İlahiyat Fakültelerindeki Mantık Anabilim Dalları Üzerine Genel Bir Değerlendirme

Yıl 2025, Sayı: 30, 103 - 117, 30.12.2025

Samet Büyükada , Firdevs Seyna Yıldırım

https://doi.org/10.32950/rid.1785794

Öz

Mantık disiplini, İslam düşünce geleneği içerisinde merkezi ve öncelikli bir konuma sahip olmakla birlikte Türkiye’deki akademik yapılanmada belirli sayıda anabilim dalında temsil edilmektedir. Lisans ve lisansüstü eğitim düzeylerinde kendine yer bulan mantık, pek çok İlahiyat ve İslami İlimler Fakültesinde müstakil bir anabilim dalı olarak varlığını sürdürmektedir. Bu fakülteler, klasik İslam düşüncesinin önemli bir parçasını temsil eden mantık geleneğini canlı tutmada önemli bir rol oynamaktadırlar. Özellikle yüksek lisans ve doktora programları vasıtasıyla yetişen genç araştırmacılar bir yandan metinlerin tahkiki, tercümesi, değerlendirilmesi gibi filolojik çalışmalarıyla tarihsel yöne ağırlık verirken diğer yandan kavramsal ve problematik analizlerle mantık mirasının anlaşılmasına ve yorumlanmasına katkı sağlamaktadırlar. Son yıllarda bu tarihsel yöne ek olarak sayısı oldukça az olmakla birlikte modern ve çağdaş araştırmalar yapılmaya başlanmıştır. Bu araştırmalar mantık disiplininin güncel felsefi tartışmalarla olan bağını canlı tutmayı ve gelişmekte olan bir alan olarak konumlandırmayı amaçlamaktadır. Bunun yanında İlahiyat ve İslami İlimler fakültelerindeki diğer anabilim dallarıyla olan ilişkiler, disiplinler arası çalışmaların da ortaya çıkmasına zemin hazırlamaktadır. Bu durum mantığın fıkıh, kelam, tefsir gibi diğer İslami ilimlerle olan etkileşimini ve bu etkileşimin ürettiği zenginlikleri göz önüne sermektedir. Bu çalışma İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerindeki mantık anabilim dallarının mevcut durumunu incelemeyi hedeflemektedir. Çalışma kapsamında genelde bu fakültelerin ve özelde mantık anabilim dallarının yapıları, araştırma eğilimleri, gelişime açıklıkları, dinamizmleri ve yoğunlaşma noktaları ele alınmıştır. Ayrıca, diğer disiplinlerle etkileşimi ve üretkenlikleri incelenmiştir. Fakültelerdeki durum üretilen tezler, istihdam ve kadrolaşma değişkenleri üzerinden incelendiğinde mezun ve araştırma yoğunluğu ile çeşitliliği bakımından bazı farklılıklar olduğu gözlemlenmiştir. Bu farklılıklar üniversitelerin coğrafi konumu, öğretim üyelerinin etkililiği, yönetmeliklere bağlı değişkenler ve küresel etkenler göz önünde bulundurularak yorumlanabilmektedir. Betimsel istatistik yönteminin uygulandığı çalışmada nicel veriler kullanılarak 1993-2024 yılları arasında İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerinde üretilmiş yüksek lisans ve doktora düzeylerindeki tezler incelenmiştir. Elde edilen veriler ışığında bu fakültelerin ve personel sayılarının yanı sıra, lisansüstü tezler bağlamında mantık anabilim dallarının durumu ve Türkiye genelindeki kurumsal dağılımı değerlendirilmiştir. Çalışmanın temel amacı, Türkiye’de İlahiyat ve İslami İlimler Fakültelerindeki mantık anabilim dallarının mevcut durumunu ortaya koymak, araştırma eğilimlerini betimlemek ve lisansüstü üretim üzerinden disiplinin kurumsal dinamiklerini analiz ederek karşılaşılan olası problemleri tespit edip bunlara somut çözüm önerileri sunmaktır. Bu yaklaşım, hem mantık araştırmalarının gelecekteki sürekliliğini sağlamak hem de akademik planlamalara sağlam bir zemin oluşturmak açısından büyük önem taşımaktadır. Bu çalışma, Türkiye’deki mantık anabilim dallarının lisansüstü üretimi üzerinden kapsamlı bir tablo sunarak mevcut literatürdeki boşluğu doldurmayı ve problemlere çözüm önerisi sunmayı hedeflemektedir. Ayrıca disiplinin tarihsel sürekliliği ile çağdaş araştırma eğilimlerini birlikte değerlendirmesi ve kurumsal çeşitliliği nicel veriler ve istatistikler ışığında ortaya koyması bakımından literatüre özgün bir katkı sağlamaktadır. Bu sayede mantık disiplininin hem klasik mirası yaşatması hem de modern düşünce dünyasıyla etkileşimini güçlendirmesi sağlanabilir.

