The Position and Function of the History of Philosophy in the Undergraduate Curriculum of Faculties of Theology

Yıl 2025, Sayı: 30, 91 - 101, 30.12.2025

Fatih Toktaş

https://doi.org/10.32950/rid.1783149

Öz

This article focuses on the two fundamental functions of faculties of theology—bureaucratic and cultural—by examining the position and role of the history of philosophy course within their undergraduate programs. Faculties of theology, on the bureaucratic level, train religious officials for the Presidency of Religious Affairs and teachers for the Ministry of National Education; on the cultural level, they bear the responsibility of understanding, transmitting, and interpreting religious knowledge and thought in order to find valid solutions to contemporary problems. To fulfill this responsibility, undergraduate programs must establish coordination between cultural heritage and the present. In this context, the article analyzes the position and function of the history of philosophy course in the undergraduate curriculum of faculties of theology through three main points. First, the course develops in students the ability to reason correctly and to think critically. Second, it contributes to a comprehensive understanding of Islamic cultural and intellectual heritage. Within this framework, the history of philosophy enables the exploration of the interconnections among Islamic philosophy, kalām, and philosophical Sufism, as well as their relations with philosophy in general. Third, through the history of philosophy course, theology students may be able to develop perspectives for addressing present realities and potential future issues by understanding and interpreting religious texts. Enriching the curriculum of faculties of theology with philosophical knowledge provides students not only with a retrospective focus but also with a vision oriented toward modernity and even the future. However, several issues must be resolved for the history of philosophy course to deliver these outcomes. Foremost among them is establishing the proper balance between philosophy and its history, and fostering the understanding that philosophy is the goal and history is the means. In this respect, history supplies philosophy with content and transmits the accumulated experience of the past to understand and resolve contemporary problems. Philosophy, as a product of human intellectual effort, addresses questions and attempts to answer them through reasoning; thus, while history is necessary for philosophical activity, the ultimate aim is to acquire the skill of doing philosophy. This awareness may also guide debates over the credit allocation of the history of philosophy course in undergraduate theology programs. Given the broad curricula of faculties of theology, it is clear that the time devoted to the history of philosophy will be limited. In this context, attention may be drawn to the “Introduction to Philosophy” course offered in philosophy departments. This course systematically addresses the questions and answers of philosophy’s main disciplines, yet unfortunately is not a compulsory course in theology undergraduate programs. As a result, the traditional narrative of the history of philosophy beginning with Thales largely prevents theology students from forming an understanding of what the history of philosophy is and what it is for. Considering the inexhaustibility of the historical tradition and the inevitability of selectivity, as well as the general framework provided by an introductory course, it appears possible to propose a guiding criterion for determining the content of the history of philosophy in undergraduate theology programs. This criterion is to examine philosophy systematically while historically tracing the development of each discipline’s problems and responses. In other words, it is a systematic history of philosophy writing enriched by integrating the historical tradition into the genre of texts written for “Introduction to Philosophy.” Finally, it is suggested that a systematic-historical approach to the history of philosophy, by replacing narrative-based instruction with question-and-answer methods, will enhance students’ active participation in class and thus facilitate the achievement of expected learning outcomes.

Anahtar Kelimeler

Undergraduate Program of Faculties of Theology , History of Philosophy , Philosophy Teaching , Islamic Thought , Islamic Philosophy

