Islamic History Studies in the Faculties of Theology in Türkiye: An Evaluation Based on Postgraduate Theses

Yıl 2025, Sayı: 30, 215 - 233, 30.12.2025

Eyüp Öztürk , Muhammet Ali Tuzlu

https://doi.org/10.32950/rid.1785981

Öz

This study aims to analyze postgraduate theses in the field of Islamic history produced between 1986 and 2024 by employing bibliometric analysis at a basic level through a descriptive-bibliometric approach. Taking the registration of postgraduate theses in the Council of Higher Education Thesis Center since the 1980s as its starting point, the study seeks to evaluate, from specific perspectives, the general tendencies of both students and thesis supervisors in the field of Islamic history through master’s and doctoral theses. It further aims to draw a general portrait of the discipline and to provide alternative perspectives for future postgraduate research. The existing literature contains only a limited number of studies focusing on postgraduate theses in Islamic history within Turkish faculties of theology. Although various bibliographical works have been produced, there is a notable lack of bibliometric evaluations that could help identify the developmental trajectory and thematic trends of the field. In this regard, the only prior study is Demircan’s research, which statistically examined postgraduate theses up to 2003. However, the necessity of new research becomes evident when considering the developments after 2003, both to trace ongoing trends and to identify emerging perspectives. In this respect, the present study may be regarded as a continuation of Demircan’s work. The primary aim of this article is to analyze, in broad terms, the developmental trajectory of postgraduate theses in the field of Islamic history. To this end, postgraduate theses prepared in Turkey’s faculties of theology between 1980 and 2024 were surveyed in the YÖK Thesis Center database, and the collected data were classified and transferred to Microsoft Excel. Since numerous theses, particularly from the early years, contained incomplete or inaccurate registration information, the data collection process was supplemented with secondary sources such as bibliographic works and advisor lists. Through this procedure, approximately 5,000 entries were examined, refined through a two-stage cleaning process, and reduced to a final dataset of 2,048 theses for evaluation. The findings indicate that more than half of the theses focus on political history, urban-regional history, cultural history, and biography (56.38%). Studies combining political and cultural history, as well as those addressing historiography, sīrah-writing, and institutional history, constitute the medium-intensity group (34%). By contrast, topics such as economic history, travelogues, medical history, and the history of science received the least attention (7%). In terms of periodization, the majority of theses concentrate on Ottoman history, though recent years reveal a growing shift toward the early periods of Islamic history. This trend is particularly visible in studies on the Jāhiliyya, the life of the Prophet Muhammad, and the Abbasid era. At the same time, increasing attention has been directed toward regions previously neglected, including the Mamluks, the Indian subcontinent, the Caucasus, Central Asia, Iran, Africa, and the Balkans. Furthermore, research on sīrah-writing and historiography shows that, alongside traditional methods, modern historical approaches and methodologies have begun to gain influence.

Anahtar Kelimeler

Islamic History , Faculty of Theology , Master's Degree , PhD. , Bibliometric Analysis

Türkiye'deki İlahiyat Fakültelerinde İslâm Tarihi Araştırmaları: Lisansüstü Tezler Üzerinden Bir Değerlendirme

