Araştırma Makalesi
BibTex RIS Kaynak Göster

The Lycian ẽni mahanahi: Greek, Luwian or ‘Anatolian’?

Yıl 2020, Cilt: 6, 169 - 179, 15.12.2020
https://doi.org/10.36991/PHILIA.202013

Öz

The Lycian designation ẽni mahanahi has no Bronze Age Luwian predecessor, contrary to what is often supposed: This belief is based upon a misunderstanding. There is also no connection between this goddess and the Old Phrygian goddess called matar (kubileya), becoming later the Greek Kybele and the Roman Magna Mater, and the habit of speaking of an ‘Anatolian’ mother goddess is based on a false precondition, because Anatolia (or Asia Minor) was never a linguistic or cultural unity. Ẽni mahanahi could theoretically be a translation of Greek μήτηρ ϑεῶν, ‘mother of the gods’, but if, following mention of Trqqas, the Lycian weather god, in an inscription from Tlos, the words ẽni maha]nahi are to be restored, then an identification with the Greek Leto is still plausible. This goddess is probably attested in Lycia first by the Greek inscriptions of the dynast Erbbina around 400 BC, but may well have been imported significantly earlier.

Kaynakça

  • Adiego 2007 J. Adiego, The Carian Language, with an appendix by K. Konuk (Handbook of Oriental Studies, Section One: The Near and Middle East 86), Leiden – Boston 2007.
  • Atik-Korkmaz 2016 S. Atik-Korkmaz, Ana tanrıçanın Kutsal Alanı / Sanctuary of Mother God-dess: Letoon, in: H. İşkan – E. Dündar (Hgg.), Lukka’dan Likya’ya. Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi / From Lukka to Lycia. The Land of Sarpedon and St. Nicholas, İstanbul 2016, 186–205.
  • Bachofen 1975 J. J. Bachofen, Das Mutterrecht. Eine Untersuchung über die Gynaikokratie der alten Welt nach ihrer religiösen und rechtlichen Natur. Eine Auswahl, herausgegeben von H.-J. Heinrichs, Frankfurt a. M. 1975.
  • Bean 1986 G. E. Bean, Kleinasien 4 Lykien. Ein Kunst- und Reiseführer zu den klassischen Stätten. Übersetzt und bearbeitet von U. Pause-Dreyer, Stuttgart Berlin Köln Mainz, 2. Auflage 1986.
  • Bike Yazıcıoğlu 2007 G. Bike Yazıcıoğlu, Archaeological Politics of Anatolia: Imaginative Identi-ty and Imaginative Geography, in: L. M. Popova – Ch. W. Hartley – A. T. Smith (Hgg.), Social Order and Social Landscapes, Newcastle 2007, 218–252.
  • Bousquet 1992 J. Bousquet, Les inscriptions gréco-lyciennes, in: Fouilles de Xanthos IX.1, III, Paris 1992, 147–203.
  • Burgin 2010 J. Burgin, A Geographical Note on the Xanthos Stele, Kadmos 49, 2010,181–186.
  • Cammarosano 2018 M. Cammarosano: Hittite Local Cults, Atlanta, GA 2018.
  • Carruba 1980 O. Carruba, Contributi al licio II, SMEA 22, 1980, 275–295.
  • Christiansen 2019a B. Christiansen, Grave Matters. Legal provisions for a Proper Final Rest in Classical Lycia, in: M. Zimmermann (Hg.), Das Xanthostal in archaisch-klassischer Zeit. Eine ar-chäologisch-historische Bestandsaufnahme (Die hellenistische Polis als Lebensform 7), Göttingen 2019, 166–261.
  • Christiansen 2019b B. Christiansen, Editions of Lycian Inscriptions not Included in Melchert’s Corpus from 2001, in: I. X. Adiego et al. (Hgg.), Luwic dialects and Anatolian. Inheritance and diffusion (Barcino. Monographica Orientalia 12 – Series Anatolica et Indogermanica 1), Barcelona 2019, 65–134.
  • des Courtils 2009 J. des Courtils, From Eliyanas to Leto: The Physical Evolution of the Sanc-tuary of Leto at Xanthos, in: Ch. Gates – J. Morin – Th. Zimmermann (Hgg.), Sacred Landscapes in Anatolia and Neighboring Regions, Oxford 2009, 63–67.
  • Euler – Sasseville 2019 K. Euler – D. Sasseville, Die Identität des lydischen Qλdãns und seine kulturgeschichtlichen Folgen. Kadmos 58, 2019, 125-156.
  • Högemann – Oettinger 2018 P. Högemann – N. Oettinger, Lydien. Ein altanatolischer Staat zwischen Griechenland und dem Vorderen Orient, Berlin – Boston 2018.
  • Işık 2001 F. Işık, Die anthropomorphe Halbstatue der “eni mahanahi” aus Letoon, in: N. Birkle et al. (Hgg.), Macellum – Culinaria Archaeologica (Fs Fleischer), Mainz 2001, 143–151 (und online unter www.archaeologie-sachbuch.de).
  • Işık 2019 F. Işık, Gods, Heroes, Saints, in: H. İşkan (Hg.), Patara: City, Harbor, Cult, İs-tanbul 2019, 50-65.
  • Kalinka 1944 E. Kalinka, Tituli Lyciae linguis Graeca et Latina conscripti, fasc.3: Regiones mon-tanae a valle Xanthi fluminis ad oram orientalem (Tituli Asiae Minoris II, 3),Vindobonae 1944.
  • Keen 1998 A. G. Keen, Dynastic Lycia. A political history of the Lycians and their relations with foreign powers c. 545–362 B.C., Leiden – Boston – Köln 1998.
  • Kolb 2018 F. Kolb, Lykien. Geschichte einer antiken Landschaft, Darmstadt 2018.
  • Laroche 1957–58 E. Laroche, Comparaison du louvite et du lycien, BSL 53, 1957–58, 159–197.
  • Laroche 1966 E. Laroche, Les noms des Hittites, Paris 1966
  • Laroche 1974 E. Laroche, Les épitaphes lyciennes, in: P. Demargne (Hg.), Fouilles de Xanthos V: Tombes-maisons, tombes rupestres et sarcophages, Paris 1974, 123–149.
  • Lebrun – Raimond 2015 R. Lebrun – E. Raimond, Les divinités et les cultes en Lycie, in: R. Lebrun – É. Raimond – J. De Vos (Hgg.), Hethitica XVII: Studia de Lycia antiqua (Bibliothèque des Cahiers de Linguistique de Louvain – 136), Leuven – Paris – Bristol 2015, 79–116
  • Marksteiner – Wörrle 2007 Th. Marksteiner – M. Wörrle, Eine spätklassische Altarwange aus Limyra, in: C. Işık – Z. Çizmeli Öğün – B. Varkıvanç (Hgg.), Calbis. Baki Öğün’e armağan / Me-langes offerts à Baki Öğün, Ankara 2007, 115–130.
  • Melchert 2004 H. C. Melchert, A Dictionary of the Lycian Language, Ann Arbor – New York 2004.
  • Metzger et al. 1974 H. Metzger et al., La stèle trilingue du Létôon (Fouilles de Xanthos V), Paris 1974.
  • Neumann 2007 G. Neumann 2007, Glossar des Lykischen. Überarbeitet und zum Druck gebracht von J. Tischler (Dresdner Beitr. z. Hethitologie 21), Wiesbaden 2007.
