Leto, Kurbağalar vb. Hakkında. Versay ve Hattuşa Arasındaki Bağlantılar

Yıl 2016, Cilt: Suppl. 1, 761 - 779, 31.08.2016

Diether Schürr

Öz

Tanrıça Leto’nun Lykia’da,
Ksanthos yakınındaki ünlü tapınağının modern tarihi, Charles Fellows’un bura­dan
geçtiği 17 Nisan 1840 günüyle başlar. Tapınağın Eskiçağ tarihi ise büyük
ihtimalle, büyük torunu Erbbina’nın sunduğu bir adakta adı geçen erken dönem
dynastı Kuprlli’ye kadar geri gitmek­tedir. Tanrıça’nın çocuklarını yıkamak
istediği Melite ismindeki kaynak, Yunanca bir isim taşımakla bir­likte, Anadolu
dillerinde de bal anlamında belgelenen bir kelimeden türetilmiştir. Bu isim Apollo­nia’dan
Yunanca bir yazıtta Mlidanase ve yine bir kadını onurlandıran Tlos’tan Lykçe
bir yazıtta mlt­taimi formlarında belgelenmiştir. Lykçe yazıtta karşımıza çıkan
mlttaimi formu, İ.Ö. 9. yüzyıla tarih­lenen hieroglif Luwice ile kaleme alınmış
olup bir kralı onurlandıran malirimiš gibi “ballı” anla­mına geliyor olmalıdır.
Dolayısıyla Leto’nun çocuklarını yıkamak istediği kaynak Melite’ye benzeyen
Lykçe bir isim taşımış olmalıdır. Antoninus Liberalis’in aktardığı bilgiye göre
Lykia adlandırması da Leto mi­to­suyla bağlantılıdır: Buna göre bölgeye bu ad
bizzat Tanrıça tarafından kendisine Lykia’lı çobanlardan daha nazik davranan
kurtlara (Yunanca lykoi) izafeten verilmiştir. Bu Yunanca adlandırma için Yunan
Dünyası’dan getirilen bu açıklama semantik bakımdan olası gözükmese de – zira
bölgede kurtlara hala rastlanmakla birlikte, bunlar Lykia kültüründe herhangi
bir rol oynamamışlardır – dil­bilim­sel açıdan kusursuzdur. Lykia adlandırması
için getirilen “Işık Ülkesi” veya benzeri modern ve yaygın açıklama 19.
yüzyılda bu anlamı yine Yunanca kökten çıkaran Alman tarihçi M. Duncker
tarafından ge­liş­tiril­miştir. Ama bu açıklama kesinlikle abestir. Bölge
adının, Hitit kaynaklarında geçen Lukka Ülkesi ile açık­lanmaya çalışılması ise
daha eskiye dayanmakla birlikte iki isim arasındaki ses benzerliğine dayan­maktan
daha öteye geçememektedir. Nitekim Hitit metinlerinde geçen Lukka Ülkesi ile
daha sonraki dönemlerin Lykia’sının coğrafi olarak örtüştüklerine dair yeterli
veri hala mevcut değildir. Yine de Lykia ve Lukka adlandırmaları, örneğin Lykaonia
ve Lykia yarımadasının doğusundaki Lykai topo­nymon’u gibi diğer isimlerle
birlikte tıpkı Anadolu dışındaki örneğin İtalya’da Lucca ve Belçika’da Water-loo
benzeri birçok yer adı gibi Hint-Avrupa *luk- kökünden türetilmiş olabilirler.
Lykçe yazıt­larda Leto “qla ebi’nin anası” olarak anılmaktadır. Bu ibareyle
“yerel” bir qla değil, bilakis Tanrıça’nın biz­zat kendisi tarafından kurulmuş,
Ksanthos yakınındaki ünlü tapınağı kastedilmektedir. Ay­rıca Tan­rıça’nın bu
unvanla değil de şiirsel bir yazıtta (TL 55) geçen ve Syria kökenli olmakla
birlik­te Hititler arasında da tapınım gören Hebat’a kadar geri giden Xba
şeklinde adlandırılmış olması da muh­­te­mel­dir. A. Kloekhorst tarafından
ileri sürü­len etimolojiye göre qla, Latince aula ve Türkçe avlu­nun da kökeni
olan Yunanca aule ile örtüş­mektedir. Kaş (eski adı Yunanca Antiphellos’tan
koru­nan Andifli) yakınında bir köy 19. yüzyılda Aule adını taşıyor ve Avrupalı
gezginler tarafından da Awelan olarak biliniyordu. Yu­nan­ca ismin Türkçe
uyarlaması olması muhtemel Awelan ya da Awully adı kesinlikle bugün Ağullu şek­linde
yazılan Türkçe isimdir. Letoon’un Lykçe adı Pñtr-’dır. Pandaros’la hiç­­bir
alakası olmayan bu isim büyük olasılıkla, Hattuşa’da belgelenmiş Pantarwanta
yer adının başın­da bulunan Pantar- ile örtüş­mektedir. Bunun dışın­da Tuthaliya
IV’ün üzerinde bir anıt diktiği MONS Pa-tara/i’nın, Le­toon’daki “rocky hill”
(Fellows) ile özdeşliği olası gözükse de, bunun Lykçe Pttara (= Yunanca Patara)
ve onun sahile yakın tepe­si ile bağlantılı olması daha muhtemeldir.

