Eserleri Meşhur Meçhûl Bir Âlim: Şemseddîn en-Niksârî’nin Entelektüel Kişiliği

Yıl 2023, Sayı: 24, 81 - 101, 20.10.2023

Ziya Erdinç

https://doi.org/10.32950/rid.1326070

Öz

Yaşadıkları dönemde fikirleri ve eserleriyle etkili olan bazı İslâm âlimleri, sonraki yüzyıllarda çeşitli sebeplerden dolayı ilim dünyasında meçhul düşünürler arasında yerini alabilmektedir. Şemseddîn en-Niksârî, bu olgunun dikkat çekici örneklerinden biridir. Kendi dönemi ve hemen sonrasında kelâm, fıkıh, dil ilimleri gibi alanlarda görüşleri ve eserleriyle âlimleri etkilemiş olan Şemseddîn en-Niksârî, tabakat ve terâcim kitaplarında göz ardı edilmiştir. Bu durum, onun eserlerinin, kendisinden bir asır sonra yaşamış ve kaynaklarda hayatına dair detaylı bilgi bulunan Muḥyiddîn en-Niksârî’ye nispet edilmeye başlanması ile sonuçlanmıştır. Kâtib Çelebî’nin Şemseddîn en-Niksârî’yi Muḥyiddîn en-Niksârî ile aynı kişi gibi görüp eserlerini ona nispet etmesi, sonraki literatürü etkilemiş ve eserleri Muḥyiddîn en-Niksârî’nin ismiyle ilim dünyasında yaygınlık kazanmıştır. Dolayısıyla Şemseddîn en-Niksârî’nin entelektüel kişiliğinin belirlenebilmesi için öncelikle eserleri delillere dayalı olarak tespit edildikten sonra içerikleri incelenmiş ve gerek onun eserleri gerek onunla yakın dönemde yaşamış âlimlerin benzer konularda telif ettikleri eserlerinin yazma nüshaları incelenmiştir. Böylece Şemseddîn en-Niksârî’nin ilmi şahsiyeti, hoca ve öğrencileri tespit edilmeye çalışılmıştır.
Yapılan araştırma sonucunda 8./14. yy.’da yaşamış Hanefî-Mâtürîdî âlim Şemseddîn en-Niksârî’nin Ḥusâmüddîn es-Sıġnâḳî ve Şerefüddîn et-Tîbî gibi hocalardan ders aldığı; aralarında Şerefüddîn es-Surmârî ve Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa’nın bulunduğu öğrencilere de ders verdiği belirlenmiştir. Aklî ve naklî ilimlerde yetkinliğe sahip olan müellif; kelâm ilminde Şerḥu’l-ʿUmde ve Şerḥu’l-Emâlî, belâgatte Şerḥu’l-Îḍâh, nahivde Mes’eletü’l-Kuḥl ve sarf alanında ise Şerḥu’l-Hârûniyye eserlerini telif etmiştir.
Bu çalışmada Şemseddîn en-Niksârî’nin hatalı bir şekilde Muḥyiddîn en-Niksârî’ye nispet edilen eserlerdeki bilgilerden, eserlerin yazma nüshalarındaki metin dışı kayıtlardan (ḳuyûdât) (ferağ kaydı, zahriye, derkenar notları vb.) ve ikincil kaynaklardan hareketle onun ilmî kişiliği, hocaları, öğrencileri ve eserleri tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelâm, Şemseddîn en-Niksârî, Şerḥu’l-ʿUmde, Şerḥu’l-Emâlî, Muḥyiddîn en-Niksârî

An Unknown Scholar with Famous Works: The Intellectual Personality of Shams Al-Dīn al-Niksārī

