Ehl-i Hadîsin 'Re’ysiz' ve 'Mezhepsiz' Fıkıh Arayışı: Sıddîk Hasan Han Örneği

Yıl 2023, Sayı: 25, 1 - 16, 20.10.2023

Ali Hakan Çavuşoğlu

https://doi.org/10.32950/rid.1344096

Öz

Bu çalışmada, Ehl-i sünnet’in teşekkül döneminden itibaren İslam tarihinin farklı dönemlerinde ve İslam coğrafyasının farklı bölgelerinde ehl-i re’y ile ehl-i hadîs arasında farklı içerik ve boyutlarda yaşanan mücadele, özellikle ehl-i hadîs’in “re’y fıkhı” ve “mezhep” karşıtlığı bağlamında ele alınacaktır. İlk etapta bu mücadelenin fıkıh mezheplerinin teşekkül sürecindeki ve sonrasındaki yansımalarına dair bazı örnekler verilecek ve ehl-i hadîs eğilimine sahip bazı âlimlerin re’y fıkhını mahkûm etmek amacıyla bir geçmiş inşasına giriştiklerine dair tespitler ortaya konmaya çalışılacaktır. İkinci aşamada 19. yüzyılda Hint alt kıtasında ortaya çıkan Ehl-i Hadîs Cemaati’nin önemli temsilcilerinden Sıddîk Hasan Han’ın (ö. 1307/1890) re’y, taklid ve mezhebe intisap hakkındaki görüşleri değerlendirilerek onun da çok daha kapsamlı bir tarih kurgusu yapmaya çalıştığı ve bunun için keskin bir üslup kullandığı gösterilmeye çalışılacaktır. Re’y fıkhını ve taklidi bidʻat, hatta şirk kapsamında değerlendiren ve konuyu fıkhî olmaktan ziyade itikadî boyuta taşıyan Hasan Han’a göre, selef-i sâlihîn döneminin ardından müslümanların yaşadığı en büyük kırılma fıkıh mezheplerinin ortaya çıkmasıdır. Hasan Han İslam’ı doğru anlayıp ihlâsla yaşayabilmek için Kur’an’a ve sahih sünnete ittiba gerekirken, bu dönemden itibaren bir müctehid âlimin görüşlerini taklid etmenin ya da ona nispet edilen fıkıh mezhebine intisab etmenin İslam’ı anlamanın meşrû yolu haline getirilmesine itiraz eder. Ona göre dinî hayatın bütün veçhelerine ve meselelerine dair kuşatıcı ve yeterli bilgi Kur’an ayetlerinde ve sahih hadislerde mevcut olmasına, hadis kitapları sayesinde bu bilgi herkes için ulaşılabilir hale gelmesine rağmen mezhep müntesipleri bu kaynakları görmezden gelip kendi mezheplerinin kitaplarını dini anlayıp yaşamak için yeterli saymışlardır. Bu tavrı Allah’a ve resulüne muhalefet, onların şârî sıfatına ortak koşmak gibi gören Hasan Han, re’y ictihadının yanı sıra icmâ ve kıyas gibi naslar dışındaki şer’î delillerin hemen hepsini geçersiz kabul eder. Onun bu görüşleri merkeze alarak yaptığı fıkıh tarihi kurgusunda mezhep imamları ve her mezhebin müntesipleri arasında var olduklarına inandığı müctehid âlimler ile ictihad kapısının kapandığına inanan mukallid fakihler farklı kategorilerde değerlendirilir. Dört mezhep imamının Kur’an ve sünnete dayalı ictihad yolundan ayrılmadıklarını ve kendi görüşlerinin körü körüne taklid edilmemesi hususunda uyarılarda bulunduklarını sürekli vurgulayan Hasan Han’ın Ebû Hanîfe ve Hanefî mezhebine müntesip fakihler hakkındaki değerlendirmeleri diğer imamlar ve mezheplere nazaran daha olumsuzdur. Hasan Han’a göre en doğru mezhep, her zaman hakkı ve İslam’ın doğru yorumunu temsil ettiklerini iddia ettiği ehl-i hadîsin yoludur. Diğer ilimler gibi fıkıh ilmi ve bu ilmin doğal gelişim seyrinde ortaya çıkan fıkıh mezhepleri de aslında İslam âlimlerinin Kur’an ve sünnetin doğru anlaşılıp yaşanması ve sonraki nesillere aktarılması uğrundaki gayret ve çabalarının bir ürünü olduğu halde Hasan Han tarafından olumsuz bir bakış açısıyla değerlendirilmiştir. Bu çalışma Hasan Han’ın bu tavrının tarihsel ve sosyolojik saiklerini tespite yönelik ipuçları sunmayı hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler

Re’y, Mezhep, İctihad, Taklid, Ehl-i Hadis Cemaati, Sıddık Hasan Han

A Quest for Establishing Islamic Jurisprudence (Fiqh) without Personal Religious Opinion (Ra’y) and Jurisprudential School (Madhhab): The Case of Ṣiddīq Ḥasan Khān

Öz

In this study, I will concentrate on the tension between the People of Opinion (ahl al-ra’y) and the People of the Ḥadīth (ahl al-ḥadīth) in various periods and regions of Islamic scholarship starting from the formative period of the Ahl al-Sunna. The tension in question could be based on similar or different contents and dimensions throughout history, depending especially on the People of the Ḥadīth’s approaches to the notions and contexts of the personal jurisprudential opinion (fiqh al-ra’y) and jurisprudential school (madhhab). First, I will analyze historical peculiarities of this tension through providing some exemplary cases from the periods prior to the formation of legal schools in Islam as well as from the periods afterwards. I will attempt to elucidate the heated discussions and efforts of certain scholars from among the Ahl al-Ḥadīth to criticize and discredit the legitimacy of the fiqh al-ra’y by way of designing an artificial history for it. Then, I will focus on the views of Ṣiddīq Ḥasan Khān (d. 1307/1890), one of the leading representatives of the Community of Ahl al-Hadīth that appeared in the Indian subcontinent in the 19th century, with respect to his understanding of following personal religious opinion (ra’y), blind imitation (taqlīd) and jurisprudential school (madhhab). I will argue that Khān attempted to draw a similar negative historical background for the concepts and figures of the Ahl al-Ra’y, though he presented his critique in a much more comprehensive and decisive style. Khān seems to understand the notions of fiqh al-ra’y and taqlīd in the same meaning and context as the notions of religious innovation (bid‘a) and even polytheism (shirk), and thus from a theological perspective rather than a jurisprudential one. In Khān’s views, the formation of the four Sunnite jurisprudential schools was the most critical departure from the period of the Pious Ancestors (al-salaf al-ṣāliḥ). He does not, however, criticize the imams of the schools themselves, on the contrary, he considers them to be among the Pious Ancestors. Khān argues that in order to understand Islam properly and practice its instructions sincerely, a believer needs to follow the Qur’ān and the sound Sunna. But after this departure, the believers stopped following the statements of the Qur’ān and Sunna directly, and embraced blindly the religious opinions formulated by, or attributed to, the expounders of Islamic jurisprudence (mujtahids) instead. Furthermore, some believers even claimed that the principles of the religion of Islam could not be understood competently without such formulations, and for Khān’s view, this was a grave mistake. Khān argues that the verses of the Qur’ān and statements of the Prophet Muḥammad preserved in the authentic ḥadīth sources provide all the necessary and sufficient information about all aspects and questions of religious life. The scholars of ḥadīth compiled sound ḥadīths diligently to satisfy the needs of the believers in this context. With the existence of all these essential materials, Khān asserts, the followers of the madhhabs disregard such reliable sources but hold on to the writings of the scholars of their madhhab. Khān regards this attitude as a kind of rejecting the attribute of law-giving (shāri‘) for God and His Messenger and states that all types of jurisprudential proofs and sources other than the actual religious texts should be disregarded. In line with such views, Khān designs a fictional history of Islamic jurisprudence (fiqh) as well as the notions of ijtihād and mujtahid. He emphasizes that the founders of the four madhhabs embraced diligently the instructions of the Qur’ān and Sunna, followed a religious methodology according to the principles therein, and warned their students and followers against accepting their opinions blindly. In this context, Khān’s treatment of Abū Ḥanīfa and especially the Ḥanafī scholars differs from the imams and scholars of the other madhhabs; for his statements regarding the former are more negative in tone. According to Khān the soundest madhhab in Islam is that of the People of the Ḥadīth. Although the science of Islamic jurisprudence (fiqh) and jurisprudential schools (fiqh madhhabs), just like in the case of other religious scholarly disciplines, appeared and developed in the natural course of history and helped the believers understand the instructions of the Qur’ān and Sunna, and they are products of sincere scholarly efforts to transmit religious knowledge to the following generations, Khān’s understanding and evaluating of the fiqh madhhab has been negative. This study aims to provide clues about the historical and sociological motives behind this attitude of Ṣiddīq Ḥasan Khān