Anahtar Kelimeler

Anadolu dilleri, Lykçe, Leto, Melite, Mlidanase, mlttaimi, Lykia, Lukka, χba, Hebat, qla, Ağullu, Pñtreñni, Pantarwanta, MONS Pa-tara/i, Patara, Pttara

Von Leto, Fröschen und so weiter. Brückenschläge zwischen Versailles und Hattusa

Öz

The modern history of the
famous sanctuary of the goddess Leto near Xanthos in Lycia begins on April the
17th, 1840, when Charles Fellows was passing by. Its ancient history probably
goes back beyond the early dynast Kuprlli, who is mentioned in a dedication by
Erbbina, his great-grand­son. The spring named Melite, where the goddess wanted
to bathe her children, has a Greek name, but derived from a word for honey that
is attested in Anatolian languages too. And it is prob­ably also attested in
Lycian by Mlidanase, the name of a woman in a Greek inscription, and by mlttaimi
in a Lycian inscription honouring a woman, probably ‚honeyed‘ like malirimiš,
glorifying a king in a hieroglyphic Luwian inscription of the late 9th century
BC. Therefore, the spring may have had a Lycian name similar to Melite. With
the myth of Leto is connected, according to Anto­ni­nus Liberalis, the name Lycia:
bestowed by the goddess herself after wolves (Gr. lykoi), who were kinder to
her than the Lycian herdsmen. This explanation of the Greek name by a Greek
word is lin­guis­tically impeccable, albeit semantically not probable: The
wolves are still there, but they did not play any role in Lycian culture. The
modern, popular explanation of Lycia as a ‚land of light‘, or similar, was
invented by a German historian of the 19th century, deriving it from a Greek
root too. But this explanation is evidently nonsensical. The current
explanation by the land of Lukka in Hittite sources is somewhat older and
nothing more than an equation between similar-sounding names. There is still no
proper evidence for a geographic match. But both names, Lycia and Lukka, could
together with other names, e.g., Lycaonia or the toponym Lykai, just on the
eastern side of the Lycian peninsula, derive from the Indo-European root *luk-
(as in light, in fact), like many topo­nyms outside Anatolia, e.g., Lucca in
Italy or Water-loo in Belgium. In Lycian inscriptions Leto is called “mother of
the qla ebi”, which is certainly not a ‘local’ qla, but only her sanctuary near
Xanthos, virtually founded by the goddess herself. And it is possible that she
is called not by this title, but by the name in a poetic inscription (TL 55): Xba,
which may go back to Hebat, an origi­nally Syrian goddess venerated by the
Hittites too. Qla corresponds, according to the etymo­logy offered by
Kloekhorst, to Greek aule, whence Latin aula and Turkish avlu. A village near
Kaş, or Andifli, the Greek Antiphellos, was called Aule in the 19th century,
and by European travellers Awe­lan, probably a Turkish transformation of the
Greek name, or Awully, evidently the Turkish name today written as Ağullu. The
Lycian name of the Letoon’s location was Pñtr-, which has noth­ing to do with
the hero Pandaros, but probably corresponds to Pantar- in the toponym Pan­tar­wanta,
attested in Hattusa. And the MONS Pa-tara/i, where the Hittite great-king
Tuthaliya IV. erected a monument, could have been the “rocky hill” (Fellows) at
the Letoon, but it is more likely to be connected with Pttara, Greek Patara,
and this town’s coastal hill.

