CUMHURİYET DÖNEMİ İŞÇİ YERLEŞKELERİ VE LOJMAN ALANLARININ KENTE OLAN ETKİLERİ: BURSA ÖRNEĞİ

Yıl 2019, Cilt: 15 Sayı: 1, 55 - 66, 27.03.2019

Gülten Dönmez

Öz

Sanayi devrimi, Avrupa’da 18. ve 19. Yüzyıllarda üretimde makine kullanımının yaygınlaşmasıyla kitlesel üretime geçişin sağlanması ve bu gelişmelerin de Avrupa’daki sermaye birikimini
arttırması olarak açıklanır. İnsanlık tarihinin en büyük dönüşümlerinden biri olan Sanayi
devrimi ile birlikte ev tipi üretimden büyük boyutlarda fabrika üretimine geçilmiştir ve seri-hızlı üretim
için birçok fabrika ile birlikte işçi sınıfına ihtiyaç duyulmuştur. Bunun sonucunda yeni çalışma mekanları
olan fabrikalar ve sanayi kentleri, aynı zamanda kişilerin çalışma haricinde barındıkları yerler haline gelmiştir. Üretimin sağlandığı fabrikalar ile birlikte zaman kaybını en aza indiren lojmanların ortaya çıkması
da kaçınılmaz olmuştur. Bu dönemde İngiltere, Almanya ve Fransa gibi Avrupa ülkelerinde oluşan ilk
sanayi kentleri ve lojman örnekleri karşımıza çıkmaktadır. Çalışma içerisinde ilk sanayi kentleri, işçi sınıfı,
çeşitli dönem ütopyaları ve şehirlerin aldığı yeni görünümler anlatılmak istenmiştir.
I. Dünya savaşı sonrasında toparlanmaya çalışan yeni bir Cumhuriyet olan Türkiye’de ise Avrupa ülkeleri
ile aynı seviyeye gelinebilmesi için sanayileşme atılımları gerçekleştirilmiştir. Bu amaçla ülkenin çeşitli bölgelerinde ilk sanayi yerleşkeleri kurulmaya başlanmıştır. İlk sanayi yerleşkeleri Alpullu, Nazilli, Bursa, Kayseri,
Karabük, Zonguldak, İzmit gibi şehirlerde kurulmuş olup, sadece üretim yapmayacak aynı zamanda ülkenin gereksinim duyduğu yeni bir toplum yapısını oluşturacaktır. Endüstrileşmiş dönemin işçi konutlarının
çok zengin bir bilgi kaynağı ve arka plan sunduğu dikkate alınarak, bu çalışma kapsamında dönemin sanayileşme uygulamaları incelenecek ve Cumhuriyet Dönemi’nde oluşturulmuş yerleşkelerden bahsedilecektir.
Ülkemizde Osmanlı dönemindeki mahkûm işçiler için üretilen işçi barakalarından Cumhuriyet dönemi bahçeli işçi lojmanlarına kadar değişik yelpazede işçi konutları oluşmuştur. Bu tip yerleşkeler ilk olarak içinde yaşayan insanları farklı şekilde geliştirmiş ve bulundukları şehirleri de etkilemişlerdir. Günümüzde
birçok fabrika yerleşkesi ve bu yerleşkelere ait lojmanların çoğu fonksiyonunu yitirmiş, terk edilmiş endüstriyel alanlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu tip alanlar kentsel hafıza için önemli, geçmişin endüstri yapılarıdır. Korunması ve dönüşümü gereken bu mimari mirasın tescillenmesi gerekmektedir. Sonrasında ise
yerleşkenin sanayi işlevini sürdürmesi, bu mümkün olmuyorsa yeniden işlevlendirilerek bölgeye kazandırılması gerekmektedir. Çalışma kapsamında, “Günümüzde tamamen ya da kısmen işlevini yitirmiş bu yerleşkelerin yeniden kazanımları nasıl olur ve bulundukları çevre için nasıl bir ekonomik ve kentsel çekim alanları
haline gelebilirler” sorusu Sümerbank Bursa Merinos Fabrikası incelemesi üzerinden cevaplanmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Sanayi Devrimi, Endüstri Devrimi, Cumhuriyet Dönemi, İşçi Yerleşkeleri, Lojmanlar, Bursa Merinos Yerleşkesi

