Türkiye’de Din Sosyolojisi Ders Kitaplarının Konuları ve Değişimi (1943-2011): İlkel Din Teorileri ve Laiklik Konuları Bağlamında Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Sayı: 30, 169 - 194, 30.12.2025

Vejdi Bilgin

https://doi.org/10.32950/rid.1780048

Öz

Türkiye’de ilk sosyoloji kürsüsü Dârülfünûn’a 16 Aralık 1913’te tayin edilen Ziya Gökalp tarafından kurulmuş, gerek Ziya Gökalp gerekse onun halefi olan Necmettin Sadık (Sadak) din sosyolojisi konularını da içeren dersler vermiş, hatta ders notları hazırlamışlardır. Türkiye Cumhuriyet’inin kurulmasından sonra Muallim Mektepleri ve liselere Sosyoloji dersleri konulmuş, dersin programında “din”e yer verilmiştir. İlk Din Sosyolojisi kitabı Hilmi Ziya Ülken tarafından kaleme alınmıştır (1943), ancak resmi olarak Din Sosyolojisi dersi 1949’da kurulan Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi ile başlamıştır. İlahiyat Fakültesi’nde ders veren ilk hocalar felsefe ve hukuk kökenlidir, ilâhiyatçı değildir. Mehmet Karasan ders notları hazırlamış, Mehmet Taplamacıoğlu biri Giriş olmak üzere iki Din Sosyolojisi kitabı kaleme almıştır (1961 ve 1963). İ. Turgut Ulusoy İmam Hatip Okullarında okuttuğu notları İslâm Felsefesi ve Din Sosyolojisi başlığıyla kitaplaştırmış (1971), sosyolog Âmiran Kurtkan Bilgiseven ders kitabı olarak okutulmasa da Din Sosyolojisi kitabı yazmış (1985), nihayetinde 1990’dan itibaren İlâhiyat kökenli din sosyologlarının kitapları neşredilmeye başlanmıştır.
Bu çalışmanın amacı, kronolojik bir sıra içerisinde din sosyolojisi ders kitaplarının konu başlıklarını ortaya koymak, örnek iki konu çerçevesinde akademik söylemdeki değişimi analiz etmektir. Çalışmanın temel problemi Türkiye’deki din sosyolojisi kitaplarının yazımında hangi akademik ve siyasal faktörlerin etkin olduğunu ortaya koymaktır. Nitel araştırma yöntemlerinden eleştirel söylem analizinin kullanıldığı çalışmada öncelikle resmi müfredattaki Sosyoloji ve Din Sosyolojisi dersleri tespit edilmiş, daha sonra ders kitapları, ders notları veya genel kitaplar incelenmiştir. Çalışma 1943-2011 yılları arasında Türkçe olarak telif edilen Din Sosyolojisi kitapları ile sınırlı olup derlemeler ve tercümeler kapsam dışında tutulmuştur.
Hem Osmanlı hem de modern Cumhuriyet döneminde üniversiteler devlet eliyle kurulmuş ve denetlenmiştir. Dolayısıyla ideal anlamda bir akademik özerklik olmadığı gibi üniversite hocaları yeni rejimin kültür politikalarını ders kitaplarında işlemekten geri durmamışlardır. Din Sosyolojisi ders kitapları yazılırken Milli Eğitim Bakanlığının Muallim Mektepleri ve liseler için belirlediği ders programı üniversite hocaları tarafından da benimsenmiş, ilkel toplumlardan modern ulus devlete geçiş süreci evrimci antropolojik bir çerçevede açıklanmıştır. İnsanlığın her bir evresinde dinî inanç konusu da ele alınmış, ilkel din teorileri konusunda özellikle Durkheim’in totemizm teorisi öne çıkarılmış, toplumun son evresi olan modern ulus devletin ideal din anlayışı da laiklik olarak sunulmuştur. İlkel din teorileri konusunda zaman içerisinde daha eleştirel bir söylem gelişirken, laiklik konusunda aksine, İslam ve laikliği uzlaştıran bir yaklaşım ortaya çıkmıştır. 2000’li yılların sonuna doğru ders kitaplarının sayısında bir artış, konu başlıklarında da ciddi bir değişim görülmüştür. Din sosyolojisinin tarihçesine yine yoğun bir şekilde yer verilmekle birlikte modernizm, postmodernizm, küreselleşme, fundamentalizm, yeni dini hareketler, kamusal alan gibi konular ders kitaplarında yer almış, özellikle laiklik konusundaki uzlaşmacı söylem ortadan kalkmıştır. Bu değişimin temelinde 1990’lardan itibaren görülen ve 2000’lerde artan yoğun tercüme faaliyetlerinin etkisi olduğu gibi, liberal hükümet politikalarının oluşturduğu atmosferin etkisinden de söz edilebilir.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi , Türkiye , İlâhiyat Fakültesi , Din Sosyolojisi Dersi , İlkel Din Teorileri , Laiklik

The Topics and Changes of Sociology of Religion Texbooks in Türkiye (1943-2011): An Evaluation in the Context of ‘Primitive Religion’ Theories and Laicism Topics

Öz

