1895 BİTLİS VE MUŞ ERMENİ OLAYLARININ İNGİLİZ BELGELERİNE YANSIMALARI VE BİTLİS KONSOLOSU CHARLES S. HAMPSON’UN İDDİALARI

Yıl 2023, Sayı: 53, 123 - 160, 31.03.2023

Tülay Keskin

Öz

1890’dan itibaren tüm Anadolu’da isyan ve karışıklık çıkarmak için
hazırlıklar yapan Ermeni komiteleri Erzurum, Kumkapı, Merzifon,
Kayseri, Yozgat, Sason, Zeytun ve Trabzon başta olmak üzere birçok
yerde isyan çıkarmışlardır. İsyan hareketleri yoğun olarak 1895-1896
yıllarında meydana gelmiştir. Ermeni komiteciler, isyanların bastırılması
üzerine “Ermeniler katlediliyor” propagandası ile batılı devletlerin
desteğini sağlamaya çalışmışlardır.
Bitlis vilayetinde 1894 Sason ve Talori Ermeni İsyanı’ndan sonra
ikinci büyük olay, 25 Ekim 1895’t e vilayetin merkezi olan Bitlis’te ve 15
Kasım 1895’te Muş sancağında meydana gelmiştir. İngiltere, 1894 Sason
Ermeni İsyanı ve bölgede yaşanan gelişmelerden dolayı burada yeni bir
yardımcı konsolosluk kurulmasına karar vermiştir. 1895 yılında kurulan
Bitlis İngiliz Yardımcı Konsolosluğuna Charles S. Hampson, tayin
edilmiştir. Konsolosluğun kurulmasının hemen ardından makalenin
konusu olan 25 Ekim- 15 Kasım 1895 Ermeni olayları yaşanmıştır. Bitlis
Ermeni ileri gelenlerini ve Ermeni halkını ayaklanma çıkarmak için teşvik
edenlerin başında Misyoner George Perkins Knapp, Royal Merriman Cole
ve Murahhasa Vekili Agop olmasına rağmen Konsolos Hampson olayların
sorumlusu olarak Müslümanları göstermektedir. Bunun yanında birçok
raporunda Ermenilere karşı “katliam” yapıldığını iddia etmektedir. Bu
çalışmada Bitlis Konsolosu C. S. Hampson’un iddialarının gerçeği yansıtıp yansıtmadığı incelenmiştir. Ayrıca kendisinin olaylar sırasındaki
faaliyetlerine yer verilmiştir.
Hampson, görev süresi boyunca Bitlis vilayetinin genel durumu,
Ermeniler ile ilgili kabul edilen ıslahatların uygulanması, vilayetteki
Ermenilerin içinde bulunduğu durumu, özellikle tutuklu olan komitecilerin
mevcut koşulları, vergi toplanması sırasında zaptiyelerin davranış ve
tutumları, 1895 Bitlis-Muş olayları hakkındaki gözlem ve yorumlarına ait
raporlarını büyükelçiliğe iletmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bitlis Vilayeti, Ermeni Komitecileri, İngiliz Konsolosluğu, Bitlis-Muş Olayı

