”, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, c. XIII, S. 17-18, İstanbul 1963, s. 27-42.
• ANDREASYAN, Hrand D., “Celâlilerden Kaçan Anadolu Halkının Geri Gönderilmesi”, İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, TTK Yay., Ankara 1988, s. 45-53.
• AYCİBİN, Zeynep, Kâtib Çelebi Fezleke Tahlil ve Metin I, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2007.
• BARKEY, Karen, Eşkıyalar ve Devlet Osmanlı Tarzı Devlet Merkezileşmesi, Çev. Zeynep Altıok, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1999.
• BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ, 82 Numaralı Mühimme Defteri (1026-1027/1617-1618) Özet-Transkripsiyon-İndeks-Tıpkıbasım, Ankara 2000.
• BAŞBAKANLIK DEVLET ARŞİVLERİ GENEL MÜDÜRLÜĞÜ, 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041/1630-1631) Özet-Transkripsiyon-İndeks, Ankara 2002.
• BAYKARA, Tuncer, “Konya”, DİA, c. 26, Ankara 2002, s. 182-187.
• ÇAYCI, Ahmet, “Osmanlı Seyyahlarının Hatıralarındaki Konya Şehri”, Seyahatnamelerde Konya, Haz. Ahmet Çaycı, Konya Büyük Şehir Belediyesi Kültür Yay., Konya 2016, s. 139-200.
• ÇELİK, Göknur, Vâsıtî’nin “Gazâvât-ı Murad Paşa” Adlı Eserinin İncelenmesi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2006.
• ÇUHADAR, İbrahim Hakkı, Mustafa Sâfî’nin Zübdetü’t-Tevârîh’i, Cilt I-II, TTK Yay., Ankara 2003.
• DEĞERLİ, Ayşe, “Seydişehir Kazası’nda Eşkıyalık Faaliyetleri ve Diğer Asayiş Sorunları (1614-1800)”, History Studies, Cilt: 6 Sayı: 1, Ocak 2014, s. 45-60.
• DEMİR, Alpaslan, “Osmanlı Devleti’nde Yörükler İle Yerleşiklerin Kavgası: Kayıp Köyler Meselesi”, Gazi Akademik Bakış, Cilt: 11, Sayı: 21, Ankara 2017, s. 15-31.
• DEMİR, Selçuk, 75 Numaralı Mühimme Defteri’nin Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi (s. 1-171), Atatürk Ün. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2008.
• DEMİRCİ, Süleyman-ARSLAN, Hasan, “Osmanlı Türkiye’sinde Bazı Aşiret, Cemaat Ve Taifelerin Eşkıyalık Faaliyetleri Ve Bunların Merkez-Taşra Yazışmalarındaki Yansımaları: Maraş Eyâleti Örneği (1590-1750)”, Turkish Studies, Sayı 7/3, Yaz 2012, s. 887-914.
• ERCAN, Ayşe Özge, İngiliz Seyyah John Sanderson’ın Seyahatnâmesi (1584-1602): Türkçe Çeviri Ve İstanbul Gözlemlerinin Değerlendirilmesi, İÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2014.
• FINKEL, Carolin, Rüyadan İmparatorluğa: Osmanlı, Çev. Zülal Kılıç, Timaş Yay., İstanbul 2012.
• GRISWOLD, William J., Anadolu’da Büyük İsyan 1591-1611, Çev. Ülkün Tansel, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2002.
• GÜL, Abdulkasim, Celâlikıran Kuyucu Murad Paşa, Klasik Yay., İstanbul 2018.
• HAMMER-PURGSTALL, Joseph Freiherr von, Devlet-i Osmaniye Tarihi, Mtrc. Mehmed Ata, 8. Cild, Matbba-i Amire, İstanbul 1333.
• HASAN BEY-ZÂDE AHMED PAŞA, Hasan Bey-zâde Tarihi, Haz. Şevki Nezihi Aykut, TTK Yay., Ankara 2004.
• HÜSEYİN HÜSAMEDDİN, Amasya Tarihi, c. III, Necm-i İstikbal Matbaası, İstanbul 1927.
• İBRAHİM PEÇEVİ, Tarih-i Peçevi, c. II, Matbaa-i Amire, 1283.
• İLGÜREL, Mücteba, “Celâli İsyanları”, DİA, c. 7, İstanbul 1993, s. 252-257.