The first sociology department in Türkiye was established by Ziya Gökalp, who was appointed to the Darülfünun on December 16, 1913. Both Ziya Gökalp and his successor, Necmettin Sadık (Sadak), taught courses that included topics in the sociology of religion and prepared lecture notes. After the founding of the Republic of Türkiye, sociology courses were introduced in teacher-training colleges and high schools, and “religion” was included in the curriculum. The first book on the sociology of religion was written by Hilmi Ziya Ülken (1943), although the sociology of religion course officially began with the establishment of the Faculty of Divinity at Ankara University in 1949. The first professors teaching at the Faculty of Divinity had backgrounds in philosophy and law, not theology. Mehmet Karasan prepared lecture notes, and Mehmet Taplamacıoğlu wrote two books on the sociology of religion, one of which was an introduction (published in 1961 and 1963). İ. Turgut Ulusoy compiled the notes he taught at Imam Hatip Schools into a book titled Islamic Philosophy and Sociology of Religion (1971), and sociologist Âmiran Kurtkan Bilgiseven wrote a book on sociology of religion (1985), although it was not used as a textbook. Finally, starting in 1990, books by sociologists of religion with a background in theology began to be published.
The aim of this paper is to present the topics of sociology of religion textbooks in chronological order and to analyze the change in academic discourse within the framework of two sample topics. The central question of the study is to reveal which academic and political factors were effective in the writing of sociology of religion textbooks in Türkiye. The study employed critical discourse analysis, one of the qualitative research methods. Within this framework, Sociology and Sociology of Religion courses in the official curriculum were first identified, and then textbooks, lecture notes, and general books were examined. The study is limited to sociology of religion books written in Turkish between 1943 and 2011, excluding compilations and translations.
Both during the Ottoman Empire and the modern Republic, universities were established and supervised by the state. Consequently, there was no academic autonomy in the ideal sense, and university professors incorporated the cultural policies of the new regime into their textbooks. When writing sociology of religion textbooks, university professors adopted the curriculum set by the Ministry of National Education for teacher-training colleges and high schools, explaining the transition from primitive societies to the modern nation-state within an evolutionary anthropological framework. The subject of religious belief at each stage of humanity was also addressed, with Durkheim’s theory of totemism particularly highlighted in relation to theories of primitive religion, and laicism (Fr. laïcité) was framed as the ideal religious arrangement in the modern nation-state. Subsequently, alongside growing criticism of “primitive religion” theories, an interpretive line appeared that argues for the compatibility of Islam and laïcité.
Towards the end of the 2000s, there was an increase in the number of textbooks and a significant change in their topics. While the history of the sociology of religion was again given extensive coverage, topics such as modernism, postmodernism, globalization, fundamentalism, new religious movements, and the public sphere were included in textbooks, and the conciliatory discourse on laïcité in particular, disappeared. The basis of this change is the impact of the intense translation activities that have been seen since the 1990s and increased in the 2000s, as well as the influence of the atmosphere created by liberal government policies.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion , Türkiye , Faculty of Divinity , Sociology of Religion Course , Theories of Primitive Religion , Laicism

Kaynakça

• AAUP American Association of University Professors. “1915 Declaration of Principles on Academic Freedom and Academic Tenure.” Erişim 15 Ağustos 2025. https://www.aaup.org/NR/rdonlyres/A6520A9D-0A9A-47B3-B550-C006B5B224E7/0/1915Declaration.pdf
• Ahmedi, Ekber Şah. Varoluşsal Güvenlik ve Sekülerleşme: Modern Bir Teorinin Eleştirisi. Ankara: Nobel Bilimsel Eserler, 2023.
