Impressions on the Symbolic Use of Palmette Motif in Uskudar Yeni Valide Fountain

Yıl 2025, Sayı: 7, 28 - 37, 29.03.2025

Resul Yelen

https://doi.org/10.62425/palmet.1609383

Öz

The Uskudar Yeni Valide Complex is located south of Uskudar Iskele Square and opposite the Mihrimah Sultan Complex. The complex was built by Rabia Emetullah Gülnûş Sultan between 1708-1711. The complex consists of a mosque, a mausoleum, a cemetery, a sebil, two fountains, a muwaqqithane, a hünkâr pavilion, an imaret and a school for childrens. Gülnuş Emetullah Sultan was born in Crete in the early 1640s and belonged to a Venetian family. She was brought to the Ottoman Palace at the time of the conquest of Crete. Gülnuş Sultan was the wife of Sultan Mehmed IV and the mother of Sultan Mustafa II and Sultan Ahmed III. Gülnûş Sultan was an important female figure of the Ottoman Empire with the titles of ‘haseki’ and ‘valide sultan’ in the palace. As a charitable sultan, she also built an imaret in Mecca, mosques in Galata and Chios, and a fountain in Edirne. The fountain to the east of the complex in Üsküdar is one of the works that pioneered the formation of a new understanding in Ottoman decoration with its ornamental features. Apart from the depictions of fruit in a bowl on the fountain and the sliced semicircular arch, the large palmette motif in the centre of the crown draws attention. The palmette is filled with curved floral patterns, and there are nine feather-like arrangements at the bottom. This ornamentation, which researchers generally call palmette and inverted fan, is reminiscent of the double-headed eagle motif, an ancient figure. The face of the eagle is formed in the form of a palmette with a stylised approach, while the tail is embossed with a realistic approach. The image of the double-headed eagle, used as a coat of arms by many civilisations, contains meanings such as power, dominance, sovereignty and sultanate. Its use in a fountain belonging to Gülnuş Valide Sultan is closely related to the Sultan's life adventure and social position. The use of this ancient symbolic preference in Ottoman stone ornamentation also draws attention to the continuity of motif and meaning.

Anahtar Kelimeler

Uskudar Yeni Valide Complex, Rabia Emetullah Gülnûs Sultan, Fountain, Palmette, Double Headed Eagle

Üsküdar Yeni Valide Çeşmesinde Palmet Motifinin Simgesel Kullanımına Dair İzlenimler

Öz

Üsküdar Yeni Valide Külliyesi, Üsküdar İskele Meydanı’nın güneyinde ve Mihrimah Sultan Külliyesi’nin karşısındadır. Külliye Rabia Emetullah Gülnûş Sultan tarafından 1708-1711 yılları arasında inşa edilmiştir. Kompleks cami, türbe, hazire, sebil, iki çeşme, muvakkithane, hünkâr kasrı, imaret ve sıbyan mektebinden oluşmaktadır. Bânî Gülnuş Emetullah Sultan 1640’ların başında Girit’te doğmuştur ve Venedikli bir aileye mensuptur. Girit’in fethi zamanında Osmanlı Sarayı’na getirilmiştir. Gülnuş Sultan, Padişah IV. Mehmed’in eşi olmasının yanı sıra Sultan II. Mustafa ile Sultan III. Ahmed’in de annesidir. Gülnûş Sultan sarayda “haseki” ve “valide sultan” unvanlarıyla Osmanlı Devleti’nin önemli bir kadın figürüdür. Hayır sahibi kadın sultan olarak ayrıca Mekke’de imaret, Galata ve Sakız Adası’nda cami ve Edirne’de çeşme inşa ettirmiştir. Üsküdar’daki külliyenin doğusundaki çeşme, süsleme özellikleriyle Osmanlı bezemesinde yeni bir anlayışın oluşumuna öncülük eden eserlerdendir. Çeşmenin aynalık bölümündeki kâse içinde meyve tasvirleri ile dilimli yarım daire biçimindeki kemeri dışında tepelik kısmının ortasındaki büyük palmet motifi dikkat çekmektedir. Palmetin içi kıvrımlı bitkisel desenlerle doldurulmuştur, alt kısmında ise dokuz tane kuş tüyünü andıran düzenleme bulunmaktadır. Araştırmacıların genellikle palmet ve ters yelpaze olarak adlandırdıkları bu süsleme kadim bir figür olan çift başlı kartal motifini anımsatmaktadır. Kartalın yüz bölgesi soyut anlayış ile palmet biçiminde oluşturulmuş kuyruk kısmı ise gerçekçi anlayışla kabartılmıştır. Birçok uygarlık tarafından arma olarak kullanılan çift başlı kartal imgesi güç, hâkimiyet, hükümdarlık ve sultanlık gibi anlamlar ihtiva etmektedir. Gülnuş Valide Sultan’a ait bir çeşmede kullanımı ise Sultan’ın yaşam serüveni ve içtimai konumu ile yakından alakalıdır. Bu kadim sembolik tercihin Osmanlı taş süslemesinde kullanılması motif ve anlam sürekliliğini göstermesiyle de ayrıca nazar-ı dikkatleri çekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Üsküdar Yeni Valide Külliyesi, Rabia Emetullah Gülnûş Sultan, Çeşme, Palmet, Çift Başlı Kartal

Kaynakça

• Ağaoğlu, M. (2018). Hassa Baş Mimarı Kayserili Mehmed Ağa ve Görev Yaptığı Yıllarda İstanbul’da İnşa Edilen Yapılar. M. Y. Erler & A. Ş. Duymaz (Eds.), Sosyal, Beşeri ve İdari Bilimler ’de Akademik Araştırmalar-I (s. 587-654). Gece Kitaplığı.
• Anafarta, N. (1969). Hünernâme Minyatürleri ve Sanatçıları. Doğan Kardeş – Yapı ve Kredi Bankası.
• Ayan Birol, İ. & Derman, Ç. (2012). Türk Tezyînî San’atlarında Motifler. Kubbealtı.
• Aynur, H. & Karateke, H. T. (1995). III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri (1703-1730). İ.B.B. yayınları.
• Baş, G. (2013). Diyarbakır’daki İslam Dönemi Mimari Yapılarında Süsleme. TTK.