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri; Bab-ı Ali Evrak Odası (BEO.).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri; Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Kalemi Evrakı (A. MKT. MHM).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri; Dâhiliye Nezâreti Mektubî Kalemi (DH. MKT).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri; Dâhiliye Şifre Kalemi Belgeleri (DH. ŞFR).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri; Hariciye Nezareti Tahrirat Belgeleri (HR. TH).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri; Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MTV).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri; Yıldız Perakende Evrakı Umumi (Y. PRK. UM).
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri; Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A. HUS).
• İNGİLİZ DIŞİŞLERİ ARŞİVİ; National Archives, Foreign Office (FO) 195/1941.
• İngiliz Belgeleri; Turkey No 2 Armenian Question, and Reports from Her Majesty’s Consular Officers in Aslatic Turkey,Hodges, Figgis, &Co.Limited Dublin,(1896).
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Currie’ye, 21 Temmuz 1895, FO, 195/1887.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Graves’e, No 25, FO 195/ 1941.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Graves’e, No 6, 4 Ağustos 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Graves’ten Currie’ye No 6, 18 Ağustos 1895, Turkey No 2 (1896) Hampson’dan Graves’e, No 25, 25 Ağustos 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Graves’e, No 26, 27 Ağustos 1895 .
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Graves’e, No 22, 31 Ağustos 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Graves’ten Currie’ye, No 26, 4 Eylül 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 6, 5 Eylül 1895.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Graves’e, No 45, 8 Eylül 1895.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Graves’e, No 46, 8 Eylül 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 8, 10 Eylül 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 9, 10 Eylül 1895.
• İngiliz Belgeleri; Graves’ten Currie’ye, No 22, 10 Eylül 1895.
• İngiliz Belgeleri; Currie’ye, No 45, 16 Eylül 1895.
• İngiliz Belgeleri; Graves’ten Currie’ye, No 46, 16 Eylül 1895.
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 22, 25 Eylül 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 26, 25 Eylül 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 28, 25 Eylül 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 45, 1 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 46, 1 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896) Salisbury’den Currie’ye, No 40, 4 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 196, 9 Ekim 1895; Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 60, 10 Ekim 1895.
• İngiliz Belgeleri; Cumberbatch’den Currie’ye, No 196, 14 Ekim 1895.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 277, 16 Ekim 1895.
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 77, 16 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Cumberbatch’den Currie’ye, No 277, 21 Ekim 1895.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 282, 22 Ekim 1895. İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 104, 26 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 108, 27 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Herbert’dan Salisbury’ye, No 115, 28 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Cumberbatch’den Currie’ye, No 282, 28 Ekim 1895.
• İngiliz Belgeleri; Herbert’dan Salisbury’ye, No 115, 117 ve 128, 28 ve 29 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 310, ve 368, 29 Ekim ve 6 Kasım 1895.
• İngiliz Belgeleri; Mıchael M. Herbert’dan Salisbury’ye, No 188, 29 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896). İngiliz Belgeleri; Mıchael M. Herbert’dan Salisbury’ye, No 277, 29 Ekim 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Mıchael M. Herbert’dan Salisbury’ye, No 139, 140, 310, 31 Ekim 1895, 19 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Mıchael M. Herbert’dan Salisbury’ye, No 282, 14 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Cumberbatch’den Currie’ye, No 310, 4 Kasım 1895.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 411, 6 Kasım 1895. İngiliz Belgeleri; Herbert’tan Currie’ye, No 215, 6 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896). İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 310 ve 368, 29 Ekim ve 6 Kasım 1895.
• İngiliz Belgeleri; Herbert’tan Salisbury’ye, No 221 ve 224, 8 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Herbert’tan Salisbury’ye, No 231, 246, 264 ve 355, 10 Kasım, 12 Kasım, 15 Kasım ve 21 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Herbert’tan Salisbury’ye, No 264 ve 266, 15 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 437, 16 Kasım 1895.
• İngiliz Belgeleri; Cumberbatch’den Currie’ye, No 411, 18 Kasım 1895.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 437, 16 Kasım 1895; Turkey No 2 (1896). İngiliz Belgeleri; Cumberbatch’den Currie’ye, No 437, 25 Kasım 1895. İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 368, 25 Kasım 1895 Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 456, 26 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896). İngiliz Belgeleri; Mıchael M. Herbert’dan Salisbury’ye, No 139, 140, 310, 31 Ekim 1895, 19 Kasım 1895., Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Herbert’tan Salisbury’ye, No 231, 246 ve 264, 10 Kasım, 12 Kasım ve 15 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896). İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 368, 25 Kasım 1895 Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Cumberbatch’den Currie’ye, No 437, 25 Kasım 1895.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 456, 26 Kasım 1895, Turkey No 2 (1896). İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Cumberbatch’e, No 485, 3 Aralık 1895.