• Akyüz, Niyazi ve İhsan Çapçıoğlu (Ed.) Ana Başlıklarıyla Din Sosyolojisi. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 2008.
• Akyüz, Yahya. Türk Eğitim Tarihi: Başlangıçtan 1990’a. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım, 7. Bs., 1999.
• Alçıcı, Ramazan. Türk Sosyolojisinde Âmiran Kurtkan Bilgiseven'in Yeri ve İzahlı Bibliyografyası. Malatya: İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1996.
• Altbach, Philip G. “Araştırma Üniversitelerinin Geçmişi, Bugünü ve Geleceği.” Akademik Mükemmeliyete Giden Yol. Ed. P. G. Altbach, C. Salmi. Çev. Kadri Yamaç. 9-26. Ankara: Efil Yayınevi, 2010.
• Anıt, Zeki. Türk Eğitim Sistemine ve Lise Sosyoloji Ders Kitaplarına Yüklenen İdeolojik Görevin Eleştirisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi. “Tarihçe.” Erişim 07 Ağustos 2025. https://www.divinity.ankara.edu.tr/tarihce/
• Arabacı, Fazlı. “Din ve Siyaset.” Ana Başlıklarıyla Din Sosyolojisi. Ed. Niyazi Akyüz ve İhsan Çapçıoğlu. 348-355. Ankara: Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, 2008.
• Ayas, Kevser Gülçiçek. Türk Din Sosyolojisinde Mehmet Rami Ayas. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Ayas, M. Rami. “Mehmet İzzet Bey’in Bir Yazısı.” Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi XXI (1976), 285‐301.
• Ayhan, Halis. “İlâhiyat Fakültesi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/70-72. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Balakbabalar, Muhsin. “Mehmet Karasan.” Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi XX (1975), xxiii-xxv.
• Bayyiğit, Mehmet. “İslâm Dünyasında ve Türkiye’de Din Sosyolojisi.” Din Sosyolojisi. Ed. Talip Küçükcan. 32-56. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Berger, Peter L. Dinin Sosyal Gerçekliği. Çev. Ali Coşkun. İstanbul: İnsan Yayınları, 1993.
• Berkes, Niyazi. Felsefe ve Toplumbilim Yazıları. İstanbul: Adam Yayınları, 1985.
• Beydoğan, H. Ömer. Lise Sosyoloji Müfredat Programlarının Değerlendirilmesi. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1988.
• Bidney, David. “The Ethnology of Religion and the Problem of Human Evolution.” American Anthropologist 56/1 (1954), 1-18.
• Bilgin, Vejdi. “Cumhuriyet Hükümetlerinin Dini Kontrol Politikalarının Tarihsel ve Toplumsal Arka Planı: Ak Parti Hükümetleri Örneği.” Proceedings Book of 1st International Scientific Researches Congress – Humanity and Social Sciences. Ed. Hayrullah Kahya. 409-418. e-Kitap Projesi, 2016.
• Bilgin, Vejdi. “Din Sosyolojisi Derslerinde Karşılaşılan Problemler: Çalıştay Raporu.” Günümüz İslâm Toplumları ve Problemleri: Sempozyum Bildiriler Kitabı 5-6 Eylül 2025. Ed. Salih Öz ve Recep Vardi. 313-319. İstanbul: Akademi Titiz Yayınları, 2015.
• Bozkurt, Süheyla. Örgütsel Demokrasiyi ve Akademik Özgürlüğü Benimseme ve Türkiye’de Uygulanabilir Bulma Düzeyine İlişkin Öğretim Elemanlarının Görüşleri. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012.
• Bulut, Yücel. “Türkiye’de Sosyoloji Eğitimi.” Sosyoloji Dergisi 23 (3. Dizi, 2011), 1-18.
• Cevizci, Ahmet. Büyük Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Say Yayınları, 2020.
• Comte, Auguste. System of Positive Polity II. Çev. Frederic Harrison. Londra: Longmans, Green and Co, 1875.
