An Analysis of the Traces of Munāsabāt al-Qurʾān in the Early ʿUlūm al-Qurʾān Literature: The Case of Taʾwīl Mushkil al-Qurʾān and al-ʿAql wa Fahm al-Qurʾān

Yıl 2023, Sayı: 23, 19 - 29, 20.04.2023

Ersin Kabakcı

https://doi.org/10.32950/rid.1263521

Cited By: 1

Öz

Munāsabāt al-Qurʾān has been evaluated as an important issue in the field of tafsīr and especially in the ʿulūm al-Qurʾān. In addition, it is observed that there is a remarkable independent literature related to this science. There is a conviction that the tafsīr works that take munāsabāt al-Qurʾān into account started with Zamakhsharī and systematized with Fakhruddīn al-Rāzī. It is a known fact that the appearance of independent literature on this science coincides with later periods. For this reason, an opinion arose that a content related to this issue was not reflected in the works before the sixth century AH. This article is based on the hypothesis that "The authority of the Muṣhaf arrangement lead the readings taking the munāsabāt into account to earlier periods” put forward in the article titled “An Investigation on the Historical Origin of the Reflections of Relations among the Verses to the Tafsīrs: The Case of Tafsīr Muqātil” in 2020. As a matter of fact, the analysis made in the context of Tafsīr Muqātil has shown that the history of the munāsabāt-based interpretations extends to the early tafsīrs. This article aims to identify the cores and traces of munāsabāt al-Qurʾān in the early ʿulūm al-Qurʾān literature. The inclusion of the relevant literature in the research is due to the existence of sciences and subject headings related to munāsabāt al-Qurʾān. In this context, Ibn Quṭayba's (d. 276/889) Taʾwīl Mushkil al-Qurʾān and Ḥārith al-Muḥāsibī's al-ʿAql wa Fahm al-Quran are analyzed in terms of content in the context of munāsabāt al-Qurʾān. In these analyses, a comparative method is adopted with the tafsīrs of Zamakhsharī and Rāzī. As a result of the research, it has been revealed that the subject of munāsabāt in the early period is included both among the "mushkil" issues and under the titles such as “uslūb al-Qurʾān”, “taqdīm-taʾkhīr". The fact that the verses discussed in the related titles were included in a munāsabāt-centered context in Zamakhsharī and Rāzī tafsīrs has emerged as a remarkable finding regarding the history of the ʿulūm al-Qurʾān. The results of this research support the idea that it is a necessity to follow the traces of ʿulūm al-Qurʾān in the subsequent ʿulūm al-Qurʾān literature.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Munāsabāt al-Qurʾān, ʿUlūm al-Qurʾān, Mushkil, Taqdīm-taʾkhīr.

تدقيق على آثار مناسبات القرآن في أدبيات علوم القرآن المتقدمة (تأويل مشكل القرآن والعقل وفهم القرآن نموذجين)

Öz

إن مناسبات القرآن فن مهم في علم التفسير خاصة في علوم القرآن، وبناء على ذلك يشاهد أن الأدبيات المستقلة المعنية بهذا الفن تشكلت على وجه جدير الذكر، وهناك رأي منتشر مفاده أن دراسات التفسير التي اعتنت بمناسبات القرآن بدأت مع الزمخشري وتأسس نظامها مع فخر الدين الراضي، أما تدوين المؤلفات الخاصة بالعلم المذكور فقد ظهرت في الفترات المتؤخرة، ومن هنا قد انجلت فكرة أن المحتوى المتعلق بمناسبات القرآن لم ينعكس في الكتب قبل القرن السادس الهجري، فإن البحث ينبني على فرضية "أن لزوم ترتيب المصحف أدى إلى بدء القراءات المعتني بالمناسبات في أبكر الفترات" والتي تم إثباتها في بحثنا المنشور في عام 2020 والمعنون ب"التساؤل في تاريخ نشأة انعكاس المناسبات بين الآيات في كتب التفسير: تفسير مقاتل نموذجا"، ولقد دل التدقيق في نموذج تفسير مقاتل على أن تاريخ التعليقات المتعلقة بالمناسبات يمتد إلى التفاسير المتقدمة، أما هدف البحث فهو الاكتشاف عن نويات علم المناسبات في أدبيات علوم القرآن المتقدمة، وسبب إدراج الأدبيات المعنية ضمن البحث وجود الموضوعات والعناوين المتعلقة بمناسبات القرآن فيها، وعلى هذا غرار في البحث يتم تحليل تأويل مشكل القرآن لابن قتيبة (ت 276/889) والعقل وفهم القرآن لحارث المحاسبي (ت 243/857)، وفي تحليلهما تم اتباع منهج مقارنتهما بتفسيري الزمخشري والراضي، ونتيجة البحث فقد ثبت أن موضوع مناسبات القرآن تم التطرق إليه ضمن مسائل "المشكل" وعناوين "أسلوب القرآن" و"التقديم والتأخير" في الفترات المتقدمة، ويظهر أن تركيز الزمخشري والراضي على مناسبات الآيات في تفسيرها، وهي مذكورة تحت العناوين المعنية استنتاج علمي جدير ذكره في تاريخ المناسبات، وتؤيد نتائج البحث فكرة لزوم البحث عن آثار علم المناسبات في أدبيات علوم القرآن اللاحقة.