  • Nollé 2005 J. Nollé, Beiträge zur kleinasiatischen Münzkunde 1–3, Gephyra 2, 2005, 73–94.
  • Obrador-Cursach 2020 B. Obrador Cursach, The Phrygian Language (Handbook of Ori-ental Studies, Section 1: The Near and Middle East139), Leiden – Boston 2020.
  • Oettinger 2015 N. Oettinger, Apollo: indogermanisch oder nicht-indogermanisch? MSS 69/1, 2015, 123–143.
  • Onur – Tekoğlu 2020 F. Onur – Ş. Recai Tekoğlu, The Ancient Routes and New Lycian Inscrip-tions around Fethiye, Gephyra 19, 2020, 1–32.
  • Payne – Sasseville 2016 A. Payne – D. Sasseville, Die lydische Athene: eine neue Edition von LW 40, HS 129, 66–82.
  • Raimond 2006 E. Raimond, La continuité de la tradition religieuse louvite dans la Lycie de l’Âge du Bronze à l’èpoque grédo-romaine, in: K. Dörtlük et al. (Hgg.), III. Likya Sempozyumu, 07–10 Kasım 2005, Antalya. Sempozyum Bildirileri / The IIIrd Symposium on Lycia, 07–10 November 2005, Antalya. Symposium Proceedings, Antalya 2006, 647–655.
  • Raimond 2017 E. Raimond, Pers Anadolusu’nda Tanrılar ve Halklar: Lykia Tanrıları Örneği / Gods and Peoples in Persian Anatolia: the Case of Lycian Deities, in: K. İren – Ç. Karaöz – Ö. Kasar (Hgg.), Persler: Anadolu’da Kudret ve Görkem / The Persians: Power and Glory in Anatolia, İstanbul 2017, 66-75.
  • Rutherford 2013 I. Rutherford, Mycenaean Religion, in: M. Salzman (Hg.), The Cambridge History of Religions in the Ancient World, Cambridge 2013, 256–279.
  • Schürr 1998 D. Schürr, Kaunos in lykischen Inschriften, in: W. Blümel – P. Frei – Chr. Marek (Hgg.), Colloquium Caricum. Akten der Internationalen Tagung über die karisch-griechische Bi-lingue von Kaunos 31.10.–1.11.1997 in Feusisberg bei Zürich = Kadmos 37, 1998, 143–162.
  • Schürr 2006 D. Schürr, Karische Berg- und Ortsnamen mit lykischem Anschluß, HS 119, 2006, 117–132.
  • Schürr 2007 D. Schürr, Formen der Akkulturation in Lykien: Griechisch-lykische Sprachbezie-hungen, in: C. Schuler (Hg.), Griechische Epigraphik in Lykien. Eine Zwischenbilanz, Akten des int. Kolloquiums München, 24.–26. Februar 2005 (Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Mino-ris Nr.25, Denkschr. der ÖAW, phil.-hist. Kl. 354), Wien 2007, 27–40.
  • Schürr 2012 D. Schürr, Zum Agora-Pfeiler in Xanthos III: vom Wettergott und dem Dynasten Teϑϑiweibi, Kadmos 51, 2012, 114–142.
  • Schürr 2016a D. Schürr, Von Leto, Fröschen und so weiter. Brückenschläge zwischen Versailles und Hattusa, in: B. Takmer – E. N. Akdoğu Arca – N. Gökalp Özdil (Hgg.), Vir doctus Anatoli-cus. Studies in Memory of Sencer Şahin / Sencer Şahin Anısına Yazılar (Philia Supplements 1), İs-tanbul 2016, 761–779.
  • Schürr 2016b D. Schürr, Zum Agora-Pfeiler in Xanthos V: Das Nordgedicht auf Cheriga (TL 44c, 32ff.), Kadmos 55, 2016, 147–196.
  • Schürr 2019 D. Schürr, Zu Vor- und Frühgeschichte des Karischen, in: O. Henry – K. Konuk (Hgg.), Karia Arkhaia. La Carie des origines à la période pré-hékatomnide. Istanbul, 14–16 no-vembre 2013 (4èmes Rencontres d’Archéologie de l’IFÉA), Istanbul 2019, 1–21.
  • Schürr, im Druck D. Schürr, A New Coin with Lydian Legend (Vortrag Izmir Mai 2017; im Druck).
  • Serangeli 2015 M. Serangeli, Heth. Maliya, lyk. Malija und griech. Athena, in: Ch. Zinko – M. Zinko (Hgg.), 1. Grazer Symposium zur indogermanischen Altertums¬kunde: «Der antike Mensch im Spannungsfeld zwischen Ritual und Magie», Graz, 14.–15. November 2013, Graz 2015, 376–388.
  • Simon 2019 Zs. Simon, Carian n and ñ: in Search of a Distribution, in: I. X. Adiego et al. (Hgg.), Luwic dialects and Anatolian. Inheritance and diffusion (Barcino. Mono¬¬graphica Orien-talia 12 – Series Anatolica et Indogermanica 1), Barce¬lona 2019, 299–316.
  • Şahin 2006 S. Şahin, Der Disput der «Viri Docti» über die Lykiarchie gelöst? Dokumente von Lykiarchen aus der Familie der Dionysii aus Neisa, Gephyra 3, 2006, 29-47.
  • Şahin 2006 S. Şahin, Der Disput der «Viri Docti» über die Lykiarchie gelöst? Dokumente von Lykiarchen aus der Familie der Dionysii aus Neisa, Gephyra 3, 2006, 29-47.
  • Şahin 2012 S. Şahin, Neisa’daki (Lykia) Kartapis Ormanı’nın İki Tahtacısı, in: Antikçağ Yazıları, İstanbul 2012, 1–12.
  • Şenyurt – Akçay 2017 S. Y. Şenyurt – A. Akçay, The Kurul Fortress and the Cult of Kybele as a City Protector, Colloquium Anatolicum 16, 2017, 179–198.
  • Talloen et al. 2006 P. Talloen et al., Matar in Pisidia: Phrygian Influences in Southwestern Anatolia, in: M. Hutter – S. Hutter-Braunsar (Hgg.), Pluralismus und Wandel in den Religionen im vorhellenistischen Anatolien. Akten des religions¬geschichtlichen Symposiums in Bonn (19.–20. Mai 2005), Münster 2006, 175–190.
  • Thonemann 2009 P. Thonemann, Lycia, Athens and Amorges, in: J. Ma – N. Papazarkadas – R. Parker (Hgg.), Interpreting the Athenian Empire, London 2009, 167–194.
  • Tiryaki 2018 S. G. Tiryaki, The Sanctuary with the Relief of the «Twelve Gods» [sic!] in the Elmalı Highlands: On the Iconography of «Leto, her children and the Nymphs» in Ancient Southwest Anatolia, Adalya 21, 2018, 135–150.
  • TL E. Kalinka, Tituli Lyciae lingua Lycia conscripti (Tituli Asiae Minoris I), Vindobonae 1901.
  • Vermaseren 1987 M. J. Vermaseren, Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCCA), I. Asia Mi-nor. Leiden usw. 1987.
  • Wörrle 2012 M. Wörrle, H II. Die griechischen Sepulkralinschriften von Limyra, in: J. Borch-hardt – A. Pekridou-Gorecki (Hgg.), Limyra. Studien zu Kunst und Epigraphie in den Nekropo-len der Antike (Forschungen in Limyra 5), Wien 2012, 411– 457.
  • Yıldız – Turamberk Özerden 2017 S. Yıldız – S. Turamberk Özerden, Anadolu’da anatanrıça kültü / Mother Goddess Culture in Anatolia, in: Z. Gölen – İ. Serbestoğlu (Hgg.), New Trends in Social and Liberal Sciences-2 / Sosyal ve liberal Bilimlerde Yeni Yönelimler-2. Ankara 2017, 305-316.
  • Zehnder 2010 Th. Zehnder, Die hethitischen Frauennamen. Katalog und Interpretation (Dresd-ner Beitr. z. Hethitologie 29), Wiesbaden 2010.

