Kelâm İlminin Normatif Özelliği ve Sosyal Bilimlerle İlişkisi Üzerine

Yıl 2025, Sayı: 30, 135 - 148, 30.12.2025

Mehmet Evkuran

https://doi.org/10.32950/rid.1797774

Öz

Kelâm ilmi başlangıçta Müslüman toplumunun içsel sorunlarının zorladığı diyalektik ortamda bir yöntem olarak ortaya çıktı. İslam dininin inanç ilkelerinin tespit ve savunusuna duyulan ihtiyacın sonucu olarak doğan bu ilim, dinî ilkelerin akıl yoluyla ele alınmasını önceledi. Kelâm’ın kurucu figürü olan Mutezile ekolü öncelikli iş olarak, İslam dışı unsurlara karşı reddiyelerle dolu bir birikim geliştirdi. Düşünce özgürlüğüne önem veren Mutezile, bu tutumumun bir sonucu olarak kendi içinde ekolleşmeler yaşadı. Mihne döneminden itibaren Kelâm ilmine yönelik olarak yoğun eleştiriler yapıldı. Bu eleştiriler, Kelâm’ın yöntemine olduğu kadar, bu ilmin meşruiyetini hedef aldı. Kelâmcılar kendilerine yönelik eleştirilere cevap vermek amacıyla, tutumlarını savunan ve ilmin dinî meşruiyetini temellendiren metinler yazdılar. Klasik dönemde Kelâm savunusu yapan metinlerde, dinî gerçekler konusunda akıl yürütmenin meşruiyetinin yanında diğer bilgi sistemleri ile iletişime geçmenin haklılığını ve zorunluluğunu savunan açıklamalar yer almaktadır.
Modern zamanlarda sosyal bilimlerin doğup gelişmesi Kelâm ilminde de bazı değişimlere ve uyarlamalara gidilmesini zorunlu kıldı. Bu zorunluluk Kelâm ilminin güncellenmesi düşüncesiyle “yeni ilmi kelâm” çalışmalarını hızlandırdı. Kendi geleneksel birikimi ile modern bilimlerin arasında kendine yeni bir rota oluşturmaya çalışan Kelâm, yöntem ve konu olarak yenileşme sürecine girdi. Yeni ilmi Kelâm sürecinin başlıca ilgisi, Müslüman toplumunun inanç odaklı zihniyet problemlerine çözüm üretmek olmuştur. Kelâm’a yönelik klasik eleştirilerle yeniden yüzleşme zorunluluğunun yanında modern bilim paradigmasının pozitivist baskılarıyla da baş etme ihtiyacı doğdu.
Bu makalede, Kelâm ilminin teolojik meşruiyeti ve öte yandan sosyal bilimler nezdinde bilimsel meşruiyetine dair yaklaşımlar ele alınmaktadır. Ayrıca Kelâm’ın sosyal bilimlerle olan ilişkisi tartışılmakta ve yeni ilmi Kelâm’ın önündeki güncel konu ve problemlerin nasıl ele alındığı incelenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kelâm , sosyal bilimler , teolojik yöntem , toplumsal değişim , zihniyetler.

On The Normative Function of Kalam and Its Relationship with Social Sciences

Öz

The science of Kalam initially emerged as a method in the dialectical environment forced by the internal problems of the Muslim society. This science, which was born as a result of the need to determine and defend the principles of faith in Islam, prioritized the consideration of religious principles through reason. The Mu'tazila school, the founding figure of theology, developed a body of knowledge full of refutations against non-Islamic elements as its primary concern. Mu'tazila, who gave importance to freedom of thought, experienced internal school formations as a result of this attitude. From the Mihna period onwards, there has been intense criticism towards the science of Kalam. These criticisms targeted the legitimacy of this science as well as the method of Kalam. In order to respond to criticisms directed at them, theologians wrote texts defending their positions and establishing the religious legitimacy of science. In the texts defending theology in the classical period, there are explanations defending the legitimacy of reasoning about religious truths as well as the rightfulness and necessity of communicating with other knowledge systems.
The emergence and development of social sciences in modern times necessitated some changes and adaptations in the science of Kalam. This necessity accelerated the studies on "new scientific theology-yeni ilmi Kelâm" with the idea of updating the science of theology. Trying to create a new route for itself between its own traditional knowledge and modern sciences, Kalam entered a process of renewal in terms of method and subject. The main concern of the new scientific process of Kalam was to find solutions to the problems of the faith-oriented mentality of the Muslim society. In addition to the necessity of confronting the classical criticisms of theology, there also arose the need to cope with the positivist pressures of the modern scientific paradigm.
In this article, the theological legitimacy of the science of Kalam and, on the other hand, approaches to its scientific legitimacy in the eyes of the social sciences are discussed. In addition, the relationship between theology and social sciences is discussed and how the current issues and problems facing the new science of theology are addressed is examined.