Anahtar Kelimeler

Ra’y, Madhhab, Ijtihād, Taklīd, The Community of Ahl al-Hadīth, Ṣiddīq Ḥasan Khān

Kaynakça

• Abdülkâdir, Ali Hasan. Naẓra ʿâmme fî târîḫi’l-fıḳhi’l-İslâmî. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Hadîse, 3. Basım, 1965.
• Aydın, Ahmet. 18. Yüzyılda İslâm Dünyasında İhyâ Hareketleri: Şah Veliyyullah ed-Dihlevî ve Dihlevîlik. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2023.
• Aydın, Ahmet. “18. Yüzyıl Medinesi’nde Mezhebe Yönelik Eleştiriler: Füllânî Örneği”. İslâm Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı-III. ed. Teceli Karasu ve Mahsum Aytepe. 425-439. İstanbul: İslâmî İlimler Araştırma Vakfı, 2021.
• Aydın, Ahmet. “Sömürge Hindistan’ında İslâmî Akımlar: Ehl-i Hadis Cemaati”. History Studies 11/1 (February 2019), 1-22.
• Bağdâdî, Hatîb. Târîḫu Baġdâd ev Medîneti’s-selâm. 14 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Başoğlu, Tuncay. “George Makdisî (1920-2002)”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 4 (2004), 98-99.
• Birışık, Abdülhamit – Cüneyt Eren. “Sıddîk Hasan Han”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 4 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/siddik-hasan-han
• Birışık, Abdülhamit. “Hint Alt-Kıtasında İslâm Araştırmalarının Dünü Bugünü: Kurumlar, İlmî Faaliyetler, Şahıslar, Eserler”. DÎVÂN İlmî Araştırmalar 17/2 (2004), 1-62.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Christopher Melchert ve Mezhep: Gelenekçi Bir Oryantalistin İslâm Hukuk Tarihi ve Ehl-i Sünnet Yorumu”. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din-Yorum-Dindarlık. mlf. Christopher Melchert. drl. ve çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. 21-74. İstanbul: Klasik, 2. Baskı, 2019.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Endülüs’te Re’y-Hadis Mücadelesi”. İslâmiyât 7/3 (Temmuz-Ağustos 2004), 59-74.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. Irak Mâlikî Ekolü: III.-V. / IX.-XI. yy. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Sıddîk Hasan Han (Fıkhî Görüşleri)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/95-96. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Dönmez, İbrahim Kâfi, “İslâm Hukukunda Müctehidin Naslar Karşısındaki Durumu İle Modern Hukuklarda Hâkimin Kanun Karşısındaki Durumu Arasında Bir Mukayese”, M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 23-51.
• Hasan, Ahmed. İslâm Hukukunun Doğuşu ve Gelişimi. çev. Ali Hakan Çavuşoğlu – Hüseyin Esen. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• İbn Abdülber en-Nemerî, Ebû Ömer Cemâleddin Yûsuf b. Abdullah. el-İntiḳāʾ fî feżâʾili’s̱-s̱elâs̱eti’l-eʾimmeti’l-fuḳahâʾ. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1417/1997.
• İbn Haldûn, Ebû Zeyd Veliyyüddin Abdurrahman b. Muhammed. Muḳaddime. thk. Dervîş el-Cüveydî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2. Basım, 1418/1997.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Ahmed Şâkir. 2 cilt. Kahire: Matbaatü’l-Âsıme, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1395/1975.
• İbnü’n-Nedîm, Ebü’l-Ferec Muhammed b. Ebû Ya‘kûb İshâk. el-Fihrist. thk. İbrâhim Ramazan. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1417/1997.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik. thk. M. Tâvît et-Tancî vd. 8 cilt. Rabat: 1383-1403/1965-1982.
