Osmanlı Döneminde Serkeş ve Meydan Kazalarının İdaresi ve İdarecileri

Yıl 2023, Sayı: 23, 179 - 196, 20.04.2023

Abdullah Bay

https://doi.org/10.32950/rid.1246923

Öz

Kaza, Osmanlı taşra idaresinin temel idarî birimlerinden birisiydi. Kaza hem kadının idare bölgesini hem de adlî bölgeyi tanımlayan bir terim özelliği gösterir. Bu idarî birimin başında ise geniş yetkilere sahip kadı veya onun vekili konumundaki naib bulunuyordu. Kadı bulunduğu kazada her türlü adlî işlere bakan bir yargı görevlisi olduğu gibi aynı zamanda beledî ve idarî işleri takip eden bir yöneticiydi. Günümüzde Kumru ilçe sınırları içerisinde bulunan Meydan ve Serkeş kazaları da klasik Osmanlı idari yapısına uygun olarak 17. yüzyılda kaza haline getirilmişlerdir. Her iki kaza da kadı ve vekili konumundaki naibin idaresinde Tanzimat’a kadar adlî-idarî birim olarak varlıklarını devam ettirmişler, merkeziyetçi bir idarenin yerleştirilmesi gayesiyle bundan sonra yerini yeni oluşturulan kaza müdürlüğü gibi modern idarî birimlere bırakmışlardır. Bu çalışmada arşiv kayıtlarına dayalı bilgiler ışığında klasik Osmanlı kaza idaresi ve idarecileri ve Tanzimat’la başlayan değişim süreci Meydan ve Serkeş kazaları örneği üzerinden incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Kumru, Meydan, Serkeş, Keşderesi, Kaza, Canik, Kadı

Administration and Administrators of Serkes and Meydan Districts in the Ottoman Period