Anahtar Kelimeler

Anatolian languages, Lycian, Leto, Melite, Mlidanase, mlttaimi, Lycia, Lukka, χba, Hebat, qla, Ağullu, Pñtreñni, Pantarwanta, MONS Pa-tara/i, Patara

Kaynakça

• Adiego 2012 I.-X. Adiego, Two reading notes to the Lycian text of the Letoon trilingual stele. Kadmos 51, 2012, 93–98.
• Akşit 2000 İ. Akşit, Das Sonnenland Lykien, Istanbul 2000.
• Akşit 2010 İ. Akşit, Land des Lichts Lykien, Übersetzung: H. Offen-Eren, Istanbul 2010.
• Aydal 1993 S. Aydal, Karte von Lykien mit eingetragenen archäologischen Monumenten, Überzetsungen [sic!]: K. Jes und N. Salgar, Antalya 1993.
• Bayburtluoğlu 2004 C. Bayburtluoğlu, Lycia, trans. by Y. E. Georgescu, Antalya 2004.
• Bayram 1997 S. Bayram, New and Some Rare Geographical Names in the Kültepe Texts, Archivum Anatolicum 3, 1997, 41–66.
• Bean 1958 G. E. Bean, Die Lage von Phellos, Anzeiger ÖAW, phil.-hist. Kl. 95, 1958, 49–58.
• Bean 1978 G. E. Bean, Lycian Turkey. An Archaeological Guide, London – New York 1978.
• Bean 1986 G. E. Bean, Kleinasien: ein Kunst- und Reiseführer zu den klassischen Stätten. Bd.4 Lykien, Übersetzt und bearbeitet von U. Pause-Dreyer, Stuttgart 1986 (2. Auflage).
• Bittel 1983 K. Bittel, Hattuscha – Haupstadt der Hethiter. Geschichte und Kultur einer altorientalischen Großmacht, Köln 1983.
• Blümel 1998 W. Blümel, Einheimische Ortsnamen in Karien, EA 30, 1998, 163–184 (aktualisierte Version als download unter: www.wolfgang-bluemel.de).
• Bousquet 1986 J. Bousquet, Une nouvelle inscription trilingue à Xanthos, Rev. Arch. 12, 1986, 101–106.
• Bousquet 1988 J. Bousquet, La stèle de Kyténiens au Létôon de Xanthos, REG 101, 1988, 12–53.
• Bousquet 1992 J. Bousquet, Les inscriptions du Létôon en l’honneur d’Arbinas et l’épigramme grecque de la stèle de Xanthos, L’inscription bilingue de Démokleidès et les inscriptions lyciennes unilingues (FdX IX.1), Paris 1992, 155–199.
• Brixhe – Hodot 1988 C. Brixhe – R. Hodot, L’Asie Mineure du Nord au Sud: inscriptions inédites, Nancy 1988 (Études d’archéologie classique 6).
• Cau 2003 N. Cau, Nuovi antroponimi indigeni nelle iscrizioni greche della Licia di età ellenistico-romana, Studi Ellenistici 15, 2003, 297–340.
• Cavalier 2013 L. Cavalier, Letoon: The Sacred Cult Center of Lycia, Actual Archaeology Magazine Anatolia 07, 2013, 64–69.
• Ceram 1956 C. W. Ceram, Enge Schlucht und schwarzer Berg. Entdeckung des Hethiter-Reiches, Berlin - Darmstadt 1956.
• Christiansen 2009 B. Christiansen, Typen von Sanktionsformeln in den lykischen Grabinschriften und ihre Funktionen, in: R. Nedoma – D. Stifter (Hrsgg.), *h2nr. Festschrift für Heiner Eichner, Wiesbaden 2009, 44–54 (Die Sprache 48).
• Çevik 2013 N. Çevik, Lycia. Actual Archaeology Magazine, Anatolia 07, 2013, 18–33.