İlahiyat Fakültesi Lisans Programında Felsefe Tarihinin Konumu ve İşlevi

Öz

Bu makale, ilahiyat fakültelerinin kurumsal/resmi ve kültürel/bilimsel olmak üzere iki temel işlevine odaklanarak felsefe tarihi dersinin, bu fakültelerin lisans programlarındaki konumunu ve işlevini incelemektedir. İlahiyat fakülteleri kurumsal açıdan Diyanet İşleri Başkanlığı için din görevlileri ve Millî Eğitim Bakanlığı için öğretmenler yetiştirirken; kültürel açıdan dinî bilgi ve düşünceyi anlama, aktarma ve yorumlama süreciyle günümüzün sorunlarına geçerli çözümler üretme sorumluluğunu taşımaktadır. Bu sorumluluğun yerine getirilebilmesi için lisans programlarının kültürel miras ile günümüz arasında bir koordinasyon kurması gerekmektedir. Bu bağlamda makale, felsefe tarihi dersinin ilahiyat fakültesi lisans programındaki konumu ve işlevini, üç temel noktadan incelemektedir. Birincisi, dersin öğrenciye doğru akıl yürütme ve eleştirel düşünme yetkinliği kazandırmasıdır. İkincisi, felsefe tarihi dersinin İslam kültür ve düşünce mirasını bütüncül bir biçimde anlamaya katkı sağlamasıdır. Bu çerçevede felsefe tarihi; hem İslâm felsefesi, kelam ve felsefi tasavvufun birbirleriyle hem de bu disiplinlerin felsefe ile bağlantılarının keşfedilmesine imkân tanır. Üçüncü olarak felsefe tarihi dersi aracılığıyla ilahiyat lisans öğrencisi, dinî metinleri anlamak ve yorumlamak suretiyle günümüzün gerçek ve geleceğin olası sorunlarını kavrayarak çözüm perspektifleri geliştirmeleri mümkün olacaktır. Felsefe birikimi ile zenginleştirilen ilahiyat fakültesi programı, ilahiyat lisans öğrencilerine sadece geçmişe odaklanmayan, aynı zamanda moderne ve hatta geleceğe yönelik bir vizyon kazandırmayı hedeflemektedir. Bununla birlikte felsefe tarihi dersinin bu kazanımları sağlaması için birtakım sorunların çözüme kavuşturulması gerekmektedir. Öncelikle felsefe ile felsefe tarihi arasındaki dengenin doğru kurulması ve felsefenin amaç, tarihin araç olduğunun kavratılması önemlidir. Bu noktada tarih, felsefeye bir içerik kazandırmakta ve bu birikim çağımızda ortaya çıkan sorunları anlamak ve çözmek için geçmişin tecrübesini aktarmaktadır. Felsefe ise insan zihninin çabasının bir ürünü olup ele aldığı sorunlar ve bu sorunlara yanıt bulma girişimi olan akıl yürütmeye dayanmaktadır; dolayısıyla tarihin felsefe etkinliği için bir gereklilik olmakla birlikte hedeflenenin felsefe yapma becerisini kazandırmak olduğu vurgulanmaktadır. Bu duyarlılık, ilahiyat fakültelerinin lisans programlarında felsefe tarihi dersinin kredisinin belirlenmesine ilişkin tartışmalara da yön verebilir. İlahiyat fakültelerinin geniş müfredatı nedeniyle felsefe tarihine ayrılacak zamanın sınırlı olacağı açıktır. Bu bağlamda felsefe bölümleri lisans programındaki Felsefeye Giriş dersine dikkat çekilebilir. Bu ders, felsefenin temel disiplinlerinin sorularını ve yanıtları sistematik bir biçimde ele olan bir içeriğe sahiptir ve ne yazık ki ilahiyat fakültelerinin çoğunun lisans programında zorunlu dersler arasında değildir. Bu durum, Thales’ten başlayan bir felsefe tarihi anlatısı, ilahiyat öğrencilerinde felsefe tarihinin ne olduğu ve ne işe yaradığına dair bilincin oluşmasını büyük ölçüde engellemektedir. Tarihsel birikimin tüketilmez oluşundan dolayı bir seçme yapmanın kaçınılmaz olması ve felsefeye giriş dersinin genel bir çerçeve kazandırdığı hususu göz önüne alındığında ilahiyat fakülteleri lisans programında yer alan felsefe tarihinin içeriğinin belirlenmesi hususunda yön verici bir ölçüt önermek mümkün gözükmektedir. Bu ölçüt, felsefeyi sistematik biçimde ele alınırken her disiplinin kendi içindeki sorunların ve cevapların gelişimini tarihsel biçimde incelemektir. Bir başka deyişle, “Felsefeye Giriş” için kaleme alınan yazma geleneğinin felsefe tarihi birikiminin eklenmesiyle zenginleştirilen sistematik bir felsefe tarihi yazımıdır. Son olarak, sistematik-tarihsel içerikli felsefe tarihinin, anlatıma dayalı ders işleyişi yerine soru-cevap yoluyla öğrencilerin derse aktif katılımını arttıracağı ve böylelikle beklenen çıktılara ulaşmayı kolaylaştıracağı değerlendirilmektedir.

Anahtar Kelimeler

İlahiyat Fakültesi Lisans Ders Programı , Felsefe Tarihi , Felsefe Öğretimi , İslam Düşüncesi , İslam Felsefesi