Anahtar Kelimeler

التفسير، مناسبات القرآن، علوم القرآن، المشكل، التقديم والتأخير

Erken Dönem Ulûmu’l-Kur’ân Literatüründe Münâsebâtü’l-Kur’ân’ın İzlerine Dair Bir İnceleme: Te’vîlu Müşkili’l-Kur’ân ve el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân Örneği

Öz

Münâsebâtü’l-Kur’ân, tefsir ilminde ve özellikle de Ulûmul-Kur’ân’da önemli bir husus olarak değerlendirilmektedir. Ayrıca bu ilimle ilgili kayda değer müstakil bir literatürün oluştuğu görülmektedir. Münâsebât ilmini dikkate alan tefsir faaliyetlerinin Zemahşeri ile başladığı, Fahreddin Razi ile sistemleştiği
yönünde bir kanaat bulunmaktadır. Bu ilme yönelik müstakil literatürün ortaya çıkışının ise daha geç dönemlere rastladığı bilinen bir gerçektir. Bu nedenle hicrî altıncı asırdan önce münâsebât meselesine ilişkin bir içeriğin eserlere yansımadığı yönünde yaygın bir düşünce ortaya çıkmıştır. Bu makale, 2020 yılında “Ayetler Arası Münâsebet Meselesinin Tefsirlere Yansımasının Tarihî Kökenine Yönelik Bir Sorgulama: Tefsîru Mukâtil Örneği” adlı makale çalışmamızda ortaya konulan “Mushaf tertibinin bağlayıcılığının münâsebâtı dikkate alan okumaların daha erken dönemlerde başlamasına yol açtığı” hipotezinden hareket etmektedir. Nitekim Tefsîru Mukâtil özelinde yapılan inceleme, münâsebâta dair yorumların tarihinin erken dönem tefsirlere uzandığını göstermektedir. Makale, erken dönem ulûmu’l-Kur’ân literatüründe münâsebât ilminin nüvelerini ve izlerini tespit etmeyi amaçlamaktadır. İlgili literatürün araştırmaya dâhil edilmesi, münâsebâtü’l-Kur’ân’la ilişkili ilimlerin ve konu başlıklarının bulunmasından ileri gelmektedir. Bu kapsamda makalede İbn Kuteybe’nin (ö. 276/889) Te’vîlu Müşkili’l-Kur’ân’ı ve Hâris el-Muhasibi’nin (ö. 243/857) el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân’ı içerikleri bakımından münâsebâtü’l-Kur’ân bağlamında analiz edilmektedir. Söz konusu analizlerde, Zemahşeri ve Razi tefsirleriyle mukayeseli bir yöntem benimsenmektedir. Araştırma neticesinde, erken dönemde münâsebât konusunun gerek “müşkil” meseleler arasında gerekse “üslûbu’l-Kur’ân”, “takdim-tehir” gibi başlıklar altında yer bulduğu tespit edilmektedir. İlgili başlıklarda yer verilen ayetlerin, Zemahşeri ve Razi tefsirlerinde münâsebât merkezli bir bağlamda ele alınması, münâsebâtü’l-Kur’ân’ın tarihine ilişkin kayda değer bir bulgu olarak ortaya çıkmaktadır. Bu araştırmanın sonuçları, müteakip ulûmu’l-Kur’ân literatüründe de münâsebât ilminin izinin sürülmesinin bir gereklilik olduğu fikrini desteklemektedir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Erken Dönem Tefsir, Münâsebâtü’l-Kur’ân, Ulûmu’l-Kur’an, Müşkil, Takdim-Te’hir.

