İmam Mâtürîdî’ye Göre Hurûf-ı Mukattaa ve Tevili

Yıl 2024, , 101 - 118, 20.04.2024

Gülhan Maden

https://doi.org/10.32950/rid.1411540

Öz

Kur’an’da 29 surenin başında yer alan ve isimleriyle kesik kesik okunan mukattaa harflerinin ne anlama geldiği ile ilgili Hz. Peygamber’den sahih bir haber varid olmamıştır. Dolayısıyla bu harflerin yorumlanıp yorumlanamayacağı noktasında İslam âlimleri iki farklı kanaate sahip olmuşlardır. Daha çok selef âlimlerinden oluşan ve ehl-i hadisin ağırlıklı olduğu bir gruba göre bu harfler, manasını yalnızca Allah’ın bildiği müteşâbihât kategorisinden olup bunların yorumlanması caiz değildir. Kelamcıların başını çektiği ikinci gruba göre ise Kur’an’da anlamı bilinmeyen şeylerin olması uygun değildir; dolayısıyla bu harflerin de mutlaka bir anlamı ya da fonksiyonu vardır; binaenaleyh bu konuda tevil yapmak caizdir. Bu harflerin ne anlama geldiği ile ilgili ilk dönemlerden itibaren pek çok şey söylenmiş ve bunlar hadis, tefsir ve Kur’an ilimlerine dair eserlerde kayıt altına alınmıştır. Bu makalede dirayet tefsirinin ve sünnî kelâm ekolünün kurucu isimlerinden biri kabul edilen İmam Mâtürîdî’nin (ö. 333/944), Te’vīlātu’l-Ḳur’ān adlı tefsirinde mukattaa harflerine yaklaşımı, önceki ve sonraki tefsirlerle karşılaştırmalı olarak incelenmektedir. Onun bu harflerin yorumlanması noktasındaki tavrı, daha önce yapılmış olan yorumlara yaklaşımı ve bizzat kendisinin bu harfleri nasıl algıladığı ortaya konulmaktadır. Onun mukattaa harfleri ile ilgili bazı görüşleri hiç yorum yapmadan sadece aktardığı görülmektedir ki bu tutum, söz konusu yorumlara mesafeli durduğu şeklinde yorumlanabilir. Ancak bu yorumları tenkit etmeden eserine almasını, onları en azından muhtemel gördüğü şeklinde yorumlamak da mümkündür. Müfessir bazı görüşleri ise onlara katıldığını hissettirecek birtakım açıklamalarla birlikte takdim etmektedir. Aslında o, hurûf-ı mukattaa ile ilgili aktardığı görüşlerin tamamını muhtemel görmektedir. Ancak onun bu konudaki kırmızı çizgisi, bunlar hakkında kesin konuşmaktan kaçınmaktır. Zira bunlar, hakiki manasını yalnızca Allah ve resulünün bilebileceği müteşâbihâttandır. Mâtürîdî, mukattaa harflerini müteşâbihâttan saymakla birlikte bunların teviline karşı değildir. Ancak bunlar hakkında kesin yargı anlamını taşıyan tefsire karşıdır. Zira onun sistemine göre tefsir yetkisi sadece Hz. Peygamber ve vahye tanık olmuş sahabenin hakkıdır. Hz. Peygamberden bu konuda sahih bir haber gelmediğine göre âlimler ancak bunları tevil edebilirler; yani bunların muhtemel anlamlarını ortaya koyarlar. O, bu harflerin daha çok, muhatabın dikkatini çekme fonksiyonu üzerinde durmakta ve bunlarla ilgili, Hz. Muhammed’in nübüvvetini ispat sadedinde özgün yorumlara yer vermektedir. Onun tefsirinde, başka eserlerde benzerine rastlamadığımız iki görüş yer almaktadır. Bunlardan biri, bu harflerin tefsirinin, devamındaki cümle olduğuna dair yorumdur. Mâtürîdî bunu Hasan-ı Basrî’den nakletmektedir. Ancak ne ondan önceki ne de sonraki kaynaklarda buna benzer bir yorumla karşılaşılmamıştır. Mâtürîdî’nin, Taberî ve İbn Ebî Hâtim gibi erken dönem tefsir rivayetlerini derleyen âlimlerin bile yer vermediği bu ve benzeri görüşleri aktarması, onun tefsirinin, bazı ayetler hakkında nadir karşılaşılan yorumlar için ihmal edilmemesi gereken bir kaynak olduğunu göstermektedir. Mukattaa harfleri ile ilgili Mâtürîdî’nin özgün yorumu ise bu harflerin, Hz. Muhammed’in peygamberliğini ispat sadedinde, Kur’an’da yer verilen aklî delil ve hüccetlerden ya da kıssalardan, veyahut önceki kitaplardan kinaye oluşudur. Mukattaa harfleri ile ilgili yorumları derleyen gerek klasik gerekse son dönem eserlerinde böyle bir görüşe tesadüf edilmemiştir. Bu da aslında Mâtürîdî tefsirinin tarih boyunca ne kadar ihmal edildiğinin bir göstergesidir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Mâtürîdî, Te’vīlātu’l-Ḳur’ān, Hurûf-ı Mukattaa, Müteşâbih.