Die lykische ẽni mahanahi: griechisch, luwisch oder ‚anatolisch‘?

Yıl 2020, Cilt: 6, 169 - 179, 15.12.2020
https://doi.org/10.36991/PHILIA.202013

Öz

Die lykische Bezeichnung ẽni mahanahi hat keinen bronzezeitlichen luwischen Vorläufer, wie häu-fig angenommen wird: Das beruht auf einem Mißverständnis. Auch zu der altphrygischen, matar (kubileya) genannten Göttin, die später zur griechischen Kybele und römischen Magna Mater wurde, besteht keine Beziehung, und die Rede von einer ‚anatolischen‘ Muttergöttin ist schon deswegen haltlos, weil Anatolien oder Kleinasien nie eine sprachliche und kulturelle Einheit war. Theoretisch könnte ẽni mahanahi das griechische μήτηρ ϑεῶν, ‚Mutter der Götter‘, übersetzen, aber wenn in einer Inschrift von Tlos nach Trqqas, dem lykischen Wettergott, ẽni maha]nahi zu ergänzen ist, dann ist die Gleichsetzung mit der griechischen Göttin Leto doch wahrscheinlich. Diese dürfte in Lykien zuerst in den griechischen Inschriften des Dynasten Erbbina um 400 v. Chr. belegt sein, aber schon deutlich früher importiert worden sein.