• Çapçıoğlu, İhsan ve Fatma Kenevir. “Türkiye’de Din Sosyolojisinin Kurumsallaşma Sürecinde Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.” İslâmi İlimler Dergisi 12/1 (Bahar 2017), 43-72.
• Demirçin Efe, Tuba. Amiran Kurtkan Bilgiseven’in Tasavvuf Anlayışı. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Demirkol, Fırat. Liberal Demokrasi ve Adalet ve Kalkınma Partisi: 2003 – 2018. İstanbul: İstanbul Gelişim Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Durkheim, Emilé. Dinî Hayatın İlk Şekilleri. Çev. İzzet Er. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Er, İzzet. “Türkiye’de Din Sosyolojisi Çalışmaları.” Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (1986), 125-131.
• Eriksen, Thomas Hylland ve Finn Sivert Nielsen. Antropoloji Tarihi. Çev. Aksu Bora. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Evans-Pritchard, Edward. İlkellerde Din. Çev. Hüsen Portakal. Ankara: Öteki Yayınevi, 1998.
• Evre, Bülent. “Söylem Analizine Yönelik Farklı Yaklaşımlar: Bir Sınıflandırma Girişimi.” Medyada Gerçekliğin İnşası: Türk Medya Söylemine Eleştirel Bir Bakış. Ed. İsmet Parlak. 107-152. Konya: Çizgi Kitabevi, 2008.
• Fichter, Joseph. Sosyoloji Nedir. Çev. Nilgün Çelebi. Ankara: Anı Yayıncılık, 2002.
• Güllü, İsmail. “Prof. Dr. Ünver Günay’ın Hayatı, Eserleri ve Türk Din Sosyolojisindeki Yeri.” Turkish Studies 13/2 (Kış 2018), xxv-xxxiv.
• Günay, Ünver. “Türkiye’de Din Sosyolojisi: Teorik ve Metodolojik Meseleler.” Toplum Bilimleri Dergisi 1-3 (Ocak‐Haziran 2006‐2009), 7‐46.
• Günay, Ünver. Din Sosyolojisi Dersleri. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1993.
• Hâkimiyyet-i Milliye. “Maarif Vekili Vâsıf Beyin Beyânâtı” (9 Mart 1924), 1.
• Hasanov, Behram. “Apoloji ile Sosyoloji Arasında Din Sosyolojisi Kitapları.” Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 27/1 (Haziran 2025), 112-125.
• Hilmi Ziya. Umumî İçtimaiyat. İstanbul: Matbaai Ebüzziya, 1932.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Darülfünun: Osmanlı’da Kültürel Modernleşmenin Odağı İstanbul: IRCICA Yayınları, 2010.
• Jäschke, Gotthard. Yeni Türkiye’de İslâmlık. Çev. Hayrullah Örs. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1972.
• Kara, İsmail. “Ahlâk Davasına ve Muallimliğe Adanmış Bir Ömür: Nurettin Topçu.” Temaşa: Erciyes Üniversitesi Felsefe Bölümü Dergisi 4 (2016), 6-23.
• Karasan, Mehmed. Din Sosyolojisine Giriş: Ders Notları. Teksir. Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, tarihsiz.
• Karasan, Mehmet. “Din Sosyolojisinin Öncüleri ve Kurucuları.” Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi IV (1953), 61-69.
• Kayıral, Melike. Adalet ve Kalkınma Partisi'nin Liberal Muhafazakâr Söylemden Yerli ve Milli Söyleme Geçişinin Analizi. Bartın: Bartın Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Kaynar, Reşat. “Giriş.” Türkiye’yi Lâikleştiren Yasalar: 3 Mart 1924 Tarihli Meclis Müzakereleri ve Kararları. Haz. Reşat Genç. xvii-xxx. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 1998.
• Koştaş, Münir. “Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi.” Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi XXXI (1989), 1-27.
• Köse, Ali (der.) Sekülerizm Sorgulanıyor: 21. Yüzyılda Dinin Geleceği. İstanbul: Ufuk Kitapları, 2002.
• Köse, Ali ve Ali Ayten. “Sigmund Freud ve Din Görüşü.” Sosyal Teoride Din. Ed. Cevat Özyurt ve İbrahim Mazman. 335-349. Ankara: Hece Yayınları, 2015.