Teşekkür

Teşekkür eder, iyi çalışmalar dilerim.

Hurūf al-Muqattaa and Its Interpretation According to Imam Māturīdī

Öz

There is no authentic report from the Prophet about the meaning of the letters muqattaa, which appear at the beginning of 29 suras in the Qur'an and are recited intermittently with their names. Therefore, Islamic scholars have had two different approaches to the interpretation of these letters. According to a group of predominantly Ahl al-Hadith scholars, consisting mostly of Salaf scholars, these letters belong to the category of mutashābihāt, the meaning of which is known only to Allah, and their interpretation is not permissible. According to the second group, led by theologians, it is inappropriate to have things in the Qur'an whose meaning is unknown; therefore, these letters must have a meaning or function and it is permissible to interpret them. Many things have been said about the meaning of these letters since the early periods and these have been recorded in works on hadith, tafsir and Qur'anic sciences. In this article, the approach of Imam al-Māturīdī (d. 333/944), who is considered one of the founders of direct exegesis and the Sunnī school of theology, to the letters muqattaa in his tafsīr al-Taʾwīlātu al-Ḳurʾān is examined in comparison with previous and later tafsīrs. His attitude towards the interpretation of these letters, his approach to previous interpretations, and how he himself perceived these letters are revealed. It is seen that he simply quoted some of the views on the letters muqtaaqtaa without any commentary, which can be interpreted as his distancing himself from these interpretations. However, it is also possible to interpret his inclusion of these interpretations in his work without criticizing them as at least seeing them as possible. The commentator presents some of the opinions with some explanations that make one feel that he agrees with them. In fact, he considers all of the opinions about the hurūf al-muqattaa as probable. However, his red line in this regard is to avoid speaking definitively about them. For these are mutashābihāt, the true meaning of which can only be known by God and His Messenger. Although al-Māturīdī considers the letters muqattaa as mutashābihāt, he is not against their interpretation. However, he is against tafsir, which means a definitive judgment about them. According to his system, only the Prophet and the Companions who witnessed the revelation have the authority to interpret. Since there is no authentic news from the Prophet on this subject, scholars can only interpret them; that is, they can reveal their possible meanings. He mostly emphasizes the function of these letters in attracting the attention of the addressee and includes original interpretations of them in order to prove the prophethood of the Prophet Muhammad. There are two views in his commentary that are not found in other works. One of them is the interpretation that the exegesis of these letters is the following sentence. Māturīdī quotes this from Hasan al-Basrī. However, no similar interpretation is found in either the earlier or later sources. The fact that al-Māturīdī cites these and similar views, which were not included even by the early compilers of tafsir narrations such as Tabari and Ibn Abī Hātim, shows that his tafsir is a source that should not be neglected for rare interpretations of some verses. Māturīdī's unique interpretation of the letters Muqattaa is that these letters are alluding to the rational evidences and proofs or parables or previous books mentioned in the Qur'an to prove the prophethood of Prophet Muhammad. No such view is found in either the classical or recent works that compile commentaries on the letters Muqattaa. This is an indication of how neglected Māturīdī exegesis has been throughout history.