Anahtar Kelimeler

Mantık , İlahiyat Fakültesi , İslami İlimler Fakültesi , Mantık Araştırmaları , Eğitim , Lisansüstü Eğitim , Lisansüstü Tezler

An Overview of the Departments of Logic in Faculties of Theology

Öz

The discipline of logic, while occupying a central and privileged position within the tradition of Islamic thought, is represented in Turkey’s academic structure only through a limited number of departments. At both undergraduate and graduate levels, logic has found its institutional locus primarily within many Faculties of Theology and Islamic Studies, where it continues to exist as an independent department. These faculties play a critical role in keeping alive the logical tradition, which constitutes a significant component of classical Islamic intellectual heritage. Particularly through master’s and doctoral programs, young researchers contribute on the one hand to the historical dimension by engaging in philological studies such as critical editions, translations, and evaluations of texts, and on the other hand to the understanding and interpretation of the logical heritage through conceptual and problem-oriented analyses. In recent years, in addition to this historical orientation, a small number of modern and contemporary studies have also emerged. These studies aim to sustain the discipline of logic’s connection with contemporary philosophical debates and to position it as an emerging field. Furthermore, the interaction of logic with other departments within Faculties of Theology and Islamic Studies has provided a foundation for interdisciplinary studies. This interaction highlights the engagement of logic with other Islamic sciences such as jurisprudence (fiqh), theology (kalām), and Qur’anic exegesis (tafsīr), and reveals the intellectual richness produced by these encounters. The present study seeks to examine the current state of logic departments within Faculties of Theology and Islamic Studies in Turkey. Within the scope of the study, the organizational structures of these faculties in general, and of the departments of logic in particular, along with their research tendencies, openness to development, dynamism, and focal points, have been examined. When examined in relation to the theses produced, as well as academic employment and staffing variables, differences emerge between faculties with respect to graduate output, research intensity, and thematic diversity. These differences can be interpreted by considering the geographical location of the universities, the effectiveness of the faculty members, variables dependent on regulations, and global factors. Adopting a descriptive statistical analysis, the study utilizes quantitative data to examine master’s and doctoral theses produced between 1993 and 2024 in Faculties of Theology and Islamic Studies. Based on these findings, the study evaluates the institutional distribution of logic departments across Turkey, in relation to both faculty structures and staff numbers, as well as within the context of graduate theses. The primary aim of this research is to reveal the current condition of logic departments in Faculties of Theology and Islamic Studies in Turkey, to describe their research orientations, and to analyse their institutional dynamics through graduate-level production in order to identify potential challenges and propose concrete solutions. This approach is of considerable significance both for ensuring the continuity of logical studies in the future and for providing a solid basis for academic planning. By presenting a comprehensive account of graduate production in Turkey’s logic departments, this study seeks to fill a gap in the existing literature while also offering potential solutions to current problems. Furthermore, by jointly evaluating the historical continuity of the discipline with contemporary research orientations, and by demonstrating its institutional diversity through statistical data, the study makes an original contribution to the literature. In this way, the discipline of logic may be strengthened both in terms of preserving its classical heritage and in enhancing its interaction with modern intellectual discourse.