• de Rougé 1867 E. de Rougé, Extraits d’une mémoire sur les attaques dirigées contre l’Égypte par les peuples de la méditerranée vers le quatorzième siècle avant notre ère, Rev. Arch. 16, 1867, 35–45 und 83–103.
• del Monte 1992 G. F. del Monte, Die Orts- und Gewässernamen der hethitischen Texte. Supplement, Wiesbaden 1992 (Beih. z. Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B, Nr. 7, RGTC VI/2).
• del Monte – Tischler 1978 G. F. del Monte – J. Tischler, Die Orts- und Gewässernamen der hethitischen Texte, Wiesbaden 1978 (Beih. z. Tübinger Atlas des Vorderen Orients, Reihe B, Nr. 7, RGTC VI).
• des Courtils 2003 J. des Courtils, A Guide to Xanthos and Letoon, Sites Inscribed on the UNESCO World Heritage List on the 50th Anniversary of the Commencement of Excavations, trans. by. İ. Türkoğlu with the assistance of J. Moorcroft, Istanbul 2003.
• Dinçer – Malkoç 2012 A. N. Dinçer – İ. Malkoç, Tlos. Ancient City & Environments: Araxa – Girmeler Thermal Springs & Cave – Saklıkent Gorge, trans. by E. Duru, Fethiye 2012.
• Duncker 1878 M. Duncker, Geschichte des Alterthums, Erster Band. Fünfte verbesserte Auflage, Leipzig 1878.
• Duru et al. o. J. E. Duru – K. H. Tor – Y. Erdoğan (Hrsgg.), Lykien Deutsch, Übersetzer R. Cezmi Belik, Fethiye. o. J.
• Eilers 1940 W. Eilers, Kleinasiatisches, ZDMG 94, 1940, 189–233.
• Fellows 1841 Ch. Fellows, An account of discoveries in Lycia, being a journal kept during a second excursion in Asia Minor (1840), London 1841.
• Frei 1977 P. Frei, Die Trilingue vom Letoon, die lykischen Zahlzeichen und das lykische Geldsystem (Fortsetzung), Schweizerische Numismatische Rundschau 56, 1977, 66–78.
• Frei 1990 P. Frei, Geschichte Lykiens im Altertum, in: R. Jacobek – A. Dinstl (Redd.), Götter Heroen Herrscher in Lykien [Katalog der Ausstellung auf der Schallaburg bei Wien], Wien 1990, 7–17.
• Frei 1995 P. Frei, Konflikt und Synkretismus: Leto und die Frösche, Les cahiers du CEPOA 7, 1995, 95–102.
• Gander 2010 M. Gander, Die geographischen Beziehungen der Lukka-Länder, Heidelberg 2010 (Texte der Hethiter, Heft 27).
• Goethe West = oestlicher Divan J. W. von Goethe, West = oestlicher DIVAN, Stuttgard 1819.
• Hubschmid 1951 J. Hubschmid, Alpenwörter romanischen und vorromanischen Ursprungs, Bern 1951.
• Imbert 1896 J. Imbert, Une epitaphe lycienne (Myra 4), MSL 9, 1896, 192–232.
• Imbert 1898 J. Imbert, Des quelques inscriptions lyciennes, MSL 10, 1898, 24–58 und 207–227.
• Işık 2000 F. Işık, Patara. The History and Ruins of the Capital City of Lycian League, trans. by M. Çobanoğlu, Antalya 2000.
• Kalinka 1901 E. Kalinka, Tituli Lyciae lingua Lycia conscripti (TAM I), Vindobonae 1901.
• Kloekhorst 2006 A. Kloekhorst, Initial Laryngeals in Anatolian, HS 119, 2006, 77–108.
• Laroche 1960 E. Laroche, Comparaison du louvite et du lycien II, BSL 55, 1960, 155–185.