Anahtar Kelimeler

Tafsir, Māturīdī, Ta, Hurūf al-Muqattaa, Mutashābih.

Kaynakça

• ʿAbdurrezzâḳ, Ebû Bekr ʿAbdurrezzâḳ b. Hemmâm es-Ṣanʿânî. Tefsîru ʿAbdurrezzâḳ. thk. Maḥmûd Muḥammed ʿAbduh. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1999.
• Aḫfeş el-Evsaṭ, Ebu’l-Ḥasen el-Mucâşiʿî el-Belḫî. Meʿâni’l-Ḳur’ân. thk. Hudâ Maḥmûd Ḳırâʿa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Ḫâncî, 1411/1990.
• ʿAlî b. el-Caʿd, ʿAlî b. el-Caʿd b. ʿUbeyd el-Cevherî. Musnedu İbni’l-Caʿd. thk. ʿÂmir Aḥmed Ḥaydar. Beyrut: y.y., 1410/1990.
• Âlûsî, Maḥmûd b. ʿAbdullâh el-Ḥuseynî. Rûḥu’l-meʿânî fî tefsîri’l-Ḳur’âni’l-ʿaẓîm ve’s-sebʿı’l-mes̱ânî. thk. ʿAlî ʿAbdubârî ʿAṭiyye. 16 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1415.
• Beğavî, Ebû Muhammedel-Ḥuseyn b. Mesʿûd b. Muḥammed b. el-Ferrâʾ. Meʿâlimu’t-tenzîl fî tefsîri’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed ʿAbdullâh enNimr v.dğr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Ṭaybe, 1417/1997.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Zühyr b. Nâsır. Beyrut: Dâru Tavkı’n-Necât, 1422/2001.
• Büstî, Ebû Muhammed İshâk b. İbrahim. Tefsîru İshâk el-Büstî. thk. Medine İslam Üniversitesi 2 Doktora tezi. 2 Cilt, 1413.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü. Ankara: TDV Yayınları, 10. Baskı., 1995.
• Dârimî, Ebû Muḥammed ʿAbdullah b. ʿAbdurrahmân. Sunen. thk. Ḥüseyin Selîm Esed ed-Dârânî. Suudi Arabistan: Dâru’l-Muğnî, 2000.
• Dârimî, Ebû Saîd Osman b. Saîd. Naḳżu’l-İmâm Ebî Sa‘îd ‘Osman b. Sa‘îd ale’l-Merisiyyi’l-cehmmiyyi’l-‘anîd fîme’fterâ alellâhi azze ve celle mine’ttevḥîd. thk. Ebû Âsım eş-Şevvâmî. Kahire: el-Mektebü’l-İslâmî, 1433.
• Demirci, Muhsin. Tefsir Usûlü. İstanbul: İFAV Yayınları, 71. Baskı., 2018.
• Duman, M. Zeki - Altundağ, Mustafa. “Hurûf-ı Mukattaa”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 20 Kasım 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/huruf-i-mukattaa
• Ebû Bekr es-Sicistânî, Muḥammed b. ʿUzeyr el-ʿUzeyrî. Ğarîbu’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed Edîb ʿAbdulvâḥid. Suriye: y.y., 1416/1995.
• Ebû Ḥanîfe, Nuʿmân b. S̱âbit. Musnedu Ebî Ḥanîfe rivâyetü’l-Ḥaṣkefî. thk. ʿAbdurrahman Ḥasen Maḥmûd. Mısır: el-Âdâb, ts.
• Ebû Ḥayyân, Muḥammed b. Yûsuf b. ʿAlî b. Yûsuf b. Ḥayyân el-Endelüsî. el-Baḥru’l-Muḥîṭ fî’t-Tefsîr. thk. Ṣıdḳî Muḥammed Cemîl. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1420.
• Ebû’l-Leys̱es-Semerḳandî, Ebû’l-Leys̱Naṣr b. Muḥammed. Baḥru’l-ʿUlûm. thk. Maḥmûd Mataracı. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ezherî, Ebû Manṣûr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevî. Tehẕîbu’l-Luğa. thk. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’lʿArabî, 2001.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Ziyâd ed-Deylemî. Meʿânî’l-Ḳurʾân. thk. Aḥmed Yûsuf en-Necâtî v.dğr. Mısır: Dâru’l-Mısrıyye, ts.