Anahtar Kelimeler

Logic , Faculty of Theology , Faculty of Islamic Studies , Logical Studies , Education , Postgraduate Education , Postgraduate Theses

Kaynakça

• Ankara Üniversitesi. "Bologna Information System". Erişim 16 Eylül 2025. https://bbs.ankara.edu.tr/
• Ankara Üniversitesi. "İlahiyat Fakültesi". Erişim 16 Eylül 2025. https://www.divinity.ankara.edu.tr/tarihce
• Baltacıoğlu, Kemal. Salih Zeki Bey’in Hayatı-Eserleri, Mantık ve Matematik İlimlerine Katkısı. Çorum: Hitit Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Büyükada, Samet. “İslam Mantık Çalışmalarında Yöntem Üzerine Bir İkincil Literatür İncelemesi”. Nevşehir: Kapadokya Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Büyükperdah, Sibel. Türkiye’de Mantık Alanında Yazılmış Olan Makalelerin Mantık Bilimine Katkısı. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Çapak, İbrahim. Düşünce Geleneğimizde Mantık. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Çüçen, Abdulkadir. “Modern Türkiye’de Mantık Çalışmaları”. Felsefe Dünyası 2/30 (1999), 45-49.
• Daşdemir, Yusuf. “Mantık Doktorası Yapmak: Sorunlar ve Çözüm Önerileri”. Mantık Araştırmaları I. 29/99-107. Isparta: SDÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
• Duman, Ekrem Ziya. “Türkiye’de Mantık Alanında Yapılmış Doktora Tez Çalışmalarının İncelenmesi”. Social Sciences Studies 10/9 (2024), 1621-1629.
• Elçi, Serkan. Klasik Mantıktan Sembolik Mantığa Geçiş Süreci. Şırnak: Şırnak Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2024.
• Kıras, Halit. Mantık-Matematik İlişkisi Bağlamında Geçerli Kıyas Kalıplarının Venn Şeması ile Gösterimi ve Yorumlanması. Sivas: Sivas Cumhuriyet Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Kömürcü, Kamil. “Medreselerde Mantık Eğitimi ve Ebherî Etkisi”. Felsefe Dünyası 57 (2013), 95-112.
• Köz, İsmail. “Modern Türk Düşüncesinde Mantık Çalışmaları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43/1 (2002), 135-169.
• Marmara Üniversitesi. "İlahiyat Fakültesi". Erişim 16 Eylül 2025. https://ilahiyat.marmara.edu.tr/
• Marmara Üniversitesi. "Sayılarla Marmara". Erişim 16 Eylül 2025. https://sayilarla.marmara.edu.tr
• Öner, Necati. “Türkiye’de Mantık Çalışmaları”. Felsefe Dünyası 6 (1992), 2-10.
• Özel, Aytekin. “Kitap Değerlendirmesi: Harun Kuşlu. Nasîruddin Tûsî’de Önermeler Mantığı. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016. 210 sayfa. ISBN: 9786055245986.” Nazariyat 4/3 (2018), 185-189. https://doi.org/dx.doi.org/10.12658/Nazariyat.4.3.D0059
• Öztürk Baltacıoğlu, Fatma. Modern Türkiye’de Felsefe-Mantık İlişkisi-Matematik Tarihçisi Yavuz Aksoy Merkezli Bir İnceleme. Çorum: Hitit Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Resmî Gazete. Erişim 16 Eylül 2025. https://www.resmigazete.gov.tr
• Rouayheb, Khaled el-. İslam Mantığının Gelişimi 1200-1800. çev. Yusuf Daşdemir. İstanbul: Klasik Yayınları, 2022.
• Selçuk, Remziye. Türkiye’de Mantık Çalışmaları ve Mantık Bilimine Katkıları. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Ulukütük, Mehmet. “Türkiye’de Bir Mantık Geleneğinden Söz Edilebilir mi? Tematik ve Bibliyografik Bir Soruşturma”. Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 19/36 (2014), 229-363.
• YÖK, Yüksek Öğretim Kurulu. "Yükseköğretim Program Atlası". Erişim 16 Eylül 2025. https://yokatlas.yok.gov.tr/lisans- anasayfa.php
• YÖK, Yüksek Öğretim Kurulu. "Ulusal Tez Merkezi". Erişim 16 Eylül 2025. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi YÖK, Yüksek Öğretim Kurulu. "Yükseköğretim Kurulu Akademik Arama". Erişim 16 Eylül 2025.
• https://akademik.yok.gov.tr/AkademikArama
• Yüksel, Yücel. Tanzimat’tan Günümüze Türkiye’de Mantık Çalışmaları (Kitaplar-Makaleler). İstanbul: Akademi Titiz Yayınları, 2013.