Öz

Bu çalışma, 1986-2024 yıllarını kapsayan İslâm tarihi alanında hazırlanan lisansüstü tezleri, bibliyometrik analiz yöntemini en temel seviyede kullanarak, betimsel-bibliyometrik bir yöntem aracılığıyla analiz etmeyi amaçlamaktadır. Lisansüstü tezlerin 1980’li yıllardan itibaren Yükseköğretim Kurulu Tez Merkezi’ne kaydedilmesini başlangıç noktası olarak kabul eden bu çalışma, yüksek lisans ve doktora tezleri aracılığıyla İslâm tarihi alanında hem öğrencilerin hem de tez danışmanlarının genel eğilimlerini belirli perspektifler üzerinden değerlendirmeyi hedeflemektedir. Ayrıca, İslâm tarihi alanında yeni yapılacak lisansüstü tezler için alanın genel bir portresini çizerek alternatif bakış açıları sunabilmek de amaçlanmıştır. Literatürde Türkiye’deki ilahiyat fakültelerinde İslâm tarihi lisansüstü tezlerini inceleme konusu edinen çok fazla araştırma mevcut değildir. Çeşitli bibliyografik incelemeler kaleme alınmakla birlikte, alanın gelişim seyri ve eğilimlerini tespit edebilmeyi kolaylaştıracak bibliyometrik değerlendirmeler bulunmamaktadır. Bu konuda sadece Demircan’ın 2003 yılına kadar hazırlanan lisansüstü tezlerini istatistiksel olarak inceleyen araştırması bulunmaktadır. Ancak 2003 ve sonrasındaki süreçte yaşanan gelişmelerin takip edilebilmesi, benzer eğilimlerin devam edip etmediği ya da yeni bakış açılarının bulunup bulunmadığını gözlemleyebilmek adına yeni çalışmalara ihtiyaç olduğu da aşikardır. Bu minvalde elinizdeki çalışma, bir nevi Demircan’ın çalışmasının devamı niteliğinde kabul edilebilir. Makalenin temel amacı İslam tarihi alanındaki lisansüstü tezlerin gelişim seyrini ana hatlarıyla analiz etmektedir. Belirtilen hedefin gerçekleştirilebilmesi amacıyla ilk olarak, 1980-2024 yılları arasındaki Türkiye’deki ilahiyat fakültelerinde İslâm tarihi alanında hazırlanmış lisansüstü tezler, Yök Tez Merkezi veri tabanından taranmaya başlanmış ve elde edilen veriler tasnif edilerek Microsoft Excel’e aktarılmıştır. Özellikle erken yıllarda birçok lisansüstü tezlerin sisteme yüklenmesi sırasında kayıt bilgilerinde eksik ve hatalar bulunması nedeniyle, bu eksikliği giderebilmek amacıyla, bibliyografya çalışmaları gibi ikincil literatür ve danışman listeleri dikkate alınarak veri toplama süreci tamamlanmıştır. Yapılan taramalar aracılığıyla yaklaşık 5.000 veri incelenmiş, iki aşamalı ayrıştırma süreciyle veri seti nihai görünümüne ulaştırılmış ve 2048 lisansüstü tez veri setine dahil edilmiştir. Sonuç olarak, lisansüstü tezlerin yarısından fazlasının siyasi tarih, şehir-bölge tarihi, kültür tarihi ve biyografi türlerinde yoğunlaştığı (%56,38) tespit edilmiştir. Siyasi ve kültür tarihini bir arada ele alan araştırmaların yanı sıra tarih yazıcılığı, siyer yazıcılığı ve kurumlar tarihi incelemelerinin orta yoğunluğu (%34) temsil ettiği anlaşılmıştır. Ekonomi tarihi, seyahatnâmeler, tıp tarihi ve bilim tarihi gibi türlerin ise en düşük (%7) ilgiyi gördüğü fark edilmiştir. Dönem incelemesi olarak, lisansüstü tezlerde en yoğun ilgi Osmanlı tarihine gösterilmekle birlikte, son yıllardaki temayülün erken dönem İslâm tarihi araştırmalarına yöneldiği görülmüştür. Bu eğilim özellikle Câhiliye ve Hz. Muhammed dönemi ve Abbâsîler döneminde kendini göstermekte ise de geçmiş dönemlerde daha sınırlı ilgi gören Memlükler, Hint alt kıtası, Kafkasya, Orta Asya, İran, Afrika ve Balkanlar gibi coğrafyalar da giderek daha fazla araştırmaya konu edilmiştir. Siyer yazıcılığı ve tarih yazıcılığı araştırmalarında ise geleneksel yöntemlerin yanı sıra modern dönem tarih anlayışları ve metodolojileri de takip edilmeye başlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi , İlahiyat Fakültesi , Yüksek Lisans , Doktora , Bibliyometrik Analiz