Kaynakça

  • Adiego 2007 J. Adiego, The Carian Language, with an appendix by K. Konuk (Handbook of Oriental Studies, Section One: The Near and Middle East 86), Leiden – Boston 2007.
  • Atik-Korkmaz 2016 S. Atik-Korkmaz, Ana tanrıçanın Kutsal Alanı / Sanctuary of Mother God-dess: Letoon, in: H. İşkan – E. Dündar (Hgg.), Lukka’dan Likya’ya. Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi / From Lukka to Lycia. The Land of Sarpedon and St. Nicholas, İstanbul 2016, 186–205.
  • Bachofen 1975 J. J. Bachofen, Das Mutterrecht. Eine Untersuchung über die Gynaikokratie der alten Welt nach ihrer religiösen und rechtlichen Natur. Eine Auswahl, herausgegeben von H.-J. Heinrichs, Frankfurt a. M. 1975.
  • Bean 1986 G. E. Bean, Kleinasien 4 Lykien. Ein Kunst- und Reiseführer zu den klassischen Stätten. Übersetzt und bearbeitet von U. Pause-Dreyer, Stuttgart Berlin Köln Mainz, 2. Auflage 1986.
  • Bike Yazıcıoğlu 2007 G. Bike Yazıcıoğlu, Archaeological Politics of Anatolia: Imaginative Identi-ty and Imaginative Geography, in: L. M. Popova – Ch. W. Hartley – A. T. Smith (Hgg.), Social Order and Social Landscapes, Newcastle 2007, 218–252.
  • Bousquet 1992 J. Bousquet, Les inscriptions gréco-lyciennes, in: Fouilles de Xanthos IX.1, III, Paris 1992, 147–203.
  • Burgin 2010 J. Burgin, A Geographical Note on the Xanthos Stele, Kadmos 49, 2010,181–186.
  • Cammarosano 2018 M. Cammarosano: Hittite Local Cults, Atlanta, GA 2018.
  • Carruba 1980 O. Carruba, Contributi al licio II, SMEA 22, 1980, 275–295.
  • Christiansen 2019a B. Christiansen, Grave Matters. Legal provisions for a Proper Final Rest in Classical Lycia, in: M. Zimmermann (Hg.), Das Xanthostal in archaisch-klassischer Zeit. Eine ar-chäologisch-historische Bestandsaufnahme (Die hellenistische Polis als Lebensform 7), Göttingen 2019, 166–261.
  • Christiansen 2019b B. Christiansen, Editions of Lycian Inscriptions not Included in Melchert’s Corpus from 2001, in: I. X. Adiego et al. (Hgg.), Luwic dialects and Anatolian. Inheritance and diffusion (Barcino. Monographica Orientalia 12 – Series Anatolica et Indogermanica 1), Barcelona 2019, 65–134.
  • des Courtils 2009 J. des Courtils, From Eliyanas to Leto: The Physical Evolution of the Sanc-tuary of Leto at Xanthos, in: Ch. Gates – J. Morin – Th. Zimmermann (Hgg.), Sacred Landscapes in Anatolia and Neighboring Regions, Oxford 2009, 63–67.
  • Euler – Sasseville 2019 K. Euler – D. Sasseville, Die Identität des lydischen Qλdãns und seine kulturgeschichtlichen Folgen. Kadmos 58, 2019, 125-156.
  • Högemann – Oettinger 2018 P. Högemann – N. Oettinger, Lydien. Ein altanatolischer Staat zwischen Griechenland und dem Vorderen Orient, Berlin – Boston 2018.
  • Işık 2001 F. Işık, Die anthropomorphe Halbstatue der “eni mahanahi” aus Letoon, in: N. Birkle et al. (Hgg.), Macellum – Culinaria Archaeologica (Fs Fleischer), Mainz 2001, 143–151 (und online unter www.archaeologie-sachbuch.de).
  • Işık 2019 F. Işık, Gods, Heroes, Saints, in: H. İşkan (Hg.), Patara: City, Harbor, Cult, İs-tanbul 2019, 50-65.
  • Kalinka 1944 E. Kalinka, Tituli Lyciae linguis Graeca et Latina conscripti, fasc.3: Regiones mon-tanae a valle Xanthi fluminis ad oram orientalem (Tituli Asiae Minoris II, 3),Vindobonae 1944.
  • Keen 1998 A. G. Keen, Dynastic Lycia. A political history of the Lycians and their relations with foreign powers c. 545–362 B.C., Leiden – Boston – Köln 1998.
  • Kolb 2018 F. Kolb, Lykien. Geschichte einer antiken Landschaft, Darmstadt 2018.
  • Laroche 1957–58 E. Laroche, Comparaison du louvite et du lycien, BSL 53, 1957–58, 159–197.
  • Laroche 1966 E. Laroche, Les noms des Hittites, Paris 1966
  • Laroche 1974 E. Laroche, Les épitaphes lyciennes, in: P. Demargne (Hg.), Fouilles de Xanthos V: Tombes-maisons, tombes rupestres et sarcophages, Paris 1974, 123–149.
  • Lebrun – Raimond 2015 R. Lebrun – E. Raimond, Les divinités et les cultes en Lycie, in: R. Lebrun – É. Raimond – J. De Vos (Hgg.), Hethitica XVII: Studia de Lycia antiqua (Bibliothèque des Cahiers de Linguistique de Louvain – 136), Leuven – Paris – Bristol 2015, 79–116
  • Marksteiner – Wörrle 2007 Th. Marksteiner – M. Wörrle, Eine spätklassische Altarwange aus Limyra, in: C. Işık – Z. Çizmeli Öğün – B. Varkıvanç (Hgg.), Calbis. Baki Öğün’e armağan / Me-langes offerts à Baki Öğün, Ankara 2007, 115–130.
  • Melchert 2004 H. C. Melchert, A Dictionary of the Lycian Language, Ann Arbor – New York 2004.
  • Metzger et al. 1974 H. Metzger et al., La stèle trilingue du Létôon (Fouilles de Xanthos V), Paris 1974.
  • Neumann 2007 G. Neumann 2007, Glossar des Lykischen. Überarbeitet und zum Druck gebracht von J. Tischler (Dresdner Beitr. z. Hethitologie 21), Wiesbaden 2007.
  • Nollé 2005 J. Nollé, Beiträge zur kleinasiatischen Münzkunde 1–3, Gephyra 2, 2005, 73–94.
  • Obrador-Cursach 2020 B. Obrador Cursach, The Phrygian Language (Handbook of Ori-ental Studies, Section 1: The Near and Middle East139), Leiden – Boston 2020.
  • Oettinger 2015 N. Oettinger, Apollo: indogermanisch oder nicht-indogermanisch? MSS 69/1, 2015, 123–143.
  • Onur – Tekoğlu 2020 F. Onur – Ş. Recai Tekoğlu, The Ancient Routes and New Lycian Inscrip-tions around Fethiye, Gephyra 19, 2020, 1–32.
  • Payne – Sasseville 2016 A. Payne – D. Sasseville, Die lydische Athene: eine neue Edition von LW 40, HS 129, 66–82.
  • Raimond 2006 E. Raimond, La continuité de la tradition religieuse louvite dans la Lycie de l’Âge du Bronze à l’èpoque grédo-romaine, in: K. Dörtlük et al. (Hgg.), III. Likya Sempozyumu, 07–10 Kasım 2005, Antalya. Sempozyum Bildirileri / The IIIrd Symposium on Lycia, 07–10 November 2005, Antalya. Symposium Proceedings, Antalya 2006, 647–655.
  • Raimond 2017 E. Raimond, Pers Anadolusu’nda Tanrılar ve Halklar: Lykia Tanrıları Örneği / Gods and Peoples in Persian Anatolia: the Case of Lycian Deities, in: K. İren – Ç. Karaöz – Ö. Kasar (Hgg.), Persler: Anadolu’da Kudret ve Görkem / The Persians: Power and Glory in Anatolia, İstanbul 2017, 66-75.
  • Rutherford 2013 I. Rutherford, Mycenaean Religion, in: M. Salzman (Hg.), The Cambridge History of Religions in the Ancient World, Cambridge 2013, 256–279.
  • Schürr 1998 D. Schürr, Kaunos in lykischen Inschriften, in: W. Blümel – P. Frei – Chr. Marek (Hgg.), Colloquium Caricum. Akten der Internationalen Tagung über die karisch-griechische Bi-lingue von Kaunos 31.10.–1.11.1997 in Feusisberg bei Zürich = Kadmos 37, 1998, 143–162.
  • Schürr 2006 D. Schürr, Karische Berg- und Ortsnamen mit lykischem Anschluß, HS 119, 2006, 117–132.
  • Schürr 2007 D. Schürr, Formen der Akkulturation in Lykien: Griechisch-lykische Sprachbezie-hungen, in: C. Schuler (Hg.), Griechische Epigraphik in Lykien. Eine Zwischenbilanz, Akten des int. Kolloquiums München, 24.–26. Februar 2005 (Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Mino-ris Nr.25, Denkschr. der ÖAW, phil.-hist. Kl. 354), Wien 2007, 27–40.
  • Schürr 2012 D. Schürr, Zum Agora-Pfeiler in Xanthos III: vom Wettergott und dem Dynasten Teϑϑiweibi, Kadmos 51, 2012, 114–142.
  • Schürr 2016a D. Schürr, Von Leto, Fröschen und so weiter. Brückenschläge zwischen Versailles und Hattusa, in: B. Takmer – E. N. Akdoğu Arca – N. Gökalp Özdil (Hgg.), Vir doctus Anatoli-cus. Studies in Memory of Sencer Şahin / Sencer Şahin Anısına Yazılar (Philia Supplements 1), İs-tanbul 2016, 761–779.
  • Schürr 2016b D. Schürr, Zum Agora-Pfeiler in Xanthos V: Das Nordgedicht auf Cheriga (TL 44c, 32ff.), Kadmos 55, 2016, 147–196.
  • Schürr 2019 D. Schürr, Zu Vor- und Frühgeschichte des Karischen, in: O. Henry – K. Konuk (Hgg.), Karia Arkhaia. La Carie des origines à la période pré-hékatomnide. Istanbul, 14–16 no-vembre 2013 (4èmes Rencontres d’Archéologie de l’IFÉA), Istanbul 2019, 1–21.
  • Schürr, im Druck D. Schürr, A New Coin with Lydian Legend (Vortrag Izmir Mai 2017; im Druck).
  • Serangeli 2015 M. Serangeli, Heth. Maliya, lyk. Malija und griech. Athena, in: Ch. Zinko – M. Zinko (Hgg.), 1. Grazer Symposium zur indogermanischen Altertums¬kunde: «Der antike Mensch im Spannungsfeld zwischen Ritual und Magie», Graz, 14.–15. November 2013, Graz 2015, 376–388.
  • Simon 2019 Zs. Simon, Carian n and ñ: in Search of a Distribution, in: I. X. Adiego et al. (Hgg.), Luwic dialects and Anatolian. Inheritance and diffusion (Barcino. Mono¬¬graphica Orien-talia 12 – Series Anatolica et Indogermanica 1), Barce¬lona 2019, 299–316.
  • Şahin 2006 S. Şahin, Der Disput der «Viri Docti» über die Lykiarchie gelöst? Dokumente von Lykiarchen aus der Familie der Dionysii aus Neisa, Gephyra 3, 2006, 29-47.
  • Şahin 2006 S. Şahin, Der Disput der «Viri Docti» über die Lykiarchie gelöst? Dokumente von Lykiarchen aus der Familie der Dionysii aus Neisa, Gephyra 3, 2006, 29-47.
  • Şahin 2012 S. Şahin, Neisa’daki (Lykia) Kartapis Ormanı’nın İki Tahtacısı, in: Antikçağ Yazıları, İstanbul 2012, 1–12.
  • Şenyurt – Akçay 2017 S. Y. Şenyurt – A. Akçay, The Kurul Fortress and the Cult of Kybele as a City Protector, Colloquium Anatolicum 16, 2017, 179–198.
  • Talloen et al. 2006 P. Talloen et al., Matar in Pisidia: Phrygian Influences in Southwestern Anatolia, in: M. Hutter – S. Hutter-Braunsar (Hgg.), Pluralismus und Wandel in den Religionen im vorhellenistischen Anatolien. Akten des religions¬geschichtlichen Symposiums in Bonn (19.–20. Mai 2005), Münster 2006, 175–190.
  • Thonemann 2009 P. Thonemann, Lycia, Athens and Amorges, in: J. Ma – N. Papazarkadas – R. Parker (Hgg.), Interpreting the Athenian Empire, London 2009, 167–194.
  • Tiryaki 2018 S. G. Tiryaki, The Sanctuary with the Relief of the «Twelve Gods» [sic!] in the Elmalı Highlands: On the Iconography of «Leto, her children and the Nymphs» in Ancient Southwest Anatolia, Adalya 21, 2018, 135–150.
  • TL E. Kalinka, Tituli Lyciae lingua Lycia conscripti (Tituli Asiae Minoris I), Vindobonae 1901.
  • Vermaseren 1987 M. J. Vermaseren, Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCCA), I. Asia Mi-nor. Leiden usw. 1987.
  • Wörrle 2012 M. Wörrle, H II. Die griechischen Sepulkralinschriften von Limyra, in: J. Borch-hardt – A. Pekridou-Gorecki (Hgg.), Limyra. Studien zu Kunst und Epigraphie in den Nekropo-len der Antike (Forschungen in Limyra 5), Wien 2012, 411– 457.
  • Yıldız – Turamberk Özerden 2017 S. Yıldız – S. Turamberk Özerden, Anadolu’da anatanrıça kültü / Mother Goddess Culture in Anatolia, in: Z. Gölen – İ. Serbestoğlu (Hgg.), New Trends in Social and Liberal Sciences-2 / Sosyal ve liberal Bilimlerde Yeni Yönelimler-2. Ankara 2017, 305-316.
  • Zehnder 2010 Th. Zehnder, Die hethitischen Frauennamen. Katalog und Interpretation (Dresd-ner Beitr. z. Hethitologie 29), Wiesbaden 2010.