Kaynakça

• Çetin, Mustafa. “Ayetler ve Sureler Arasındaki Münâsebet ve İnsicam”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (1989), 505-543.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. İstanbul: İsam Yayınları, 2022.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. Erişim 18 Şubat 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Itır, Nureddin. “Münâsebet İlmi ve Kur’ân Tefsirindeki Önemi”. çev. Eyüp Kaya. İslami İlimler Dergisi 1/2 (2006), 219-245.
• İbn Kuteybe. Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân. thk. es-Seyyid Ahmed Sakr. Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Kabakcı, Ersin. “Âyetler Arası Münâsebet Meselesinin Tefsirlere Yansımasının Tarihî Kökenine Yönelik Bir Sorgulama: Tefsîru Mukâtil Örneği”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (30 Ekim 2020), 420-442. https://doi.org/10.31121/tader.763761
• Kabakcı, Ersin. Çağdaş Batı Literatüründe Kur’ân Metnine Yaklaşımlar: Metin Bütünlüğü Arayışları. Ankara: Fecr Yayınları, 2020.
• Kayı, Gülcan Sevim. İbn Kuteybe’nin Te’vîlü Müşkili’l-Kur’ân Adlı Eserinin Kur’ân İlimleri Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Kur’ân Yolu. Erişim 18 Şubat 2023. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Muhasibi, Haris. Fehmü’l-Kur’ân. thk. Hüseyin Kuvvetli. Beyrut: Daru’l-Fikr, 1971.
• Râzi, Fahreddin. Mefâtîhu’l-Gayb. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1981.
• Süleymân, Mukâtil b. Tefsîru Mukâtil. thk. Abdullah Mahmut Şehhate. Kahire: Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmme, 4. Basım, 1979.
• Süyûtî, Celaleddin Abdurrahman. el-İtkan fi Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Mustafa Şeyh Mustafa. 2 Cilt.Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2008.
• Şensoy, Sedat. “Nazmü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/464-466. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Tekin, Ahmet. “Kur’ân’da Takdîm-Tehir’in Gerekçeleri”. Batman Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Hakemli Dergisi 1/1 (2017), 30-44.
• Yalnız, Fatma. Tefsirde Usûl Arayışları: Erken ve Klasik Dönemin Karakteristik Metinleri Bağlamında. Ankara: Fecr Yayınları, 2022. Yavuz, Yusuf Şevki. “İ‘câzü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/403-406. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yerinde, Adem. “Müşkilü’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32/164-167. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Yılmaz, Ali. Fahruddin er-Razi’nin et-Tefsîrü’l-Kebîr (Mefâtîhü’l-Gayb) Adlı Eserinde Tenâsüb ve İnsicam. Atatürk Üniversitesi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.
• Yılmaz, Mehmet Faik. Âyetler ve Sûreler Arasındaki Münâsebet. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2009.
• Zemahşerî. el-Keşşâf an Hakâiki Ğavâmidi’t-Tenzil ve Uyûni’l-Ekâvil fi Vücûhu’t-Tevil. thk. Şeyh Adil Ahmed Abdulmevcud -Şeyh Ali Muhammed Muavvid. 6 Cilt. Riyad: Mektebetu’l-ubeykân, 1998.
• Zerkeşî, Bedreddin. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l Fadl İbrahim. Kahire: Mektebet-ü Dâri’t-Türâs, ts.
• Zürkani, Muhammed Abdulazim. Menahilu’l-İrfan fi Ulumi’l-Kur’ân. Matbaatu İsa el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.