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 411, 7 Aralık 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 383 ve 399, 5 Aralık ve 12 Aralık 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Cumberbatch’den Currie’ye, No 485, 9 Aralık 1895. İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 437, 13 Aralık 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Salisbury’den Goschen’e, No 402, 13 Aralık 1895, Turkey No 2 (1896) Currie’den Salisbury’ye, No 485, 24 Aralık 1895, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 383 ve 399, 5 Aralık ve 12 Aralık 1895, Turkey No 2 (1896). İngiliz Belgeleri; Currie’den Salisbury’ye, No 497, 498 ve 508, 31 Aralık 1895 ve 2 Ocak 1896, Turkey No 2 (1896).
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Henry A. Cumberbatch, 6 Nisan 1896, FO 195/ 1941.
• İngiliz Belgeleri; Graves’ten Currie, No 54, 30 Nisan 1896.
• İngiliz Belgeleri; Graves’ten Currie’ye, No 50, 22 Nisan 1896, FO 195/ 1941.
• İngiliz Belgeleri; Graves’ten Currie, No 55 ve 57, 14 Nisan – 6 Mayıs 1896. İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Graves’e, No 26, FO 195/ 1941.
• İngiliz Belgeleri; Hampson’dan Henry A. Cumberbatch, 6 Nisan 1896, FO 195/ 1941.
• AÇIKSES, Erdal: “Osmanlı Devleti’nde Misyonerlik Faaliyetleri ve Bitlis’teki Çalışmaları”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, Cilt I, (Ed. Mehmet İnbaşı- Mehmet Demirtaş), Kalkan Matbacılık, Ankara, 2019.
• AYDIN, Mithat: “Amerikan Protestan Misyonerlerinin Ermeniler Arasındaki Faaliyetleri ve Bunun Osmanlı-Amerika İlişkilerine Etkisi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırmaları Merkezi Dergisi, Sayı 19, Ankara, 2005.
• BAŞAK, Tolga: İngiltere’nin Ermeni Politikası, (1830-1923), IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul, 2008.
• ÇELİK, M. Bilal: “ Birinci Dünya Savaşı’na Kadar Osmanlı-İngiliz İlişkileri Çerçevesinde Ermeni Meselesi”, Geçmişten Günümüze Ermeni Sorunu ve Avrupa, ( Ed. Haluk Selvi), Sakarya Üniversitesi Türk-Ermeni İlişkileri Araştırma Merkezi Yayınları Yayın No: 2, Sakarya, 2006.
• HOCAOĞLU, Mehmet: Arşiv Vesikalarıyla Tarihte Ermeni Mezâlimi ve Ermeniler, İstanbul, 1976.
• HÜSEYİN NAZIM PAŞA: Ermeni Olayları Tarihi, Cilt: I, Cilt: I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 15, Ankara, 1998.
• KANTARCI, Şenol: “Tarih Boyunca Türk-Ermeni İlişkileri ve Ermeni Sorununun Ortaya Çıkışı”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Cilt IX, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• KARACA, Ali: Anadolu Islahatı ve Ahmet Şakir Paşa (1838-1899), Eren Yayıncılık, İstanbul, 1993.
• KARACA, Taha Niyazi: 19. Yüzyılda İngiltere’nin Ermeni Politikaları, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Cilt 10, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2014.
• KARAKAŞ, Nuri. Amerikalı Misyonerlerin Anadolu’daki Faaliyetleri ve Ermeniler, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Cilt 8, Ankara, 2014.
• KIESER, Hans Lukas, Iskalanmış Barış Doğu Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839- 1938, İletişim Yayınları, İstanbul, 2018.
• KILIÇ, Davut: “Osmanlı Ermenilerine Yönelik Misyoner Faaliyetleri”, Tarihte Türkler ve Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Cilt 8, Ankara, 2014.
• KİRAKOSSİAN, Arman J: British Diplomacy and theArmenian Question, from the 1830s to 1914, London, 2003.
• KOCABAŞOĞLU, Uygur: Majestelerinin Konsolosları İngiliz Belgeleriyle Osmanlı İmpartorluğu’ndaki İngiliz Konsoloslukları (1580-1900), İletişim Yayınları, I. Baskı, İstanbul, 2004.
• OKUR, Mehmet: Büyük Güçlerin Ermeni Sorununa Etkisi ve Ermeni Politikaları Ermeni Ayaklanmaları ( 1894-1909) Sempozyumu, Türk Tarih Kurumu Yayınları, VIII. DiziSayı: 14,Ankara. 23 Ocak 2014.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1845-1890), Cilt I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 67, Ankara, 2004.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni-İngiliz İlişkileri (1894-1895), Cilt III, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 75, Ankara, 2005.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1878-1895), Cilt: I, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 95, Ankara, 2008.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1895- 1896), Cilt: II, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 96, Ankara, 2008.
• Osmanlı Belgelerinde Ermeni İsyanları (1896- 1909), Cilt: III, T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı, Yayın Nu: 98, Ankara, 2009.
• ÖKE, Mim Kemal: Ermeni Meselesi, 1914-1923, İstanbul, 1986.SCHEMSİ, Kara: Türkler- Ermeniler ve Avrupa, (Hazırlayan: Bayram Kodaman) Türk Tarih Kurumu Yayınları Sayı: 32, Ankara, 2015.
• SELVİ, Haluk: “Amerikalı Misyoner George P. Knapp ve Bitlis’te Ermeni olayları (1893-1896), Ermeni Ayaklanmaları (1894-1909) Sempozyumu, TTK Yayınları VIII. Sayı:14, 23 Ocak 2014, Ankara.
• ŞAŞMAZ, Musa: İngiliz Konsolosları ve Ermenilerin Katliamı İddiaları (1878-1914), AKDTYK, Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 2013.
• URAS, Esat: Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yayınları, II. Baskı, İstanbul, 1987.
• YÜKSEL, Mevlüt: “Erzurum, Bitlis ve Mamüretülaziz Vilayetlerindeki Ermeni İsyanları”, Ermeni Araştırmaları, Sayı 43, 2012.