ANİ KAZISINDA BULUNAN SELÇUKLU ÇARŞI MESCİDİ

Yıl 2022, Sayı: 1, 1 - 13, 28.03.2022

Muhammet Arslan

Öz

Kars’ın 45 km doğusunda bulunan Ani, Arpaçay ile birlikte Bostanlar ve Mığmığ Deresi’nin sınırladığı 100 hektarlık bir üçgen içerisinde yer alır. Stratejik coğrafi konumu ve savunmaya elverişli müstahkem yapısı ile sürekli bölgede yaşayan devlet ve beyliklerin hedefinde olmuş, saldırı ve istilalardan bolca nasiplenmiştir. 19 yıllık Bizans yönetimiyle geçen fetret devrinden sonra 1064 yılında, Sultan Alparslan liderliğindeki Selçuklu ordusu tarafından fethedilmiş ve şehirde yeni bir dönem başlamıştır. Bu dönemin günümüze değin ulaşabilen en büyük mirasını ise mimari oluşturmuştur. Hiç şüphesiz Ani, Selçukluların şenlendirmesiyle yeniden şekillenmiş ve Türk-İslam kimliği kazanmıştır. Ebu’l Menûçehr Külliyesi, Ebu’l Muammeran Külliyesi, kümbet ve mezarlık alanı, hamamlar, konutlar, çarşı ve saray-köşk-malikâne gibi sivil mimari örnekler, kente Türk-İslam kimliği kazandıran eserlerden birkaçıdır. Nice eser ise gün yüzüne çıkarılacağı güne kadar toprak altındaki uykusuna devam etmektedir.

Burada konu edilen ve 2020 yılındaki kazı çalışmalarıyla keşfedilen mescit, devrin bugüne kadar bilinmeyen bir eseri olarak karşımıza çıkar. Doğu-batı doğrultusunda dikdörtgen planlı olarak inşa edilen mescidin çarşıdaki esnafın kullanımına tahsis edildiği anlaşılmaktadır. Harim mekânı, ortasındaki sekizgen planlı iki taş kaide üzerinde ahşap destekler tarafından taşınmaktadır. İçten ahşap, dıştan ise düz toprak damlı olduğu tahmin edilmektedir. Bu yazıda, mescidin kazı süreçleriyle birlikte plan ve mimarisi tanıtılmış ve tarihsel süreci değerlendirilmiştir. Ayrıca 2021 yılı kazı sezonunda uygulanan konservasyon çalışmaları anlatılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ani, Sultan Alparslan, Selçuklu Çarşısı, Çarşı Mescidi, Konservasyon., Ani, Sultan Alparslan, Selçuklu Çarşısı, Çarşı Mescidi, Konservasyon.