• İLGÜREL, Mücteba, “Karayazıcı Abdülhalim”, DİA, c. 24, İstanbul 2001, s. 482-483.
• İNALCIK, Halil, Devlet-i ‘Aliyye, c. I, İş Bankası Yay., İstanbul 2018.
• İŞBİLİR, Ömer, “Kuyucu Murad Paşa”, DİA, c. 26, Ankara 2002, s. 507-508.
• KAÇAN ERDOĞAN, Meryem, “Karayazıcı İsyanı”, Osmangazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi, c. 4, S. 2, Aralık 2003, s. 53-66.
• KATİP ÇELEBİ, Fezleke, c. I, Ceride-i Havadis Matbaası, 1286.
• KOÇ, Yunus, “Osmanlı’da Toplumsal Dinamizmden Celâli İsyanlarına Giden Yol ya da İki Belgeye Tek Yorum”, Bilig, S. 35, Güz 2005, s. 229-245.
• KONYALI, İbrahim Hakkı, Abideleri ve Kitabeleriyle Konya Tarihi, Yeni Kitap Basımevi, Konya 1964.
• KÖSE, Ensar, “İçel’de Bir Celâlî: Muslu Çavuş İsyanı (1606-1610)”, Tarih Dergisi, Sa. 67, 2018/1, s. 23-58.
• KÜÇÜKDAĞ, Yusuf-ARABACI, Caner-YENİCE, M. Serhat, “Tarihî Süreç İçinde Konya Şehrinin Fiziki Gelişimi”, Karatay Sosyal Araştırmalar Dergisi, (5), Ekim 2020, s. 1-38.
• MUSTAFA NURİ PAŞA, Netayicü’l-Vukuat, c. I-II, Haz. Neşet Çağatay, TTK Yay., Ankara 1992.
• NAÎMÂ MUSTAFA EFENDİ, Tarih-i Na’îmâ, Haz. Mehmet İpşirli, c. II, TTK Yay., Ankara 2007.
• ORHONLU, Cengiz, “Murad Paşa, Kuyucu”, İA, c. VIII, MEB Yay., İstanbul 1979, s. 651-654.
• Osmanlı Sadrazamları Hadikatü’l-Vüzerâ ve Zeylleri, Haz. Mehmet Arslan, Kültür ve Turizm Bak. Yay., İstanbul 2013.
• ÖZ, Mehmet, “II. Viyana Seferine Kadar XVII. Yüzyıl”, Türkler, c. 9, Yeni Türkiye Yay., Ankara 2002, s. 711-729.
• ÖZEL, Oktay, “Osmanlı Anadolu’sunda Terkedilmiş/Kayıp Köyler Sorunu (17-19. Yüzyıllar)”, Ed. M. Öz ve F. Yeşil, Ötekilerin Peşinde, Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, Timaş Yayınları, İstanbul 2015, s. 557-592.
• ÖZGÜL, İbrahim, Kara Çelebi-Zâde Abdülaziz Efendi’nin Ravzatü’l-Ebrâr Adlı Eseri (1299–1648) Tahlil Ve Metin, Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum 2010.
• POLAT, Süleyman, “Osmanlı Taşrasında Bir Celâli Yıkımının İzleri: Tavil Halil’in Kütahya (Kazaları) Baskını ve Sosyo-Ekonomik Yansımaları”, Gazi Akademik Bakış, c. 6, S. 12, Yaz 2013, s. 35-50.
• PUL, Ayşe, Celâli Kaçgunu Celâliler ve Kuyucu Murad Paşa, Gece Kitaplığı Yay., Ankara 2020.
• REYHANLI, Tülay, İngiliz Gezginlerine Göre XVI. Yüzyılda İstanbul’da Hayat (1582-1599), Kültür ve Turizm Bak. Yay., Ankara 1983.
• SARICAOĞLU, Fikret, “Derviş Paşa”, DİA, c. IX, İstanbul 1994, s. 195-196.
• SAĞIRLI, Abdurrahman, Mehmed b. Mehmed Er-Rûmî (Edirneli)’nin Nuhbetü’t-tevârih ve’l-ahbâr’ı ve Târîh-i Âl-i Osman’ı (Metinleri, Tahlilleri), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2000.