• Karâfî, Ebü’l-Abbas Şehâbeddin Ahmed b. İdrîs. el-İḥkâm fî temyîzi’l-fetâvâ ʿani’l-aḥkâm ve taṣarrufâti’l-ḳāḍî ve’l-imâm. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-Matbûati’l-İslâmiyye, 1387/1967.
• Karaman, Hayrettin. “Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 4 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/fikih
• Kaya, Eyyüp Said, Mezheplerin Teşekkülünden Sonra Fıkhî İstidlal. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Kılıçer, M. Esat. “Ehl-i Re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 4 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ehl-i-rey
• Koca, Ferhat. “Mezhep (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 4 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/mezhep#4-fikih
• Mâverdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. Edebü’l-ḳādî. thk. Muhyî Hilâl es-Serhân. Bağdat: Matbaatü’l-İrşâd, 1391/1971.
• Melchert, Christopher. Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din-Yorum-Dindarlık. drl. ve çev. Ali Hakan Çavuşoğlu. İstanbul: Klasik, 2. Basım. 2019.
• Okuyucu, Nail. “Mezhebe Karşı İctihad: Şevkânî’nin İctihad Düşüncesi ve Mezhep Eleştirisi”. DÎVÂN İlmî Araştırmalar 28/1 (2010), 177-211.
• Okuyucu, Nail. Şâfiî Mezhebi’nin Teşekkül Süreci. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2015.
• Okuyucu, Nail. “Şevkânî’nin Islah Düşüncesinin Ana Hatları ve Fıkıh Usûlü Anlayışını Dönüştürme Yönündeki Gayretleri”. Modernleşme Protestanlaşma ve Selefîleşme: Modern İslam Düşüncesinde Nassın Araçsallaştırılması. ed. Mürteza Bedir vd. 241-253. İstanbul: İSAR, 2019.
• Öğüt, Salim. “Ehl-i Hadîs (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 4 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/ehl-i-hadis#2-fikih
• Özel, Ahmet. “Mâlik b. Enes”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 4 Eylül 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/malik-b-enes
• Sıddîk Hasan Han. Delîlü’ṭ-ṭâlib ʿalâ erceḥi’l-meṭâlib. çev. Leys Muhammed Lâl Muhammed. nşr. M. Lokmân es-Selefî. Riyad: Dâru’d-Dâî li’n-Neşr ve’t-Tevzî & Medînetü’s-selâm: Merkezü’l-Allâme Abdülazîz b. Bâz li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1422.
• Sıddîk Hasan Han. ed-Dînü’l-ḫâliṣ. thk. M. Zührî en-Neccâr. 4 cilt. Kahire: Mektebetü Dâri’t-Türâs, ts.
• Sıddîk Hasan Han. Ebcedü’l-ʿulûm. nşr. Abdülcebbâr Zekkâr. 3 cilt. Dımaşk: Menşûrâtü Vizâreti’s-Sekâfe ve’l-İrşâdi’l-Kavmî, 1978.
• Sıddîk Hasan Han. el-Ḥıṭṭa fî ẕikri’ṣ-ṣıḥâḥi’s-sitte. thk. Ali Hasan el-Halebî. Beyrut-Amman: Dâru’l-Cîl – Dâru Ammâr, ts.
• Sıddîk Hasan Han. Ḥuṣûlü’l-meʾmûl min ʿilmi’l-uṣûl. İstanbul: el-Matbaatü’l-Cevâib, 1296.
• Sıddîk Hasan Han. et-Tâcü’l-mükellel min cevâhiri ṭırazi’l-âḫir ve’l-evvel. Katar: Vizâretü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye, 1428/2007.
• Sıddîk Hasan Han. Ẕüḫrü’l-muḥṭî min âdâbi’l-müftî. thk. Ebû Abdurrahman el-Bâtnî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1421/2000.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Muvâfaḳāt. thk. Abdullah Dirâz. b.y.: el-Matbaatü’r-Râhmâniyye bi-Mısr, ts.
• Şevkânî. Ebû Abdullah Muhammed b. Ali. İrşâdü’l-fuḥûl ilâ taḥḳīḳi’l-ḥaḳ min ʿilmi’l-uṣûl. thk. Ebû Hafs Sâmî b. el-Arabî el-Eserî. Riyad: Dâru’l-Fadîle, 1421/2000.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şâkir vd. 5 Cilt. Kahire: Matba‘atü Mustafâ el-Bâbî el-Halebî, 2. Basım, 1398/1978.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût vd. 23 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1401-1405/1981-1985.