• Kurt, Abdurrahman. Din Sosyolojisi. Bursa: Dora Yayınları, 2011.
• Kurtkan Bilgiseven, Âmiran. Din Sosyolojisi. İstanbul: Filiz Kitabevi, 1985.
• Kurtkan, Âmiran. Sosyolojik Açıdan Tasavvuf ve Laiklik. İstanbul: Kutsun Yayınevi, 2. Bs., 1977.
• Kuşçuoğlu, Aslıhan. İlahiyat Eğitimi Üzerine Akademisyen Görüşleri Çerçevesinde Nitel Bir Araştırma. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023.
• Küçükcan, Talip (Ed.) Din Sosyolojisi. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Küçükcan, Talip. “Din ve Devlet İlişkileri.” Din Sosyolojisi. Ed. Talip Küçükcan. 104-124. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları, 2010.
• Malinowski, Bronislaw. Büyü, Bilim ve Din. Çev. Saadet Özkal. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 1990.
• Mehmet İzzet. “Yeni İçtimaiyat Dersleri.” Mehmet İzzet (1891-1930) ve Ulusalcı Sosyal Felsefesi. Haz. Mahmut Çoşkun Değirmencioğlu. 383-683. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Mert, Nuray. Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış. İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 1994.
• Morris, Brian. Din Üzerine Antropolojik İncelemeler. Çev. Tayfun Atay. Ankara: İmge Kitabevi, 2004.
• Nazıroğlu, Bayramali. “İlahiyat Fakültelerinde Din Eğitimi ve Sorunları.” Türkiye'de Din Eğitimi ve Sorunları. Ed. Mustafa Köylü. 169-208. İstanbul: DEM Yayınları, 2018.
• Nazıroğlu, Bayramali. Derdimiz İlahiyat: Akademisyenlerin Gözünden İçe Kritik Bakış. İstanbul: Okur Akademi, 2020.
• Öcal, Mustafa. Kuruluşundan Günümüze Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi. İstanbul: Özal Matbaası, 2006.
• Öcal, Mustafa. Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Din Eğitimi. İstanbul: Düşünce Kitabevi Yayınları, 2011.
• Önal Akkaş, Sema. Giambattista Vico’nun ‘Yeni Bilim’ Adlı Eserinin Felsefe Tarihindeki Yeri. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Özyurt, Cevat. “Marx’ta Yanılsama ve İdeoloji Olarak Din.” Sosyal Teoride Din. Ed. Cevat Özyurt ve İbrahim Mazman. 131-176. Ankara: Hece Yayınları, 2015.
• Sadak, Necmettin. Toplumbilim Sosyoloji. İstanbul: Maarif Bakanlığı Yayınları, 1945.
• Sain, Kadir. Cumhuriyet Dönemi Lise Sosyoloji Ders Kitaplarında İdeolojik İçerik: Mehmet İzzet-Necmettin Sadak. Ankara: Gazi Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Sanay, Eyyüp. Hilmi Ziya Ülken. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1986.
• Selçuk, Mustafa. İstanbul Darülfünun Edebiyat Fakültesi:1900–1923. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Sezen, Yümni. “Sunuş.” Türk Din Sosyolojisinde Mehmet Rami Ayas. Kevser Gülçiçek Ayas. 7-8. İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• Sezen, Yümni. Sosyolojide ve Din Sosyolojisinde Temel Bilgiler ve Tartışmalar. İstanbul: İFAV Yayınları, 1990.
• Solmaz, Bünyamin ve İhsan Çapçıoğlu (Der.) Din Sosyolojisi: Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar. Konya: Çizgi Kitabevi, 2006.
• Solmaz, Bünyamin. “Türkiye’de Din Sosyolojisi Öğretiminin Sorunları.” Türk Din Sosyolojisinin Temel Sorunları Sempozyumu. 363-375. Çorum: Gazi Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Songur, Haluk. “Hukuk Tarihi Bakımından Osmanlıdan Cumhuriyete Yükseköğretim Meselesi -YÖK’ün İlahiyat Fakülteleri Lisans Program Değişikliği Bağlamında-.” Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2013), 191-211.