• SELANİKÎ MUSTAFA EFENDİ, Tarih-i Selanikî, II, Haz. Mehmet İpşirli, Ankara 1999.
• SOLAKZÂDE MEHMED HEMDEMÎ EFENDİ, Tarih-i Solakzâde, Mahmud Bey Matbaası, İstanbul 1297.
• SOYUCAK, Ali Rıza, Konya ve Çevresinde Eşkıyalık Hareketleri (1640-1675), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 1997.
• SÜMER, Faruk, “Dağlar Delisi Süleyman”, Resimli Tarih Mecmuası, 37, Ocak 1953, s. 2001-2003.
• SÜMER, Faruk, “Osmanlı Tarihinde Celâlilik”, Resimli Tarih Mecmuası, 33, 1952, s. 1722-1726.
• SÜMER, Faruk, “Tavil, Canbulatoğlu, Kalenderoğlu Nam Büyük Celâlilerin Hayat ve Sergüzeştleri”, Resimli Tarih Mecmuası, 34, 1952, s. 1795-1798.
• ŞAHİN, Dilek, XVII. Yüzyılın İlk Yarısında Anadolu’da Celâli Hareketleri (8 Numaralı Mühimme Zeyline Göre), İÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003.
• ŞAHİN, Mehmet, Kuyucu Murad Paşa’nın Celâli Seferi Mühimmesi (1607), İÜ. Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• TABAK, Faruk, Solan Akdeniz 1550-1870, Coğrafi-Tarihsel Bir Yaklaşım, Çev. Nurettin Elhüseyni, YKY, İstanbul 2010.
• TEOMAN, Özgür-BOZPINAR, Cumali, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Celali İsyanları: Chayanovyan Bakış Açısıyla Bir Değerlendirme”, Akdeniz İİBF Dergisi, 2021, 21 (1), s. 121-130.
• TOPÇULAR KATİBİ ABDÜLKADİR, Kadri Efendi Tarihi, I, Haz. Ziya Yılmazer, TTK Yay., Ankara 2003.
• TVERITINOVA, Anna S., Türkiye’de Karayazıcı Deli Hasan İsyanı (1593-1603), Çev. Abdülkadir İnan, Aya Kitap Yay., İstanbul 2006.
• ULUÇAY, Çağatay, XVII. Asırda Saruhan’da Eşkıyalık ve Halk Hareketleri, Resimli Ay Matbaası, İstanbul 1944.
• UZUN, Efkan, XVII. Yüzyıl Anadolu İsyanlarının Şehirlere Yayılması; Sosyal Ve Ekonomik Hayata Etkisi (1630–1655), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2008.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Tarihi, c. III/1, TTK Yay., Ankara 1995.
• WHITE, Sam, Osmanlı’da İsyan İklimi, Çev. Nurettin Elhüseyni, Alfa Yay., İstanbul 2013.
• YILMAZ, Yusuf-KADIOĞLU, Yahya, “Küçük Buzul Çağı ve Kuraklık ve Diğer Coğrafi Olayların Celali İsyanları Üzerindeki Etkileri”, Studies of the Ottoman Domain, 7 (12), (2017), s. 267-288.
• YİĞİT, İlker, “Anadolu Kırsalında Göçün Dünkü (XVI-XX. Yüzyıl) Yapısı: Manisa ve Konya Çevresi Üzerinden Bir Göç Okuma Denemesi”, Erdem, Haziran 2019, Sayı: 76, s. 205-244.
• YİĞİT, İlker, “İskândaki Kararsızlık: Doğal Afetler ve Kaybolan Yerleşmeler (XVI-XX. Yüzyıl Manisa-Konya Çevresi Örneği)”, Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 26, 2017, s. 329-364.
• YİĞİT, İlker-GÜMÜŞÇÜ, Osman, “Kayıp Köylere Mekansal Bakış: XVI-XX. Yüzyıl Konya Çevresi Örneği”, Kebikeç, 44, 2017, s. 323-338.
• YÖRÜK, Doğan, “XVI. Yüzyılda Konya Şehir Ekonomisi”, SUTAD, Güz 2017, 42, s. 353-379.
• ZINKEISEN, Johann Wilhelm, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi, c. 3, Çev. Nilüfer Epçeli, Yeditepe Yay., İstanbul 2011.