THE IMPACTS OF WORKERS’ SETTLEMENTS AND LODGEMENT AREAS OF THE REPUBLICAN PERIOD ON THE CITY: THE CASE OF BURSA

Öz

The industrial revolution is described as the transition to mass production in Europe in the 18th and 19th centuries with the widespread use of machinery in production and increasing the capital accumulation in Europe. With the Industrial Revolution, one of the greatest transformations in the history of mankind, large-scale factory production has been started from house type production, and many factories have been needed for mass-fast production. As a result, factories and industrial cities with new working places have also become places where people stay outside. With the factories where the production is provided, it is inevitable that the lodgings that minimize the loss of time will occur. In this period, the first industrial cities and housing examples in European countries such as England, Germany and France are encountered. In the study, the first industrial cities, working class, various period utopias and the new views taken by the cities were asked. Struggling to recover after the First World War, a new breakthrough in industrialization of the Republic of Turkey In order to come to the same level as European countries was carried out. For this purpose, the first industrial settlements were established in various regions of the country. The first industrial settlements were established in cities such as Alpullu, Nazilli, Bursa, Kayseri, Karabuk, Zonguldak, Izmit and will not only produce, also create a new social structure that the country needs. Considering that the workers’ houses of the industrialized period provide a very rich source of information and background, the industrialization practices of the period will be examined and the settlements formed during the Republic Period will be mentioned. In our country, workers’ dwellings have been formed in different ranges, from the workers’ barracks to the workers in the Ottoman period and to the workers’ houses in the Republican period. These types of settlements firstly developed people living in different ways and affected their cities. Nowadays, many of the factory campuses and many of these residences have lost their function and are seen as abandoned industrial areas. Such areas are important for urban memory, industrial structures of the past. This architectural heritage must be registered and protected. After that, the campus should continue its industrial function and, if this is not possible, it should be re-functionalized and brought to the region. Within the scope of the study, the question ve How can these campuses recover completely or partially now and how they can become an economic and urban attraction area for their environment tamamen will be answered by Sümerbank Bursa Merinos Factory.

Anahtar Kelimeler

Industrial Revolution, Republic Period, Worker's Campuses, Lodgings, Bursa Merinos Campus

Kaynakça

• Akçadoğan, M., (2014), “Cumhuriyet Dönemi İşçi Yerleşkeleri ve Lojman Alanlarının Kente Olan Etkileri: Zonguldak Örneği”, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
• Aksoylu, S., (2002), “İdeal Toplum Modelleri ve Yeni Kent Fikri” , T.C. Anadolu Üniversitesi Yayınları; no.1431, Eskişehir. Altun, M., (2001), “Cumhuriyet’in Kuruluş Yıllarında Bursa ve Merinos”, T.C. Uludağ Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Uygulama ve Araştırma Merkezi, Bursa Arıtan, Ö., (2004), “Kapitalist/Sosyalist Modernleşme Modellerinin Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığının Biçimlenişine Etkileri-Sümerbank KİT Yerleşkeleri Üzerinden Yeni Bir Anlamlandırma Denemesi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir Arıtan, Ö., (2009), “Sümerbank Yerleşkeleri: Cumhuriyet Modernleşmesi’nin İdeolojik Varyasyonlarına İlişkin Mekansal Bir Okuma”, Fabrika’da Barınmak, Arkadaş Yayınevi, Ankara Asiliskender, B., (2002), “Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Mimari’de Modern Kimlik Arayışı; Sümerbank Kayseri Bez Fabrikası Örneği”, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Asiliskender, B., (2008), “Modernleşme ve Konut: Cumhuriyet’in Sanayi Yatırımları ile Kayseri’de Mekansal ve Toplumsal Değişim”, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul Bilgin, İ., (1994), “Yapı Üretiminde Ürün-Süreç İlişkisi”, Yıldız Teknik Üniversitesi Yayınları, İstanbul Cengizkan, A., (2009), “İstanbul Silahtarağa Elektrik Santrali Yerleşme ve Konut Yaşam Çevreleri”, Fabrika’da Barınmak, Arkadaş Yayınevi, Ankara Kepenek, Y., Yentürk, N., (2001), “Türkiye Ekonomisi”, Remzi Kitabevi, 12. Basım, İstanbul Sekman, A., (2015), “Kentsel Ütopyalar ve 20. Yy. Toplu Konut Mimarlığı”, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Şahin, M.G., (2011), “Erken Cumhuriyet Dönemi Modernleşmesinde Bir Sanayi Yapısı: Paşabahçe Rakı ve İspirto Fabrikası”, İstanbul Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Tezel, Y., (1994), “Cumhuriyet Dönemi İktisadi Tarihi 1923-1950”, Yurt Yayınları, İstanbul Toprak, Z., (1985), “Osmanlı Devleti ve Sanayileşme Sorunu, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi”, Cilt V, İletişim Yayınları, İstanbul. Zeybekoğlu, S., (2002), “Erken Cumhuriyet Dönemi sanayi Komplekslerinin Mekansal Analizi: Nazilli, Kayseri, Bursa ve Eskişehir Örnekleri”, Yıldız Teknik Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Zeybekoğlu, S., (2009), “Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Sanayi Komplekslerinin Mekansal Analizi: Nazilli, Kayseri, Bursa ve Eskişehir”, Fabrika’da Barınmak, Arkadaş Yayınevi, Ankara Şekil1.1: https://urbanomnibus.net/2017/03/planning-for-the-worst/ Şekil1.2:http://franciscoacuyo.blogspot.com/2014/12/las-utopia-maquetas-planificacion.html Şekil1.3:https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Familistère_1.jpg Şekil1.4:http://lemutin.tumblr.com/post/104150977259/five-of-ebenezer-howards-ideas-that-may-have Şekil1.4:https://www.arkitektuel.com/ebenezer-howard-bahce-sehir/ Şekil1.5:https://ocw.mit.edu/ans7870/11/11.001j/f01/lectureimages/6/image49.html Şekil1.6:http://www.cltroots.org/the-guide/foreign-born-pioneers-precedents/garden-cities Şekil1.8:https://historic-liverpool.co.uk/port-sunlight-traces-of-nature-in-the-man-made-landscape
• Şekil1.11:https://www.siemens.com/history/en/news/1111_ssw.htm
• Şekil1.12:https://anticap.files.wordpress.com/2010/12/pulfig4.jpg