Kaynakça

• Adıgüzel, Nuri. “Günümüz İslam Felsefesinin Sorunları”. İslam Felsefesinin Sorunları. ed. Mehmet Vural. 81-96. Ankara: Elis Yayınları, 2. Baskı, 2021.
• Affifi, A. E. “İbn Arabi”. çev. Mustafa Armağan. İslam Düşüncesi Tarihi. ed. M. M. Şerif. II/11-34. İstanbul: İnsan Yayınları, 1990.
• Altaş, Nurullah – Büyük, Celal. “Öğretmen Yetiştiren Kurum Olarak İlahiyat Eğitiminin Genel Hedefleri Altında Din Eğitimi ve Din Felsefesi Eğitimi İlişkisi (Din Eğitimi ve Din Felsefesi İlişkisi Özel Amaçlara Nasıl Yansımalı?), Din ve Felsefe Araştırmaları 1/2 (Aralık 2018), 115-133.
• Aristoteles. Metafizik. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Sosyal Yayınlar, 2. Basım, 1996.
• Çapak, İbrahim. “Mantık: Tanım ve Önerme”. İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. Cüneyt Kaya. 541-568. İstanbul: İsam Yayınları, 12. Basım, 2022.
• Dalkılıç, Mehmet. İslam Mezheplerinde Ruh. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Demir, Necati. “Felsefi Çabada Tarihi Öğretiminin Önemi Üzerine”, Yedi Aralık Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/1 (2024), 6-21.
• Durusoy, Ali. “Felsefenin İslami İlimler İle İlişkisi Üzerine Bir Değerlendirme”. Felsefe ve İslami İlimler. ed. Süleyman Taşkın. 17-26. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları 2022.
• Fahri, Macid. İslam Ahlâk Teorileri. çev. Muammer İskenderoğlu – Atilla Arkan. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• Fârâbî. Kitâbü’l-Mille (“Fârâbî’nin Kitâbu’l-Mille Adlı Eserinin Takdim ve Çevirisi” içinde). çev. Fatih Toktaş, Dîvân: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 12 ( Haziran 2002), 247-273.
• Gazzâlî. Mustasfâ İslâm Hukukunun Kaynakları. çev. H. Yunus Apaydın. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Baskı, 2017.
• Gülveren, Hakan. Eleştirel Düşünme. Ankara: Eğiten Kitap Yayıncılık, 2020.
• Heimsoeth, Heinz. Kant’ın Felsefesi. çev. Takiyettin Mengüşoğlu. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 3. Basım, 2007.
• Hızıroğlu, İbrahim - Yaşar, Fatımatüzzehra. “İlahiyat – İslami İlimler İkileminde Felsefe ve Din Bilimleri Bölüm Dersleri: Öğrenci Görüşlerine Dayalı Nitel Bir Araştırma”. Felsefe ve İslami İlimler. ed. Süleyman Taşkın. 515-542. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları 2022.
• İbn Rüşd, Faslü’l-mekâl fî mâ beyne’l-hikme ve’ş-şerî‘a mine’l-ittisâl (Felse Din İlişkileri içinde). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 10. Baskı, 2017.
• İnati, Şems. “Mantık”. çev. Şamil Öçal – Hasan Tuncay Başoğlu. İslâm Felsefesi Tarihi. ed. Seyyid Hüseyin Nasr – Oliver Leaman. III/31-54. İstanbul: Açılımkitap Yayınları, 2. Baskı, 2011.
• Karlığa, H. Bekir. “İbn Rüşd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim: 15 Ağustos 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-rusd--torun#1
• Kaya, M. Cüneyt. “Giriş: İslâm Felsefesinin Mahiyeti Üzerine”, İslâm Felsefesi Tarih ve Problemler. ed. M. Cüneyt Kaya. 15-36. İstanbul: İsam Yayınları, 12. Basım, 2022.
• Kaya, Mahmut. “Fârâbî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim: 15 Ağustos 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/farabi#1
• Kutluer, İlhan. “Üç Perspektif: Kelâm, Felsefe, Tasavvuf”. İslam Felsefesinin Sorunları. ed. Mehmet Vural. 31-48. Ankara: Elis Yayınları, 2. Baskı, 2021.
• et-Tikrîtî, Nâcî. el-Felsefetü’l-ahlâkıyyeti’l-Eflâtûniyye ‘ınde müfekkiri’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Endülüs, 2. Baskı, 1982.
• Toktaş, Fatih – Acuner, Yusuf. “İlahiyat Fakültelerinde Felsefe Dersleri”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi /17 (2004), 159-176.
• Toktaş, Fatih vd. “Felsefe’li İlahiyat vs. Felsefe’siz İslami İlimler: Türkiye Geneli Öğrenci Anketi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi /43 (Haziran 2016), 143-181. https://doi.org/10.21054/deuifd.282209
• Toktaş, Fatih. İslam Düşüncesinde Felsefe Eleştirileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2. Baskı, 2013.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri, çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
• Yaran, Cafer Sadık. “İslam Felsefesinde Eklektisizm Sorunu”, İslam Felsefesinin Sorunları, ed. Mehmet Vural. 63-80. Ankara: Elis Yayınları, 2. Baskı, 2021.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Kelâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim: 15 Ağustos 2025. https://islamansiklopedisi.org.tr/kelam--ilim
• Yıldız, Ahmet. “İlahiyat Fakülteleri Felsefe Tarihi Ana Bilim Dalı 3. Koordinasyon Toplantısına Dair Bir Değerlendirme”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (2014), 145-150.
• Ziyâî, Hüseyin. “İşrâkî Gelenek”. çev. Şamil Öçal – Hasan Tuncay Başoğlu. İslâm Felsefesi Tarihi. ed. Seyyid Hüseyin Nasr – Oliver Leaman. II/117-150. İstanbul: Açılımkitap Yayınları, 2. Baskı, 2011.
• Ziyâî, Hüseyin. “Şihâbuddin Sühreverdî: İşrâkî Okulunun Kurucusu”. çev. Şamil Öçal – Hasan Tuncay Başoğlu. İslâm Felsefesi Tarihi. ed. Seyyid Hüseyin Nasr – Oliver Leaman. II/83-115. İstanbul: Açılımkitap Yayınları, 2. Baskı, 2011.