Kaynakça

• “Abbâsîler Dönemi Bibliyografyası”. İSTEM 7/12 (2008), 287-330.
• Amobonye, Ayodeji vd. “Writing a Scientific Review Article: Comprehensive Insights for Beginners”. The Scientific World Journal 7822269 (2024), 1-13. https://doi.org/10.1155/2024/7822269
• Arpaguş, Hatice K. “İslâmcılığın Türkiye Serüveni: Kaıdnların İlâhiyat Tecrübesine Katkıları”. Mamara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 51 (2016), 5-54. https://doi.org/10.15370/maruifd.287884
• Arslan, Adnan. “Türk İlahiyatlarında Kaleme Alınan Hadis Konulu Makalelerin Betimsel Bibliyometrik Analizi (2023 Yılı Özelinde)”. HADITH 12 (Temmuz 2024), 67-98. https://doi.org/10.61218/hadith.1463864.
• Aslan, Halide. “İlahiyat Fakültesi Dergilerindeki İslam Tarihi Makalelerinin Belge Tarihçiliği Açısından Değerlendirilmesi -Ankara, Marmara ve Atatürk İlahiyat Fakülte Dergileri”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 29/1 (2018). 95-107.
• Aslan, Halide. “İlahiyat Fakültelerinde Hazırlanan İslam Tarihi Tezlerinin Dönem, Kaynak ve Yöntem Açısından- Değerlendirilmesi”. I. Uluslararası Sosyal Bilimler Sempozyumu. (Elazığ, 2016), 346-360.
• Atçeken, İsmail Hakkı. “Emevîler Dönemi Bibliyografyası”. İSTEM 4/8 (2006), 283-308.
• Azimli, Mehmet. “İslam’da Yönetim Sistemi Konusunda Bir Literatür Denemesi”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 10/2 (2008), 143-154.
• Balıkçı, Üsame vd. “Web of Science’ta İndekslenen Türkiye Adresli İlahiyat Dergilerinin Araştırma Performansı”. Hitit İlahiyat Dergisi 23/2 (30 Aralık 2024), 755-783. https://doi.org/10.14395/hid.1525164
• Block, Jörn vd. “Religion and Entrepreneurship: A Map of the Feld and a Bibliometric Analysis”. Manage Rev Q 70 (ts.), 591-627.
• Burke, Peter. Annales Okulu: Fransız Devrim Tarihi. çev. Mehmet Küçük. İstanbul: Doğu Batı Yayınları, 4. Basım., 2014.
• Burke, Peter. Tarih Yazıcılığında Yeni Bakış Açıları. çev. Turgay Sivrikaya. İstanbul: Islık Yayınları, 2020.
• Carr, Edward Hallett. Tarih Nedir? çev. Gizem Gürtürk. Istanbul: İletişim, 2018.
• Çakmak, İsmail. “Hz. Muhammed (s.a.v) Kitaplar Bibliyografyası”. AKADEMİAR: Akademik İslâm Araştırmaları Dergisi 3 (2017), 177-220.
• Demircan, Adnan. “İslam Tarihi Bilim Dalında Hazırlanan Tezler, Konuları ve Tez Konusu Belirlenmesinde Karşılaşılan Bazı Zorluklar”. İSTEM 3/5 (2005), 9-77.
• Demircan, Adnan. İslam Tarihi ve Medeniyeti Bibliyografyası (Cumhuriyet Dönemi 1923-2014),. İstanbul: Beyan, 2016.
• Donner, Fred M. Narratives of Islamic Origins The Beginnings of Islamic Hitorical Writing. New Jersey: The Darwin Press, 1998.
• Donthu, Naveen vd. “How to Conduct a Bibliometric Analysis: An Overview and Guidelines”. Journal of Business Research 133 (2021), 285-296.
• Erşahin, Seyfettin. “Osmanlı Toplumunun Hz. Muhammed Hakkındaki Bilgi Kaynakları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”. İslâmî Araştırmalar 18/3 (2005), 335-358.
• Güler, Büşa Nur. Sîret-Nüzûl Ilişkisi Bağlamında Ahzâb Sûresinde Hendek Savaşı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Güneş, Adem. “Akademik Dergilerde Yayınlanan Din Eğitimi Konulu Makalelerin Bibliyometrik Analizi (1925- 2020)”. Türkiye Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi 12 (2021), 199-223. https://doi.org/10.53112/tudear.980143
• Hammâde, Fâruk. Mesâdirü’s-sîretin-Nebeviyye ve takvîmuhâ. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2010.
• Hizmetli, Mustafa. “Sicilya Tarihinin Kaynakları -Bir Bibliyografya Denemesi”. İSTEM 9/17 (2011), 99-122.
• Hizmetli, Mustafa. “Sicilya Tarihinin Kaynakları -Bir Bibliyografya Denemesi”. İSTEM 9/17 (2011), 99-122.
• Hizmetli, Mustafa. “Türkiye’de Tarihçilik Konusunda Hazırlanmış Lisansüstü Tezler için Bir Bibliyografya Denemesi”. Uluslararası Kültürel ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/2 (2016), 383-408.
• Hocaoğlu, Öznur. Kur’an-Siyer Bütünlüğünde Hz. Peygamber Döneminde Savaş ve Barış. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Hoyland, Robert. “[Hz.] Muhammed’in Biyografisini Yazmak: ‘Sorunları’ ve Çözümleri”. çev. Saffet Kurt. Hadis ve Siyer Araştırmaları 10/2 (2024), 243-270.
• Humphreys, R. Stephen. İslam Tarih Metodolojisi. çev. Mürteza Bedir. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Ibrahim, Ayman S. Conversion to Islam: Competing Themes in Early Islamic Historiography. New York (N.Y.): Oxford university press, 2021.