• Laroche 1976 E. Laroche, Lyciens et Termiles, Rev. Arch. 1, 1976 (= FS Demargne), 15–19.
• Laroche 1979 E. Laroche, L’inscription lycienne. in: H. Metzger (Hrsg.), Fouilles de Xanthos VI, La stèle trilingue du Létôon, Paris 1979, 49–127.
• Melchert 1993 H. C. Melchert, Cuneiform Luvian Lexicon, Chapel Hill 1993.
• Melchert 2003 H. C. Melchert (Hrsg.), The Luwians, Leiden – Boston 2003 (Handbook of Oriental Studies, Section One: The Near and Middle East, vol. 68).
• Melchert 2004 H. C. Melchert, A Dictionary of the Lycian Language, Ann Arbor – New York 2004.
• Neumann 1979 G. Neumann, Neufunde lykischer Inschriften seit 1901, Wien 1979 (Denkschr. ÖAW, phil.-hist. Kl. 135).
• Neumann 1994 G. Neumann, Ausgewählte kleine Schriften. Herausgegeben von E. Badalì, H. Nowicki und S. Zeilfelder, Innsbruck 1994 (Innsbr. Beitr. z. Sprachwiss. 77).
• Neumann 2007 G. Neumann, Glossar des Lykischen. Überarbeitet und zum Druck gebracht von J. Tischler, Wiesbaden 2007 (Dresdner Beitr. z. Hethitologie 21).
• Nollé – Şahin 2004 J. Nollé – S. Şahin, Vorwort, Gephyra 1, 2004, VII-VIII.
• Otten 1988 H. Otten, Die Bronzetafel aus Boğazköy. Ein Staatsvertrag Tutḫalijas IV, Wiesbaden 1988 (StBoT, Beiheft 1).
• Payne 2010 A. Payne, Hierogylphic Luwian. An Introduction with Original Texts, 2nd Revised Edition, Wiesbaden 2010 (Subsidia et Instrumenta Linguarum Orientis 2).
• Pedersen 1945 H. Pedersen, Lykisch und Hittitisch, København 1945 (Hist.-Fil. Meddelelser 30 Nr.4).
• Petersen – von Luschan 1889 E. Petersen, – F. von Luschan, Reisen in Lykien Milyas und Kibyratis, Wien 1889.
• Poetto 1999 M. Poetto, In merito alla formazione del toponimo anatolico Mal(l)it/ daskuri(ya), in: H. Eichner – H. C. Luschützky (Hrsgg.), Compositiones Indogermanicae in memoriam Jochen Schindler, Prag 1999, 479–481.
• Potter 2007 D. Potter, The Identities of Lykia, in: H. Elton – G. Reger (Hrsgg.), Regionalism in Hellenistic and Roman Asia Minor. Acts of the Conference Hartford, Connecticut (USA), August 22–24 August 1997, Bordeaux 2007, 81–88 (Ausonius Éditions, Études 20).
• Robert 1963 L. Robert, Noms indigènes dans l’Asie-Mineure gréco-romaine, première partie, Paris 1963 [Nd. Amsterdam 1991] (Bibliothèque archèologique et historique de l’Institut Français d’Archéologie d’Istanbul 13).
• Şahin 2014 S. Şahin, Stadiasmus Patarensis. Itinera Romana Provinciae Lyciae, Istanbul 2014 (Monographien zur Gephyra 2).
• Şahin – Adak 2007 S. Şahin, – M. Adak, Stadiasmus Patarensis. Itinera Romana Provinciae Lyciae, Istanbul 2007 (Monographien zur Gephyra 1).
• Scheinhardt 1979 H. Scheinhardt, Typen türkischer Ortsnamen, Heidelberg 1979 (BNF, Beiheft 15).
• Schürr 1997 D. Schürr, Nymphen von Phellos, Kadmos 36, 1997, 127–140.