Likya Tanrıçası ẽni mahanahi: Yunan, Luvi ya da «Anadolu» Kökeni?

Yıl 2020, Cilt: 6, 169 - 179, 15.12.2020
https://doi.org/10.36991/PHILIA.202013

Öz

Yazar makalesinde Likçe’de ẽni mahanahi olarak anılan tanrıçanın yaygın görüşün aksine bir Bronz Çağ öncüsünün olmadığını ve bu yaygın görüşün bir yanlış yorumdan kaynaklandığını savunmak-tadır. Bu tanrıça Eski Frigce matar (kubileya) olarak adlandırılan ve sonra Kybele ile Magna Ma-ter’e dönüşen tanrıça ile de alakalı olamaz; ayrıca «Anadolulu» bir ana tanrıçadan da bahsedilemez, çünkü Anadolu ya da Küçük Asya dil ve kültür açısından hiçbir zaman bir bütünlük o-luşturmamıştır. Teorik olarak ẽni mahanahi «tanrıların anası» anlamına gelen Eski Yunanca μήτηρ ϑεῶν sözcüğünün çevrisi olabilir. Ancak; Tlos’ta ele geçen bir yazıtta Likya hava tanrısı Trqqas’ın ardından ẽni maha]nahi tamamlaması doğru ise bu tanrıçanın Yunan tanrıçası Leto ile özleştirilmesi daha büyük bir olasılıktır. Bu tanrıça ilk kez İÖ 400 civarında Yunanca kaleme alınan dinast Erbbina ile ilişkili yazıtlarda belgelenmiş olsa da Likya’ya çok daha erken bir dönemde ithal edilmiş olmalıdır.