• Ḥâris b. Ebî Usâme, Ebû Muḥammed el-Ḥâris̱b. Muḥammed el-Bağdâdî. Musnedu’l-Ḥâris̱= Buğyetu’l-Bâḥis̱ʿan Zevâidi Musnedi’l-Ḥâris̱. thk. Ḥuseyn Aḥmed Ṣâliḥ el-Bâkirî. 2 Cilt. Medine: Merkezu Ḫıdmeti’s-Sunne, 1413/1992.
• Ḥûfî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. İbrâhîm b. Saʿîd. el-Burhân fî ʿUl’umi’l-Ḳurʾân: Sûretü Yûsuf Dirâse ve Tahkîk. thk. İbrahim Anânî Atıyye Anânî. Malezya: Câmiatü’l-Medîneti’l-Âlemiyye, 1436/2015.
• İbn Ebî Ḥâtim, Ebû Muḥammed ʿAbdurraḥman b. Muḥammed er-Râzî. Tefsîru’l Ḳurʾâni’l-ʿAzîm. thk. Esʿad Muḥammed eṭ-Ṭayyib. 13 Cilt. Suudi Arabistan: Mektebetü Nezzâr Muṣṭafâ el-Bâz, 3. Baskı., 1419/1998.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr b. Ebî Şeybe ʿAbdullâh b. el-ʿAbsî. el-Kitâbu’l-Muṣannef fi’l-Eḥâdîs̱ve’l-ʾÂs̱âr. thk. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. 7 Cilt. Riyad: Mektebu’-r-Ruşd, 1409.
• İbn Ḳuteybe, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dîneverî. Ğarîbu’l-Ḳur’ân. thk. Aḥmed Ṣaḳr. y.y.: Dâru’l-Kütübi’lʿİlmiyye, 1398/1978.
• İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdu’l-lāh b. Müslim b. Kuteybe Dīneverī. Te’vîlu muşkili’l-Ḳur’ān. thk. İbrahim Şemseddin. Beyrut: Dâru’lKütübi’l-ʿİlmiyye, ts.
• İbn Mahled, Muhammed el-Attâr. Min hadîsi Muhammed b. Osman b. Kerâme ve hadîsi Tâhir b. Hâlid b. Nezzâr el-Îlî, rivayetü Muhammed b. Mahled el-Attâr anhümâ. thk. Âmir Hasan Sabri. y.y.: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1423.
• İbn Manzur, Ebü’l-Fadl Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru sâdır, 1414.
• İbn Vehb, Ebû Muḥammed ʿAbdullâh el-Mıṣrî el-Ḳureşî. Tefsîru’l-Ḳur’ân mine’l-Câmiʿ. thk. Mikloş Mûrânî. 3 Cilt. b.y.: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 2003.
• İbn ʿÂdil, Ebû Ḥafṣ Sirâc ed-Dîn ʿOmar b. ʿAlî b. ʿÂdil el-Ḥanbelî ed-Dimeşḳî en-Nuʿmânî. el-Lubâb fî ʿUlûmi’l-Kitâb. thk. ʿÂdil Aḥmed ʿAbdulmevcûd, ʿAlî Muḥammed Muʿavviḍ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1419/1998.
• İbn ʿĀşūr, Muḥammed Ṭāhir b. Muḥammed b. Muḥammed et-Tunusī. Tefsirü’t-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunis: ed-Dārü’t-Tunisiyye, 1984. http://ktp.isam.org.tr/ktp/recordview.php?idno=160008&ele=%3D&wKitaplar=tahrir&wYazarlar=a%C5%9Fur
• Ḳâsım b. Sellâm, Ebû ʿUbeyd el-Herevî el-Bağdâdî. Luğâtu’l-Ḳabâʾili’l-Vâride fî’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. b.y.: y.y., ts.
• Kâsımî, Cemâleddîn Muhammed b. Muhammed Saîd. Mehâsinü’t-te’vîl. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’lʿİlmiyye, 1418.
• Ḳurṭubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed. el-Câmiʿ li-aḥkâmi’l-Ḳur’ân. ed. Aḥmed el-Berdûnî ve ʾIbrâhîm Eṭfîsh. 20 Cilt. Ḳâhire: Dâru’lKütüb el-Miṣriyye, 2. Baskı., 1964.
• Maden, Şükrü. “Mâtürîdî’nin Te’vîlâtü’l-Kur’ân’ındaki Meçhul Kaynağı Ebû Avsece ve Dilbilimsel Tefsire Dair Açıklamaları Üzerine Bir İnceleme”. dergİabant (AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi) 7/14 (Güz 2019), 410-436.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Semerkandî. Te’vīlātu’l-Ḳur’ān. ed. Ahmet Vanlıoğlu - Bekir Topaloğlu. 17 Cilt. İstanbul: Dâru’l-Mîzân, 2005.
• Mâverdî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Muḥammed el-Baṣrî. en-Nuket ve’l-ʿUyûn. thk. es-Seyyid b. ʿAbdilmaḳṣûd b. ʿAbdirraḥîm. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, ts.
• Maʿmer b. el-Mus̱ennâ, Ebû ʿUbeyde Maʿmer b. el-Mus̱ennâ et-Teymî el-Baṣrî. Mecâzu’l-Ḳurʾân. thk. Muḥammed Fuâd Sezgin. Kahire: y.y., 1381/1961.
• Mekkî b. Ebî Ṭâlib, Ebû Muḥammed Mekkî b. Ebî Ṭâlib el-Ḳaysî. el-Hidâye ilâ bulûġi’n-nihâye fî ʿilmi meʿâni’l-Ḳurʾân ve tefsîrihî ve aḥkâmihî ve cümelin min fünûni ʿulûmih. thk. eş-Şâhid el-Bûşîḫî. 13 Cilt. Şârika: Mecmuʿatu Buḥûs̱i’l-Kitâb ve’s-Sunne, 1429/2008.
• Mukâtil b. Süleyman, Ebu’l-Hasan. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. ed. Abdullah Mahmud Şehhâte. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423.
• Neḥḥâs, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Murâdî. İʿrâbu’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdulmunʿim Ḫalîl İbrâhîm. Beyrut: Menşûrât Muḥammed ʿAlî Beyḍûn; Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1421.
• Neḥḥâs, Ebû Caʿfer Aḥmed b. Muḥammed el-Murâdî. Meʿânî’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed ʿAlî eṣ-Ṣâbûnî. Mekke: y.y., 1409.
• Özdeş, Talip. Mâturîdî’nin Tefsir Anlayışı. İstanbul: İnsan Yay., 2003.
• Râzî, Ebû Abdullah Muhammed Fahruddîn. Mefâtiḥu’l-gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Safedî, Cemaleddin Yusuf b. Hilâl. Keşfü’l-Esrâr ve Hetkü’l-Estâr. 5 Cilt. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2019.
• S̱aʿlebî, Ebû İsḥâḳ Aḥmed b. Muḥammed b. İbrâhîm. el-Keşf ve’l-Beyân. thk. Ebû Muḥammed b. ʿÂşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İḥyâi’t-Turâs̱i’lʿArabî, 1422/2002.
• Semîn el-Ḥalebî, Ebu’l-ʿAbbâs Şihâb ed-Dîn Aḥmed b. Yûsuf b. ʿAbdiddâîm. ed-Durru’l-Maṣûn fî ʿUlûmi’l-Kitâbi’l-Meknûn. thk. Aḥmed Muḥammed el-Ḫarrâṭ. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Ḳalem, ts.
• Semʿânî, Ebû’l-Muẓaffer Manṣûr b. Muḥammed el-Mervezî. Tefsîru’l-Ḳur’ân. thk. Yâsir b. İbrâhîm-Ğanîm b. ʿAbbâs. 6 Cilt. Riyad: Dâru’lVatan, 1418/1997.