Öz

Some Islamic scholars who influenced the period in which they lived and the periods close to it with their ideas and works gradually took their place among the unknown thinkers in the science realm in the following centuries for various reasons. Shams al-Dīn al-Niksārī is one of the remarkable examples of this phenomenon. He, who influenced scholars of his time and immediately afterward with his views and works in fields such as kalām, fiqh, and linguistic sciences, has been ignored in the books of tabāqāt and tarājim. This resulted in his works being attributed to Muḥy al-Dīn al-Niksārī, who lived a century after him and whose life is detailed in the sources. Kātib Chalabī's identification of Shams al-Dīn al-Niksārī as the same scholar as Muḥy al-Dīn al-Niksārī and attribution of the former’s works to the latter influenced following literature and the former’s works became widespread in the scholarly world under Muḥy al-Dīn al-Niksārī's name. Therefore, to determine Shams al-Dīn al-Niksārī's intellectual identity, first of all, his works were identified based on evidence, then their contents were analyzed, and the manuscripts of his works and the works of scholars who lived near him on similar subjects were examined. Thus, Shams al-Dīn al-Niksārī's scholarly personality, teachers, and students were identified.
As a result of the research, it was determined that the 8th/14th-century Hanafī-Māturīdī scholar Shams al-Dīn al-Niksārī was taught by teachers such as Ḥusām al-Dīn al-Sīġnāḳī and Sharaf al-Dīn al-Ṭībī, and that he also taught students including Sharaf al-Dīn al-Surmārī and Çandarlı Kara Khalil Hayreddin Pasha. The author, who was competent in the rational and religious sciences, wrote Sharḥ al-ʿUmda and Sharḥ al-Amālī in theology, Sharḥ al-Îḍāḥ in balāġah, Mas'alat al-Kuḥl in the field of naḥw, and Sharḥ al-Ḥārūniyya in the field of ṣarf.
This study attempts to identify Shams al-Dīn al-Niksārī's scholarly personality, teachers, students, and works based on the information in his works erroneously attributed to Muḥy al-Dīn al-Niksārī, extra-textual notes (ḳuyūdāt) in the manuscripts of the works (colophon, textblock, marginal notes, etc.), and secondary sources.

Anahtar Kelimeler

Kalām, Shams al-Dīn al-Niksārī, Sharḥ al-ʿUmda, Sharḥ al-Amālī, Muḥy al-Dīn al-Niksārī