Kaynakça

  • Adiego 2007 J. Adiego, The Carian Language, with an appendix by K. Konuk (Handbook of Oriental Studies, Section One: The Near and Middle East 86), Leiden – Boston 2007.
  • Atik-Korkmaz 2016 S. Atik-Korkmaz, Ana tanrıçanın Kutsal Alanı / Sanctuary of Mother God-dess: Letoon, in: H. İşkan – E. Dündar (Hgg.), Lukka’dan Likya’ya. Sarpedon ve Aziz Nikolaos’un Ülkesi / From Lukka to Lycia. The Land of Sarpedon and St. Nicholas, İstanbul 2016, 186–205.
  • Bachofen 1975 J. J. Bachofen, Das Mutterrecht. Eine Untersuchung über die Gynaikokratie der alten Welt nach ihrer religiösen und rechtlichen Natur. Eine Auswahl, herausgegeben von H.-J. Heinrichs, Frankfurt a. M. 1975.
  • Bean 1986 G. E. Bean, Kleinasien 4 Lykien. Ein Kunst- und Reiseführer zu den klassischen Stätten. Übersetzt und bearbeitet von U. Pause-Dreyer, Stuttgart Berlin Köln Mainz, 2. Auflage 1986.
  • Bike Yazıcıoğlu 2007 G. Bike Yazıcıoğlu, Archaeological Politics of Anatolia: Imaginative Identi-ty and Imaginative Geography, in: L. M. Popova – Ch. W. Hartley – A. T. Smith (Hgg.), Social Order and Social Landscapes, Newcastle 2007, 218–252.
  • Bousquet 1992 J. Bousquet, Les inscriptions gréco-lyciennes, in: Fouilles de Xanthos IX.1, III, Paris 1992, 147–203.
  • Burgin 2010 J. Burgin, A Geographical Note on the Xanthos Stele, Kadmos 49, 2010,181–186.
  • Cammarosano 2018 M. Cammarosano: Hittite Local Cults, Atlanta, GA 2018.
  • Carruba 1980 O. Carruba, Contributi al licio II, SMEA 22, 1980, 275–295.
  • Christiansen 2019a B. Christiansen, Grave Matters. Legal provisions for a Proper Final Rest in Classical Lycia, in: M. Zimmermann (Hg.), Das Xanthostal in archaisch-klassischer Zeit. Eine ar-chäologisch-historische Bestandsaufnahme (Die hellenistische Polis als Lebensform 7), Göttingen 2019, 166–261.
  • Christiansen 2019b B. Christiansen, Editions of Lycian Inscriptions not Included in Melchert’s Corpus from 2001, in: I. X. Adiego et al. (Hgg.), Luwic dialects and Anatolian. Inheritance and diffusion (Barcino. Monographica Orientalia 12 – Series Anatolica et Indogermanica 1), Barcelona 2019, 65–134.
  • des Courtils 2009 J. des Courtils, From Eliyanas to Leto: The Physical Evolution of the Sanc-tuary of Leto at Xanthos, in: Ch. Gates – J. Morin – Th. Zimmermann (Hgg.), Sacred Landscapes in Anatolia and Neighboring Regions, Oxford 2009, 63–67.
  • Euler – Sasseville 2019 K. Euler – D. Sasseville, Die Identität des lydischen Qλdãns und seine kulturgeschichtlichen Folgen. Kadmos 58, 2019, 125-156.
  • Högemann – Oettinger 2018 P. Högemann – N. Oettinger, Lydien. Ein altanatolischer Staat zwischen Griechenland und dem Vorderen Orient, Berlin – Boston 2018.
  • Işık 2001 F. Işık, Die anthropomorphe Halbstatue der “eni mahanahi” aus Letoon, in: N. Birkle et al. (Hgg.), Macellum – Culinaria Archaeologica (Fs Fleischer), Mainz 2001, 143–151 (und online unter www.archaeologie-sachbuch.de).
  • Işık 2019 F. Işık, Gods, Heroes, Saints, in: H. İşkan (Hg.), Patara: City, Harbor, Cult, İs-tanbul 2019, 50-65.
  • Kalinka 1944 E. Kalinka, Tituli Lyciae linguis Graeca et Latina conscripti, fasc.3: Regiones mon-tanae a valle Xanthi fluminis ad oram orientalem (Tituli Asiae Minoris II, 3),Vindobonae 1944.
  • Keen 1998 A. G. Keen, Dynastic Lycia. A political history of the Lycians and their relations with foreign powers c. 545–362 B.C., Leiden – Boston – Köln 1998.
  • Kolb 2018 F. Kolb, Lykien. Geschichte einer antiken Landschaft, Darmstadt 2018.
  • Laroche 1957–58 E. Laroche, Comparaison du louvite et du lycien, BSL 53, 1957–58, 159–197.
  • Laroche 1966 E. Laroche, Les noms des Hittites, Paris 1966
  • Laroche 1974 E. Laroche, Les épitaphes lyciennes, in: P. Demargne (Hg.), Fouilles de Xanthos V: Tombes-maisons, tombes rupestres et sarcophages, Paris 1974, 123–149.
  • Lebrun – Raimond 2015 R. Lebrun – E. Raimond, Les divinités et les cultes en Lycie, in: R. Lebrun – É. Raimond – J. De Vos (Hgg.), Hethitica XVII: Studia de Lycia antiqua (Bibliothèque des Cahiers de Linguistique de Louvain – 136), Leuven – Paris – Bristol 2015, 79–116
  • Marksteiner – Wörrle 2007 Th. Marksteiner – M. Wörrle, Eine spätklassische Altarwange aus Limyra, in: C. Işık – Z. Çizmeli Öğün – B. Varkıvanç (Hgg.), Calbis. Baki Öğün’e armağan / Me-langes offerts à Baki Öğün, Ankara 2007, 115–130.
  • Melchert 2004 H. C. Melchert, A Dictionary of the Lycian Language, Ann Arbor – New York 2004.
  • Metzger et al. 1974 H. Metzger et al., La stèle trilingue du Létôon (Fouilles de Xanthos V), Paris 1974.
  • Neumann 2007 G. Neumann 2007, Glossar des Lykischen. Überarbeitet und zum Druck gebracht von J. Tischler (Dresdner Beitr. z. Hethitologie 21), Wiesbaden 2007.
  • Nollé 2005 J. Nollé, Beiträge zur kleinasiatischen Münzkunde 1–3, Gephyra 2, 2005, 73–94.
  • Obrador-Cursach 2020 B. Obrador Cursach, The Phrygian Language (Handbook of Ori-ental Studies, Section 1: The Near and Middle East139), Leiden – Boston 2020.
  • Oettinger 2015 N. Oettinger, Apollo: indogermanisch oder nicht-indogermanisch? MSS 69/1, 2015, 123–143.
  • Onur – Tekoğlu 2020 F. Onur – Ş. Recai Tekoğlu, The Ancient Routes and New Lycian Inscrip-tions around Fethiye, Gephyra 19, 2020, 1–32.
  • Payne – Sasseville 2016 A. Payne – D. Sasseville, Die lydische Athene: eine neue Edition von LW 40, HS 129, 66–82.