• Kavakcı, Saime - Yardımcıoğlu, Fatih. “Türki̇ye’de İbn Haldun Üzeri̇ne Yapilmiş Li̇sansüstü Tezleri̇n Bi̇bli̇yometri̇k Anali̇zi̇”. Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 14/2 (2018), 317-341.
• Khalidi, Tarif. Arabic Historical Thought in the Classical Period. Cambridge [England] ; New York, NY, USA: Cambridge University Press, 1994.
• Koç, Ahmet vd. “Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Üzerine Bibliyometrik Bir Analiz”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 57 (Aralık 2019), 1-24. https://doi.org/10.15370/maruifd.679169
• Kollektif. Bir Bilim Olarak Siyer ve Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Siyer Yayınları, 2015.
• Kollektif. İslam Tarihinin Kaynakları. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Mana Yayınları, 2019.
• Kraus, Sascha vd. “Literature Reviews as Independent Studies: Guidelines for Academic Practice”. Review of Managerial Science 16 (2022), 2577-2595. https://doi.org/10.1007/s11846-022-00588-8
• Leeuwen, Thed van. “Descriptive versus Evaluative Bibliometrics”. Handbook of Quantitative Science and Technology Research. ed. H.F. Moed vd. Dordrech: Springer, 2004.
• Manyangu, Gloria vd. “Descriptive bibliometric analysis of global publications in lifestyle-based preventive cardiology”. European Journal of Preventive Cardiology 1/14 (2019), 1-14. https://doi.org/10.1177/2047487319854827
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Öz, Şaban. İslam Tarihi Metodolojisi. İstanbul: Siyer Okulu Yayınları, 2024.
• Öz, Şaban. Siyer Üsûlü. İstanbul: Siyer Okulu Yayınları, 2024.
• Özçoban, Ertan. “İnanç Turizmi Alanında Yayımlanan Yüksek Lisans ve Doktora Tezlerinin Bibliyometrik Analizi (1998-2019)”. Turkish Studies - Social 15/3 (2020), 1363-1375.
• Özdemir, Mehmet - Erşahin, Seyfettin. “İslam Tarihi Araştırmalarında Yöntemle İlgili Bazı Mülahazalar”. İslâmî İlimlerde Metodoloji/Üsûl Meselesi II. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
• Öztürk, Oğuzhan vd. “How to design bibliometric research: an overview and a framework proposal”. Review of Managerial Science 18/11 (2024), 3333-3361. https://doi.org/10.1007/s11846-024-00738-0
• Robinson, Chase F. Islamic Historiography. Cambridge ; New York: Cambridge University Press, 2003.
• Rosenthal, Franz. A History of Muslim Historiography. Leiden: Brill, 1968.
• Sabuncu, Ömer. “Hz. Âişe Hakkında Yapılmış Çalışmalar Bibliyografyası”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/33 (2015), 130-145.
• Saraçoğlu, Tuba Nur. “Siyer Edebiyatı Bağlamında Hâce Muhammed Lutfî’nin Mevlid ve Mi’râciye’si”. Eskiyeni 53 (2024), 803-831.
• Sevmezler, Adnan - Coştur, Kamil. “Alevîlik-Bektaşîlik Başlıklı Lisansüstü Tezlerin Bibliyometrik Analizi”. eMakâlât Mezhep Araştırmaları Dergisi 18/1 (Haziran 2025), 156-171. https://doi.org/10.18403/emakalat.1654017
• Slavinski, Teodora - Todorović, Marija. “Women, Entrepreneurship and Education: Descriptive Bibliometric Analysis Based on SCOPUS Database”. Journal of Women’s Entrepreneurship and Education 3/4 (2020), 181-201.
• Söylemez, Mahfuz. “Hz. Peygamber ve Dönemi ile İlgili Türkçe Yazılmış veya Türkçe’ye Aktarılmış Olan Eserler ile İlgili Bibliyografya Denemesi”. İslâmî İlimler Dergisi 1/1 (2006), 259-279.
• Şulul, Kasım. Siyer Üsûlü. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Ünce, Bayram - Özbek, Ömer Faruk. “Hz. Ali Hakkında Türkiye’de Yapılmış Çalışmalar Bibliyografyası”. Hz. Ali. ed. Ali Aksu. 467-483. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Yalçın, M. Fatih - Karakum, Emine. “Bir Bibliyometrik Analiz Örneği: Ulusal Tez Merkezinde İbn Hacer el-Askalânî’yi Konu Edinen Lisansüstü Tezler”. Turkish Studies-Comparative Religious Studies 19/1 (2024), 151-181. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.71274
• Yanılmaz, Hasan. “II. Meşrutiyet Dönemi Türkçe İslam Tarihi Metinlere Dair Açıklamalı Bir Bibliyografya Denemesi”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/1 (29-61), 2024.
• Yılmaz, Halil İbrahim vd. “Studying Early Islam in the Third Millennium: A Bibliometric Analysis”. Humanities and Social Sciences Communications 11/1 (11 Kasım 2024), 1521. https://doi.org/10.1057/s41599-024-04058-2
• “Abbâsîler Dönemi Bibliyografyası”. İSTEM 7/12 (2008), 287-330.
• “Endülüs Bibliyografyası”. İSTEM 7/14 (2009), 495-526.
• “Hulefâ-i Râşidîn Dönemi Bibliyografyası”. İSTEM 3/6 (2005), 303-366.