Anahtar Kelimeler

Kalam/Theology , social sciences , theological method , social change

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan. “Geçmişte ve Günümüzde Bir Kelam Yöntemimiz Var mıdır?”. İslamî Araştırmalar Dergisi 26/3 (2016), 274-279.
• Armstrong, Karen. Tanrı’nın Tarihi: İbrahim’den Günümüze 4000 Yıllık Tanrı Arayışı. Çev. O. Özel, H. Koyukan, K. Emiroğlu. İstanbul: Pegasus Yayınları, 2017.
• Bulut, İsmail. Nübüvvete Çağdaş Bir Yaklaşım: Muhammed Ferid Vecdî. 2. Baskı. Ankara, 2018.
• Cicero, Marcus Tullius. Tanrıların Doğası. Çev. Çiğdem Menzilcioğlu. İstanbul: Alfa Yayınları, 2018.
• Çelebi, İlyas. “Ortaya Çıkışından Günümüze Kelâm İlminde ‘Konu’ Problemi”, Marmara İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (2005), 5-35.
• Dorman, M. Emre. Deizm ve Eleştirisi: Tarihsel ve Teolojik Bir Yaklaşım. Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2009.
• Düzgün, Şaban Ali. Sosyal Teoloji: İnsanın Yeryüzü Serüveni. Ankara: Otto Yayınları, 2018.
• Düzgün, Şaban Ali. “Kelâm İlminde Modern Yaklaşımlar”, İslâmî İlimlerde Klasik ve Modern Yaklaşımlar- Milletlerarası Tartışmalı İlmî Toplantı, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2023.
• Evkuran, Mehmet. Çağdaş Sorunlar ve Kelâm. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Evkuran, Mehmet. Ahlâk, Hakikat ve Kimlik: İslâm Kelâmında Ahlâk Problemi. Ankara: Araştırma Yayınları, 2013.
• Evkuran, Mehmet. “Bir Yeniden Yapılanma Kuramımız Var mı? - Yenilenmeci İdeolojinin Sorunları ve Geleceği Üzerine”. İslâmî İlimler Dergisi 4/1-2 (2009), 71-73.
• Evkuran, Mehmet. “Bir Kriz Teolojisi ve Toplumsal Hareket Olarak Selefilik: Selefi İdeoloji ve İslam Dünyasındaki Etkileri Üzerine Bir Analiz”. İlahiyat Akademi Dergisi (Gaziantep Üniversitesi İlahiyat Fakültesi) 1/1 (2015), 71-90.
• Gazâlî, Ebû Hâmid. Halkın Kelâmî Tartışmalardan Korunması. Çev. Sabit Ünal. İzmir, 1987.
• Göktürk, Tülay ve İsa Dağ. “Nizamiye Medreselerinin Eğitim-Öğretimdeki Rolü”. International Journal of Social Science (JASSS) 27/1 (2014), 457-469.
• Güler İlhami. Allah’ın Ahlakîliği Problemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
• Kazanç, Fethi Kerim. “Klasik İslam Kelamı Üzerine Bazı Mülahazalar”. Tabula Rasa Felsefe & Teoloji Dergisi 7/19 (2007), 91-125.
• Karadaş, Cağfer. “Kelâm İlminde Dönemsel Gelişmeler ve Yeni İlm-i Kelâm”. Sabit ile Değişken Arasında Yeni İlm-i Kelâm Hareketi içinde, ed. Ramazan Altıntaş-Ahmet Mekin Kandemir, 15-43. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2022.
• Korkmaz, Sıddık. “Selefiliğe Karşı Reddiyeler”. Tarihte ve Günümüzde Selefîlik (Bildiriler Kitabı), 449-482. İstanbul, 2014.
• Kuhn, Thomas. Bilimsel Devrimlerin Yapısı. Çev. N. Kuyaş. İstanbul: Alan Yayıncılık, 2000.
• Özaydın, Abdülkerim. “Nizâmiye Medresesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/188-191. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Özdemir, Metin. “Yeni Bir İlmi Kelam Projesi Olarak Bağlamsal Teoloji”. İslâmî İlimler Dergisi 4/1-2 (2009), 23-44.
• Paine, Thomas. Akıl Çağı: Gerçek ve Efsane Teoloji Üzerine Bir Araştırma. Çev. Ali İhsan Dalgıç. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2015.
• Roney, Patrick. “Aşkınlık ve Yaşam: Nietzsche ve ‘Tanrının Ölümü’ Üzerine”. Çev. Elis Şimşon. Kaygı Dergisi 20 (2013), 305-322.