Öz

Anahtar Kelimeler

Kumru, Meydan, Serkeş, Keşderesi, Kaza, Canik, Kadı

Kaynakça

• Ahıskalı, Recep. “Muhzır”, DİA, C.31, (İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006), 85–86.
• Akbal, Fazıla. “1831 Tarihinde Osmanlı İmparatorluğunda İdari Taksimat ve Nüfus”. Belleten 15/60 (1951), 617-628.
• Akyıldız, Ali. “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kuruluşu ve Gelişimine Genel Bir Bakış”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 14 (Bahar 2006), 11-30.
• Akyılmaz, Bahtiyar. “Osmanlı Devleti’nde Merkezden Yönetimin Taşra İdaresi,” Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy.4, 1999, 127–56.
• Aydın, M. Akif. “Mahkeme”, DİA, C.27, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2003), 341–44.
• Bay, Abdullah. “Hurufat Defterlerine Göre Kumru’da (Serkiz, Keşderesi ve Meydan Kazaları) Camiler, Mescitler ve Görevlileri (1689-1834)” 16/33 (2022), 75-98.
• Bay, Abdullah. “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Rize’nin İdaresi”. 19. Yüzyıldan Cumhuriyet’e Rize. Ed. Abdullah Bay - Resul Turan. 1-52. Ankara: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Yayınları, 2021.
• Baykara, Tuncer. Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1988.
• Baykara, Tuncer. "Kaza". DİA, C.25, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998, 119-120.
• Braund, David, Sinclair, T. “Map 87 Pontus-Phasis”, Barrington Atlas of the Greek and Roman World, Ed. Richard J.A.
• Talbert, Princeton: Princeton University Press, 2000.
• Bryer, Anthony-Winfield, David. Karadeniz’in Orta Çağ Dönemi Eserleri ve Topoğrafyası. çev. İsmail Köse. Ankara: TTK, 2020.
• Çadırcı, Musa. “Türkiye’de Kaza Yönetimi (1840-1876)”, Belleten, C.53, sy.206, 1989, 237–58.
• Çadırcı, Musa. “Türkiye’de Muhtarlık Teşkilatının Kurulması Üzerine Bir İnceleme”, Belleten 34/135 (Temmuz 1970), 409-420.
• Emecen, Feridun M. Doğu Karadeniz’de Bir Vadi Boyu Yerleşmesi Ağasar Vadisi: Şalpazarı-Beşikdüzü. Trabzon: Serander Yayınları, 2010.
• Emecen, Feridun M. Doğu Karadeniz’de İki Kıyı Kasabasının Tarihi Bulancak-Piraziz. İstanbul: Kitabevi, 2005.
• Erçal, İsmet. Kumru Yöresi Tarihi. Ankara: Altınpost Yayıncılık, 2014.
• Erler, Mehmet Yavuz. “Osmanlı Nüfus Kayıtlarına Dair Alternatif Bir Kaynak: Defter-i Liva-i Canik (1837)”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 2/8 (Summer 2009), 169-190.
• Gençoğlu, Mustafa. “1864 ve 1871 Vilayet Nizamnamelerine Göre Osmanlı Taşra İdaresinde Yeniden Yapılanma”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C.2, sy.1, 2011, 29-50.
• İpek, Nedim. “Canik Sancağı’nın Nüfusuna Dair Bir Değerlendirme”. Ondokuz Mayıs University Journal of Education Faculty 12/1 (2014), 35-51.
• İpek, Nedim. “Orta ve Doğu Karadeniz Limanlarındaki Ticari Faaliyetlerin Kent Nüfusuna Etkisi (1838- 1900)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi 1/1 (2006), 107-121.
• İpşirli, Mehmet. “Naib”, DİA, C.32, (Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006), 312–13.
• Karagöz, Rıza. “Trabzon Valisi Ahmet Aziz Bey’in Canik Sancağı’nı Vilayete Dönüştürme Projesi 1885”, Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi 4/4 (2008), 29-43.
• Kılıç, Orhan. “Osmanlı Dönemi İdari Uygulamalar Bağlamında Canik’in Yönetimi ve Yöneticileri”. Geçmişten Geleceğe Samsun. Ed. Cevdet Yılmaz. 1. Kitap/31-54. Samsun: Samsun Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2006.
• Köse, Osman. “Canik’in İdari Yapısı ve İdarecileri”. İlkçağdan Cumhuriyete Canik. Ed. Cevdet Yılmaz. 12. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 2015.
• Miroğlu, İsmet. Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), (Ankara: TTK, 2014).
• Öz, Mehmet vd. Ordu Yöresi Tarihinin Kaynakları, 3. Cilt. 387 Numaralı Defter-i Karaman ve Rum’un Canik Livâsı’na Ait Bölümü, 1520. Ankara: TTK, 2002.
• Öz, Mehmet. Orta Karadeniz Tarihinin Kaynakları VIII: Canik Sancağı Avarız Defterleri (1642). Ankara: TTK, 2008.
• Öz, Mehmet. “Tahrir Defterlerine göre Canik Sancağında Nüfus 1455-1643”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 6 (1991), 173-205.
• Öz, Mehmet. XV - XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1999.
• Özkılınç, Ahmet. 387 Numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Karaman ve Rum Defteri (937/1530). Ankara: Devlet Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 1997.
• Serbestoğlu, İbrahim. Bir Taşra Şehrinde Tanzimat ve Modernleşme Canik Sancağı 1863-1865 (Malatya: Mengüceli Yayınları, 2015), 123.
• Şentop, Mustafa. “Tanzimat’tan Önceki Dönemde Osmanlı Mahkemelerinin Görev ve Yetkisi”, Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları, sy.1, 2006, (Bahar), 87–105.
• Yediyıldız, Bahaeddin-Üstün, Ünal. Ordu Yöresi Tarihinin Kaynakları II: 1485 Tarihli Tahrir Defteri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2002.
• Yediyıldız, Bahaeddin-Üstün, Unal. Ordu Yöresi Tarihinin Kaynakları I: 1455 Tarihli Tahrir Defteri. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992.
• Yılmaz, Cevdet. “Canik”. İlkçağdan Cumhuriyete Canik. Ed. Cevdet Yılmaz. Samsun: Canik Belediyesi Kültür Yayınları, 2015.
• Emiroğlu, Kudret. Trabzon Vilayeti Salnamesi. 1869. C.1. Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, 1993.
• Emiroğlu, Kudret. Trabzon Vilayeti Salnamesi-1872. C.4. Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, 1994.
• Emiroğlu, Kudret. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1877. C.9. Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, 1995.
• Emiroğlu, Kudret. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1890. C.18. Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, 2008.
• Emiroğlu, Kudret. Trabzon Vilayeti Salnamesi 1903. C.21. Ankara: Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı, 2008.
• VGMA (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi) HD (Hurufat Defterleri), 567; 1088; 1089; 1118; 1142; 1114; 1131; 555; 1123; 1140; 1128; 1088; 1122; 1117; 1090; 547; 548; 545; 549; 550; 567; 1098
• İBB (İBB Atatürk Kütüphanesi) Hat. (Haritalar Kataloğu) 1084; 19; 65.
• CA (Cumhuriyet Arşivi) 30-10-0-0-66-440.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) A.AMD., (Bab-ı Asafi Amedi Kalemi) 48/67.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) AE.SAMD.III., (Ali Emiri Ahmed III) 95/9425; 163/ 15997.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) AE.SMST.II., (Ali Emiri Ahmed II) 86/9260.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) A.MKT.MHM., (Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı) 476/35.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) A.MKT.MVL., (Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vala Evrakı) 62/2; 94/50.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) A.MKT.UM., (Sadaret Mektubi Kalemi Umum Vilayat Evrakı) 116/95.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) A.RSK.d., (Bab-ı Asafi Ruus Kalemi Defteri) 1693.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) C.MF., (Cevdet Maarif) 109/5432.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) C.ML., (Cevdet Maliye) 585/24089.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) DH.MKT., (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi) 7/51; 171/43; 2827/11.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) DH.MUİ, (Dahiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı) 30/2,26.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) DH.TMIK.S., (Dahiliye Nezareti Tesri-i Mumaelat ve Islahat Komisyonu) 19/11.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) EV.BRT., (Evkaf Berat) 203/21.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) EV.d., (Evkaf Defterleri) 13427.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) HRT.h., (Haritalar) 62; 625/1.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) İ.DH., (İrade Dahiliye) 1302/40.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) İE.DH., (İbnülemin Dahiliye) 16/1496.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) İE.ŞKRT., (İbnülemin Şükr ü Şikayet) 7/594.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) İ.MVL., (İrade Meclis-i Vala) 237/8369; 382/16741.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) KK.d., (Kamil Kepeci) 2602; 2603; 2893; 6187.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) MAD.d., (Maliyeden Müdevver Defterler) 3414.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) ML.VRD.CMH.d.,(Maliye Varidat Muhasebesi Cizye Defterleri) 1183.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) MVL., (Meclis-i Vala Evrakı) 36/41; 135/29; 175/105; 208/15; 263/82; 298/12; 303/44; 676/15; 97/30.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) NFS.d., (Nüfus Defterleri) 977; 1003; 1006; 1017; 1034; 11694; 11708; 11709; 11722; 11728; 11729; 11733; 11734; 11707; 3825.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) ŞD., (Şura-yı Devlet) 1834/7.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi) Y.PRK.DH., (Yıldız Perakende Evrakı Dahiliye Nezareti Maruzatı) 1/81.