• Şahin, Mehmet. Andrew Lang’in Eserlerinde Din ve Yüce Tanrı Kavramı. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Şapolyo, Enver Behnan. Ziya Gökalp: İttihadı Terakki ve Meşrutiyet Tarihi. İstanbul: Güven Basımevi, 1943. Şentürk, Recep. Yeni Din Sosyolojileri: Batıda 1960 Sonrası Arayışlar. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. “Din Sosyolojisi Çalışmaları: Batıda ve Bizde.” Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi VII (1960), 55-61.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. Din Sosyolojisi: Giriş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1961.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. Din Sosyolojisi. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1963.
• Taplamacıoğlu, Mehmet. Genel Sosyoloji Üzerine Bir Deneme. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1969.
• Taş, Kemaleddin. “Din Sosyolojisi Öğretimi: Problemler ve Çözüm Önerileri.” Türk Din Sosyolojisinin Temel Sorunları Sempozyumu. 353-361. Çorum: Gazi Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 2005.
• Thompson, Ian. Odaktaki Sosyoloji: Din Sosyolojisine Giriş. Çev. Bekir Zakir Çoban. İstanbul: Birey Yayıncılık, 2004.
• Tok, Murat. Cumhuriyetin Yurttaş İnşa Projesinde Lise Sosyoloji Ders Kitaplarının Etkisi (1923-1938). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Topçu, Nurettin. Sosyoloji. İstanbul: Kurtulmuş Basımevi, 1952.
• Tüfekçi Akcan, Aysel – Malkoç, Serdar - Kızıltan, Ömer. “Akademisyenlere Göre Akademi ve Akademik Kültür.” Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 18/1 (2018), 569-591.
• Tümer, Günay. “Din, Genel Olarak Din.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/312-320. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Türe, Osman. Yümni Sezen’in Din ve Toplum Görüşleri. Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Türkiye Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi. “1924 Anayasası.” Erişim 09 Ekim 2025. https://www.anayasa.gov.tr/tr/mevzuat/onceki-anayasalar/1924-anayasasi/
• Ulusoy, İ. Turgut. İslâm Felsefesi ve Din Sosyolojisi. İstanbul: Hisar Yayınevi, 1971.
• Ülken, Hilmi Ziya. “Birkaç Söz.” Din Sosyolojisi. Mehmet Taplamacıoğlu. v-viii. Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları, 1963.
• Ülken, Hilmi Ziya. Dinî Sosyoloji. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1943.
• Ülken, Hilmi Ziya. Dünyada ve Türkiye’de Sosyoloji Öğretim ve Araştırmaları. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Vico, Giambattista. Yeni Bilim. Çev. Sema Önal. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2007.
• Vural, Mehmet. “Ord. Prof. Hilmi Ziya Ülken: Bibliyografik Bir Monografi Denemesi,” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 21/41 (2023), 51-131.
• Vural, Mehmet. Hilmi Ziya Ülken. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Bs., 2019.
• Yalvaç, Mehmet. “İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Sosyoloji Eğitiminin Tarihçesi I: 1912-1982.” Kubbealtı Akademi Mecmuası 14/1 (Ocak 1985), 57-72.
• Yalvaç, Mehmet. “İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde Sosyoloji Eğitiminin Tarihçesi II: 1912-1982.” Kubbealtı Akademi Mecmuası 14/ 2 (Nisan 1985), 59-72.
• Yaşa, Rozerin. Öğretim Elemanlarının Görüşlerine Göre Üniversite Özerkliği ve Akademik Özgürlük. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2024.
• Yılmaz, Selman. “İlâhiyat Fakültelerinde Din Sosyolojisi Disiplini: Geçmiş ve Geleceğe Bakış.” Cumhuriyet’in 100. Yılında Türkiye’de İlâhiyat Eğitimi, Ed. İrfan Aycan ve diğ. 693-663. Ankara: Ankara Üniversitesi Yayınları, 2023.
• “Yüz Birinci Birleşim.” T.B.M.M. Tutanak Dergisi 20 (04.06.1949), 269-299.
• Zuckerman, Phil. Din Sosyolojisine Giriş. Çev. İhsan Çapçıoğlu ve Halil Aydınalp. Ankara: Birleşik Kitabevi, 2006.