  • Raimond 2006 E. Raimond, La continuité de la tradition religieuse louvite dans la Lycie de l’Âge du Bronze à l’èpoque grédo-romaine, in: K. Dörtlük et al. (Hgg.), III. Likya Sempozyumu, 07–10 Kasım 2005, Antalya. Sempozyum Bildirileri / The IIIrd Symposium on Lycia, 07–10 November 2005, Antalya. Symposium Proceedings, Antalya 2006, 647–655.
  • Raimond 2017 E. Raimond, Pers Anadolusu’nda Tanrılar ve Halklar: Lykia Tanrıları Örneği / Gods and Peoples in Persian Anatolia: the Case of Lycian Deities, in: K. İren – Ç. Karaöz – Ö. Kasar (Hgg.), Persler: Anadolu’da Kudret ve Görkem / The Persians: Power and Glory in Anatolia, İstanbul 2017, 66-75.
  • Rutherford 2013 I. Rutherford, Mycenaean Religion, in: M. Salzman (Hg.), The Cambridge History of Religions in the Ancient World, Cambridge 2013, 256–279.
  • Schürr 1998 D. Schürr, Kaunos in lykischen Inschriften, in: W. Blümel – P. Frei – Chr. Marek (Hgg.), Colloquium Caricum. Akten der Internationalen Tagung über die karisch-griechische Bi-lingue von Kaunos 31.10.–1.11.1997 in Feusisberg bei Zürich = Kadmos 37, 1998, 143–162.
  • Schürr 2006 D. Schürr, Karische Berg- und Ortsnamen mit lykischem Anschluß, HS 119, 2006, 117–132.
  • Schürr 2007 D. Schürr, Formen der Akkulturation in Lykien: Griechisch-lykische Sprachbezie-hungen, in: C. Schuler (Hg.), Griechische Epigraphik in Lykien. Eine Zwischenbilanz, Akten des int. Kolloquiums München, 24.–26. Februar 2005 (Ergänzungsbände zu den Tituli Asiae Mino-ris Nr.25, Denkschr. der ÖAW, phil.-hist. Kl. 354), Wien 2007, 27–40.
  • Schürr 2012 D. Schürr, Zum Agora-Pfeiler in Xanthos III: vom Wettergott und dem Dynasten Teϑϑiweibi, Kadmos 51, 2012, 114–142.
  • Schürr 2016a D. Schürr, Von Leto, Fröschen und so weiter. Brückenschläge zwischen Versailles und Hattusa, in: B. Takmer – E. N. Akdoğu Arca – N. Gökalp Özdil (Hgg.), Vir doctus Anatoli-cus. Studies in Memory of Sencer Şahin / Sencer Şahin Anısına Yazılar (Philia Supplements 1), İs-tanbul 2016, 761–779.
  • Schürr 2016b D. Schürr, Zum Agora-Pfeiler in Xanthos V: Das Nordgedicht auf Cheriga (TL 44c, 32ff.), Kadmos 55, 2016, 147–196.
  • Schürr 2019 D. Schürr, Zu Vor- und Frühgeschichte des Karischen, in: O. Henry – K. Konuk (Hgg.), Karia Arkhaia. La Carie des origines à la période pré-hékatomnide. Istanbul, 14–16 no-vembre 2013 (4èmes Rencontres d’Archéologie de l’IFÉA), Istanbul 2019, 1–21.
  • Schürr, im Druck D. Schürr, A New Coin with Lydian Legend (Vortrag Izmir Mai 2017; im Druck).
  • Serangeli 2015 M. Serangeli, Heth. Maliya, lyk. Malija und griech. Athena, in: Ch. Zinko – M. Zinko (Hgg.), 1. Grazer Symposium zur indogermanischen Altertums¬kunde: «Der antike Mensch im Spannungsfeld zwischen Ritual und Magie», Graz, 14.–15. November 2013, Graz 2015, 376–388.
  • Simon 2019 Zs. Simon, Carian n and ñ: in Search of a Distribution, in: I. X. Adiego et al. (Hgg.), Luwic dialects and Anatolian. Inheritance and diffusion (Barcino. Mono¬¬graphica Orien-talia 12 – Series Anatolica et Indogermanica 1), Barce¬lona 2019, 299–316.
  • Şahin 2006 S. Şahin, Der Disput der «Viri Docti» über die Lykiarchie gelöst? Dokumente von Lykiarchen aus der Familie der Dionysii aus Neisa, Gephyra 3, 2006, 29-47.
  • Şahin 2006 S. Şahin, Der Disput der «Viri Docti» über die Lykiarchie gelöst? Dokumente von Lykiarchen aus der Familie der Dionysii aus Neisa, Gephyra 3, 2006, 29-47.
  • Şahin 2012 S. Şahin, Neisa’daki (Lykia) Kartapis Ormanı’nın İki Tahtacısı, in: Antikçağ Yazıları, İstanbul 2012, 1–12.
  • Şenyurt – Akçay 2017 S. Y. Şenyurt – A. Akçay, The Kurul Fortress and the Cult of Kybele as a City Protector, Colloquium Anatolicum 16, 2017, 179–198.
  • Talloen et al. 2006 P. Talloen et al., Matar in Pisidia: Phrygian Influences in Southwestern Anatolia, in: M. Hutter – S. Hutter-Braunsar (Hgg.), Pluralismus und Wandel in den Religionen im vorhellenistischen Anatolien. Akten des religions¬geschichtlichen Symposiums in Bonn (19.–20. Mai 2005), Münster 2006, 175–190.
  • Thonemann 2009 P. Thonemann, Lycia, Athens and Amorges, in: J. Ma – N. Papazarkadas – R. Parker (Hgg.), Interpreting the Athenian Empire, London 2009, 167–194.
  • Tiryaki 2018 S. G. Tiryaki, The Sanctuary with the Relief of the «Twelve Gods» [sic!] in the Elmalı Highlands: On the Iconography of «Leto, her children and the Nymphs» in Ancient Southwest Anatolia, Adalya 21, 2018, 135–150.
  • TL E. Kalinka, Tituli Lyciae lingua Lycia conscripti (Tituli Asiae Minoris I), Vindobonae 1901.
  • Vermaseren 1987 M. J. Vermaseren, Corpus Cultus Cybelae Attidisque (CCCA), I. Asia Mi-nor. Leiden usw. 1987.
  • Wörrle 2012 M. Wörrle, H II. Die griechischen Sepulkralinschriften von Limyra, in: J. Borch-hardt – A. Pekridou-Gorecki (Hgg.), Limyra. Studien zu Kunst und Epigraphie in den Nekropo-len der Antike (Forschungen in Limyra 5), Wien 2012, 411– 457.
  • Yıldız – Turamberk Özerden 2017 S. Yıldız – S. Turamberk Özerden, Anadolu’da anatanrıça kültü / Mother Goddess Culture in Anatolia, in: Z. Gölen – İ. Serbestoğlu (Hgg.), New Trends in Social and Liberal Sciences-2 / Sosyal ve liberal Bilimlerde Yeni Yönelimler-2. Ankara 2017, 305-316.
  • Zehnder 2010 Th. Zehnder, Die hethitischen Frauennamen. Katalog und Interpretation (Dresd-ner Beitr. z. Hethitologie 29), Wiesbaden 2010.
Toplam 57 adet kaynakça vardır.