• Schürr 2001 D. Schürr, Bemerkungen zu Lesung und Verständnis einiger lykischer Inschriften, Kadmos 40, 2001, 127–154.
• Schürr 2005 D. Schürr, Das Piχre-Poem in Antiphellos, Kadmos 44, 2005, 95–164.
• Schürr 2006 D. Schürr, Karische Berg- und Ortsnamen mit lykischem Anschluß, HS 119, 2006, 117–132.
• Schürr 2007 D. Schürr, Formen der Akkulturation in Lykien: Griechisch-lykische Sprachbeziehungen, in: Chr. Schuler (Hrsg.), Griechische Epigraphik in Lykien. Eine Zwischenbilanz. Akten des Int. Kolloquiums München, 24.–26. Februar 2005, Wien 2007, 27–40 (Erg.bde zu den TAM 25, Denkschr. ÖAW, phil.-hist. Kl. 354).
• Schürr 2009a D. Schürr, Zwei atypische lykische Schreibungen. Österreichische Namenforschung 37, 2009, 105–119.
• Schürr 2009b D. Schürr, Zum Agora-Pfeiler in Xanthos II: Selbstlob auf Perserart und Ordnung des Raumes, Kadmos 48, 2009, 157–176.
• Schürr 2010a D. Schürr, Zur Vorgeschichte Lykiens: Städtenamen in hethitischen Quellen, Klio 92, 2010, 7–33.
• Schürr 2010b D. Schürr, Eine lykische Fluchformel mit Zukunft, EA 43, 2010, 149–158.
• Schürr 2012a D. Schürr, Der lykische Dynast Arttumbara und seine Anhänger. Klio 94/I, 2012, 18–44.
• Schürr 2012b D. Schürr, Zum Agora-Pfeiler in Xanthos III: vom Wettergott und dem Dynasten Teϑϑiweibi, Kadmos 51, 2012, 114–142.
• Schweyer 2002 A.-V. Schweyer, Les Lyciens et la mort: une étude d’histoire sociale. Istanbul 2002 (Varia Anatolica 14).
• Seeher 2002 J. Seeher, Hattuscha-Führer. Ein Tag in der hethitischen Hauptstadt, Istanbul 2002.
• Spratt – Forbes 1847 T. A. B. Spratt – E. Forbes, Travels in Lycia, Milyas, and the Cibyratis, vol. I, London 1847.
• Starke 1990 F. Starke, Untersuchung zur Stammbildung des keilschrift-luwischen Nomens, Wiesbaden 1990 (StBoT 31).
• Sturtevant 1928 E. H. Sturtevant, Some Nouns of Relationship in Lycian and Hittite, TAPA 59, 1928, 48–56.
• Texier 1849 Ch. Texier, Description de l’Asie Mineure III, Paris 1849.
• Trémouille 2005 M.-C. Trémouille, Répertoire onomastique. Roma 2005 (sub Hethport im Internet).
• Winckler 1897 H. Winckler, Zur phönicisch-karthagischen Geschichte, in: ders., Altorientalische Forschungen V. Leipzig 1897, 421–462.
• Wörrle 2012 M. Wörrle, H II. Die griechischen Sepulkralinschriften von Limyra, in: J. Borchhardt – A. Pekridou-Gorecki (Hrsgg.), Limyra. Studien zu Kunst und Epigraphie in den Nekropolen der Antike, Wien 2012, 411–457 (Forschungen in Limyra 5).
• Zehnder 2010 Th. Zehnder, Die hethitischen Frauennamen: Katalog und Interpretation, Wiesbaden 2010 (Dresdner Beitr. z. Hethitologie 29).
• Zgusta 1964 L. Zgusta, Kleinasiatische Personennamen, Prag 1964 (Monografie Orientálního ústavu ČSAV 19).
• Zgusta 1970 L. Zgusta, Neue Beiträge zur kleinasiatischen Anthroponymie, Prag 1970 (Dissertationes Orientales Vol. 24).