• Sufyân es̱-S̱evrî, Ebû ʿAbdullâh Sufyân b. Saʿîd b. Mesrûḳ el-Kûfî. Tefsîru’s̱-S̱evrî. thk. Ebû Caʿfer Muḥammed. Beyrut: y.y., 1403/1983.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî. ed-Durru’l-mens̱ûr fi’t-tefsîri bi’l-me’s̱ûr. 8 Cilt. Beyrut: y.y., ts.
• Süyûṭî, Ebü’l-Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî. el-İtḳân fî ʿUlûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebû’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: el-Heyʾetu’l-Mıṣriyyeti’l-ʿAmme li’l-Kuttâb, 1394/1974.
• Şahin, İskender. “Ḳuşeyrî ve Mâturîdî’nin Ḥurûf-u Muḳāṭta’a Konusuna Yaklaşımı”. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 10 (2020), 227-251.
• Ṭaberî, Ebû Caʿfer Muḥammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmiʿu’l-Beyân ʿan Teʾvîli ʾÂyi’l-Ḳurʾân. thk. ʿAbdullah b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. 26 Cilt. b.y.y.: Dâru Hicr, 1422/2001.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. îsâ. es-Sünen. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. Kahire: Matbaatü Mustafâ, 1375/1975.
• Tusterî, Ebû Muḥammed Sehl b. ʿAbdullâh. Tefsîru’t-Tusterî. ed. Muḥammed Bâsil ʿUyûnu’s-Sûd. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1423.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Ebced”. TDV İslâm Ansiklopedisi. Erişim 09 Aralık 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ebced
• Vâḥidî, Ebû’l-Ḥasen ʿAlî b. Aḥmed b. Muḥammed b. ʿAlî en-Nîsâbûrî. el-Vasîṭ fî Tefsîri’l-Ḳur’âni’l-Mecîd. thk. Âdil Ahmed Abdülmevcûd vd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1415/1994.
• Yaḥyâ b. Sellâm, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Sellâm el-Ḳayravânî. Tefsîru Yaḥyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’lʿİlmiyye, 1425/2004.
• Yürekli, Ahmet. “Yûsuf b. Hilâl es-Safedî’nin Tefsirinde Hurûf-ı Mukatta’a Yorumu”. İslam Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 7/2 (Aralık 2022), 307-333.
• Zeccâc, Ebû İsḥâḳ İbrâhîm b. es-Serî. Meʿâni’l-Ḳur’ân ve İʿrâbuhu. thk. ʿAbdulcelîl ʿAbduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ʿÂlemü’l-Kütüb, 1408/1988.
• Ẕehebî, Ebû ʿAbdillâh Şemsüddîn Muḥammed b. Aḥmed b. ʿOs̱mân. Siyeru Aʿlâmi’n-Nubelâ’. 18 Cilt. Kahire: Dâru’l-Ḫadîs̱, 1427/2006.
• Zerkeşî, Ebû ʿAbdullâh Muḥammed b. ʿAbdullâh b. Bahâdır eş-Şâfiʿî. el-Burhân fî ʿUlûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muḥammed Ebu’l-Faḍl İbrâhîm. 4 Cilt. b.y.: Dâru ʾİḥyâʾi’l-Kutubi’l-ʿArabiyye, 1376/1957.
• Zeyd b. Ali. Ğarîbu’l-Kur’ân. thk. Muhammed Cevâd el-Huseynî el-Celâlî. Kum: Merkezü’n-Neşri’t-Tâbi’ li-Mektebi’l-İ’lâmi’l-İslâmî, 2. Baskı., 1418.