Kaynakça

• AHMED BİN MAHMUD. (2011), Selçuknâme, Hazırlayan: Erdoğan Merçil, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• ANDREASYAN, H. D. (2000), Urfalı Mateos Vekayi-Nâmesi (952-1136) ve Papaz Grigor’un Zeyli (1136-1162), Ankara: Türk Tarih Kumu Yayınları.
• ARPEE, L. (1946), A History of Armenian Christianity, New York.
• ARSLAN, M., GEYİK G., ŞEN, A., KARACABEY, B., GÖREN, R. (2022), Ani Örenyeri Kazısı 2019-2021 Yılı Çalışmaları, Kars: Palet Yayınları.
• ARSLAN, M. (2021a), Anadolu’da İlk Selçuklu Mimarisi: Ani, Konya: Palet Yayınları.
• ARSLAN, M. (2021b). “Malazgirt Yolunda Ani’deki Selçuklu Mirası”, 950. Yılında Malazgirt Zaferi ve Sultan Alp Arslan, İstanbul: Ihlamur Yayınları.
• BARTHOLD , W. (1978), “Ani”, MEB İslâm Ansiklopedisi, C. 1, 435-437.
• BLAİR, S. S. (1992), “The Monumental Inscriptions From Early Islamic Iran and Transoxiana”, Studies in Islamic Art and Architecture, Vol. 5.
• CENGİZ, E. (2018), “Sultan Alparslan’ın Ani’yi Fethi”, Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler’de Akademik Araştırmalar-1, 55-76.ERDAL,
• Z. (2010), “Büyük SelçuklularÖncesi Kafkaslardaki Beylikler: Şeddadiler”, V. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu Bildirileri, 121-137.
• ERDAL, Z. (2019), “Şeddadilerden Bahseden Kitabeler”, Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 14, 127-154.
• GREGORY ABÛ’L FARAC (Bar Hebraeus) (1945), Abû’l Farac Tarihi, C. I, Türkçeye Çeviren: Ömer Rıza Doğrul, Ankara: Türk Tarih Kumu Yayınları.
• GROUSSET, R. (1970), The Empire Of The Steppes A History of Central Asia, Fransızcadan İngilizceye Çeviren: Naomi Walford, New Jersey.
• GROUSSET, R. (1970), The Empire Of The Steppes A History of Central Asia, Fransızcadan İngilizceye Çeviren: Naomi Walford, New Jersey: Rutgers University.İ
• BNÜ’L-ESÎR. (2016), İslam Tarihi, el-Kâmil fi’t-Tarih, C. 8, Tercüme Heyeti: Ahmet Ağırakça vd.,İstanbul: Ocak Yayıncılık.
• KHACHATRYAN, A. A. (1987), Korpus Arabskih Nadpisey Armenii VIII-XVI BB., C. I, Erivan.
• KIRZIOĞLU, M. F. (1953), Kars Tarihi, İstanbul: Işıl Matbaası. KIRZIOĞLU, M. F. (1971), “Selçuklular’ın Ani’yi Fethi ve Buradaki Selçuklu Eserleri”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi, S. II (1970’ten ayrıbasım), 111-139.
• KIRZIOĞLU, M. F. (1982), Kars-Arpaçay Boyları Eski Merkezi Ani Şehri Tarihi (1018-1236), Ankara: San Matbaası.
• KIRZIOĞLU, M. F. (1983), “Selçuklular’dan Önce “Armenya”Ya/Yukarı Eller’e Hâkim Olanlar (MÖ.-IV Bin-MS. 1064)”, Türk Tarihinde Ermeniler Sempozyumu, 129-198.
• KÖKTEN, İ. K. (1943), “Kars’ın Tarih Öncesi Hakkında İlk Kısa Rapor”, Belleten, VII/27, 601-613.
• KÖKTEN, İ. K. (1944), “Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu’da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmaları”, Belleten, VIII/32, 659-680.
• KÖYMEN, M. A. (2017), Selçuklu Devri Türk Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kumu Yayınları.
• ARİSTAKES,L. (2019), Ermeni Bir Rahibin Gözünden Selçuklular ve Anadolu’nun Fethi, İngilizceden Çeviren ve Notlandıran:İlhan Aslan, İstanbul: Post Yayın Dağıtım.
• MARR, N. (1906), “Raskopki v Ani v 1904 Godu”, İzvestiya, İmperatorskoy Arheologiçeskoy Komissii, 73-94.
• MÜNECCİMBAŞI AHMED B. LÜTFULLAH. (2017), Câmiu’d-Düvel-Selçuklular Tarihi I, Hazırlayan: Ali Öngül, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• VARDAN,M. (1937), “Türk Fütuhatı Tarihi (889-1269)”, Tarih Semineri Dergisi, I/II, Türkçeye Çeviren: Hrant D. Andreasyan, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• PİYADEOĞLU, C. (2019), İnsanlığın Sığınağı Alp Arslan, İstanbul: Erdem Yayınları.
• SEVİM, A. (2019), Malazgirt Meydan Savaşı, Ankara: Türk Tarih Kumu Yayınları.
• SIBT İBNU’L-CEVZÎ. (2011), Mir’âtü’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân’da Selçuklular, Seçme, Tercüme ve Değerlendirme: Ali Sevim, Ankara: Türk Tarih Kumu Yayınları.
• ŞADRUDDÎN EBU’L-HASAN ‘ALİ İBN NÂŞIR İBN ‘ALİ EL-HÜSEYNÎ. (1999), Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Çeviren: Necati Lügal, Ankara: Türk Tarih Kumu Yayınları.
• TARÎH-İ ÂL-İ SELÇUK. (2014), Anonim Selçuknâme, Tercüme ve Notlar: Halil İbrahim Gök-Fahrettin Coşguner, Ankara: Atıf Yayınları.
• TURAN, O. (2017), Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Neşriyat.