Ayrıntılar

Birincil Dil Almanca
Konular Dilbilim
Bölüm Makaleler
Yazarlar

Diether Schürr Bu kişi benim 0000-0001-7277-0053

Yayımlanma Tarihi 15 Aralık 2020
Yayımlandığı Sayı Yıl 2020 Cilt: 6

Kaynak Göster

APA Schürr, D. (2020). Die lykische ẽni mahanahi: griechisch, luwisch oder ‚anatolisch‘?. PHILIA, 6, 169-179. https://doi.org/10.36991/PHILIA.202013
AMA Schürr D. Die lykische ẽni mahanahi: griechisch, luwisch oder ‚anatolisch‘?. PHILIA. Aralık 2020;6:169-179. doi:10.36991/PHILIA.202013
Chicago Schürr, Diether. “Die Lykische ẽni Mahanahi: Griechisch, Luwisch Oder ‚anatolisch‘?”. PHILIA 6, Aralık (Aralık 2020): 169-79. https://doi.org/10.36991/PHILIA.202013.
EndNote Schürr D (01 Aralık 2020) Die lykische ẽni mahanahi: griechisch, luwisch oder ‚anatolisch‘?. PHILIA 6 169–179.
IEEE D. Schürr, “Die lykische ẽni mahanahi: griechisch, luwisch oder ‚anatolisch‘?”, PHILIA, c. 6, ss. 169–179, 2020, doi: 10.36991/PHILIA.202013.
ISNAD Schürr, Diether. “Die Lykische ẽni Mahanahi: Griechisch, Luwisch Oder ‚anatolisch‘?”. PHILIA 6 (Aralık 2020), 169-179. https://doi.org/10.36991/PHILIA.202013.
JAMA Schürr D. Die lykische ẽni mahanahi: griechisch, luwisch oder ‚anatolisch‘?. PHILIA. 2020;6:169–179.
MLA Schürr, Diether. “Die Lykische ẽni Mahanahi: Griechisch, Luwisch Oder ‚anatolisch‘?”. PHILIA, c. 6, 2020, ss. 169-7, doi:10.36991/PHILIA.202013.
Vancouver Schürr D. Die lykische ẽni mahanahi: griechisch, luwisch oder ‚anatolisch‘?. PHILIA. 2020;6:169-7.