Kaynakça

• Abdurrahman Sultan, Abdullah Osman. “Dirâse”. en-Necâḥü’t-tâlî tilve’l-merâḥ li-Ḥusâmüddîn es-Sıġnâḳî: Taḥḳîḳ ve Dirâse (Yüksek Lisans Tezi). 1-164. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1414.
• Ahlwardt, Wilhelm. Verzeichnis der Arabischen Handschriften der Königlichen Bibliothek zu Berlin. 9 Cilt. Berlin: A. Asher & Co, 1894.
• Aḳsarâyî, Cemâleddîn Muḥammed b. Muḥammed. Îḍâḥu’l-Îḍâḥ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Damat İbrahim Paşa, 1020.
• Aḳşehrî, Faḫruddîn Aḥmed Oġûz Dânışmend el-. el-İntiḳâd fî şerḥi ʿUmdeti’l-iʿtiḳâd. thk. Abdullah Muhammed İsmâil. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-İmâm er-Râzî, 2021.
• Bağdatlı İsmâil Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn: esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. nşr. Kilisli Rifat Bilge, İbnülemin Mahmud Kemal İnal ve Avni Aktuç. 2 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 1951.
• Bursalı, Mehmet Tahir Efendi. Osmanlı Müellifleri. nşr. M. A. Yekta Saraç. Ankara: TÜBA, 2016.
• Durmuş, Enes. Ahmed b. Oğuz el-Akşehrî’nin el-İntikâd fî Şerhi Umdeti’l-İ’tikâd Adlı Eseri Bağlamında Bazı Kelâmî Görüşleri. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Durmuş, İsmail. “Kazvînî, Hatîb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/156-157. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Fecâl, Maḥmûd. el-Ḥadîs̱ü’n-nebevî fi’n-naḥvi’l-ʿarabî. Riyad: Edvâu’s-Selef, 1997.
• Gökbulut, Hasan. “Niksârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/122. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Hamûz, Abdülfettâh. “Risâletün ʿalâ mes’eleti’l-kuḥl mine’l-Kâfiye li’ş-Şeyḫ Şemsüddîn Muḥammed b. İbrâhîm b. Ḥasan en-Niksârî er-Rûmî el-Ḥanefî (ö. 901)”. Mecelletu Mu’tah li’l-Buhûs ve’d-Dirâsât 2/2 (1987), 140-189.
• Hayrettin Paşa, Çandarlı Kara Halil. Şerḥu’t-Telḫîṣ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1812.
• Herevî, Burhânüddîn Ḥaydar el-Ḫâfî el-. el-İfṣâḥ fî şerḥi’l-Îḍâḥ. Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 1261.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. thk. Mahmut Arnavut. 11 Cilt. Dımaşk: Dârü İbn Kesîr, 1986.
• Kalaycı, Mehmet. “Fuḳahāʾ-i Rūm: Beyāżīzāde Aḥmed Efendi’nin (ö. 1098/1687) Rūmī Aidiyet Temelinde Fakihleri Listeleme Çabası”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 64/1 (Ocak 2023), 1-68.
• Kalaycı, Mehmet. “Tācuddīn el-Kürdī Gerçekte Tācuddīn es-Sulṭānyūkī Olabilir mi?” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 62/2 (Aralık 2022), 483-556.
• Kâtib Çelebî, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. haz. Şerefettin Yaltkaya. 2 Cilt. Beyrut: Darü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâʾibü aʿlâmi’l-aḫyâr min fuḳahâʾi meẕhebi’n-Nuʿmâni’l-muḫtâr. thk. Saffet Köse vd. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2017.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Muʿcemü’l-müʾellifîn. 13 Cilt. Beyrût: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Koçkuzu, Ali Osman. “Aynî, Bedreddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/271-272. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Kurt, Muhammet Sacit. “Şerefuddîn et-Tîbî: Hayatı ve Eserleri”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 18/2 (2018), 213-264.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. nşr. Ahmed ez-Zaʿbî. Beyrut: Dârü’l-Erkam b. Ebî’l-Erkam, 1998.
• Mahmûd el-Yemânî, Ahmed Muhammed. “el-Ḳısmu’d-dirâsî”. Dirâse ve taḥḳîḳu Kitâbi’l-vâfî fî uṣûli’l-fıḳh (Doktora Tezi). 1/1-150. Mekke: Câmiatü Ümmü’l-Kurâ, 1417.
• Neccâr, Şerîf en-. “Mes’eletü’l-Kuḥl mine’l-Kâfiye: Te’lîfu Muḥammed b. İbrâhîm b. Ḥasan en-Niksârî”. Mecelletü Câmiʿatü’n-Necâh li’l-Ebhâs (el-Ulûmu’l-İnsâniyye) 18 (2) (2004), 599-642.
• Necmüddin Ömer b. el-Herevî. el-Hârûniyye fi’t-taṣrîf. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 3061.
• Özervarlı, M. Sait. “el-Emâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/73-75. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Öztürk, Mürsel. “Giriş”. Tarih-i Cihan Güşa. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân es-. eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ li-ehli’l-ḳarni’t-tâsiʿ. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 1992.
• Semâha, Hâlid. “Şerḥu Mes’eleti’l-Kuḥl mine’l-Kâfiye li’l-Çârperdî Faḫruddîn Aḥmed b. el-Ḥasen (ö. 746) (Dirâse ve Tahkîk)”. Mecelletü Külliyetü’l-Lugati’l-Arabiyye bi’l-Menûfiyye 35/2 (2020), 1204-1299.
• Şemseddîn en-Niksârî. Mes’eletü’l-Kuḥl. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 4987.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu Ḳaṣîdeti bed’i’l-emâlî. thk. Ekrem Muhammed İsmail. Amman: Mektebetü’l-Ġanem, 2022.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu ʿUmde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2314.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu ʿUmde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3083.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu ʿUmde. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3012.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu ʿUmde. Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 944.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu ʿUmdeti ʿakâidi Ehli’s-sünneti ve’l-cemâʿati. thk. Ekrem Muhammed İsmail. Amman: Mektebetü’l-Ġanem, 2022.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu’l-Emâlî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, 3012.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu’l-Emâlî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2287.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu’l-Emâlî. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Mehmed Asım Bey, 244.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu’l-Emâlî. Diyarbakır: Ziya Gökalp Yazma Eser Kütüphanesi, 342.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu’l-Hârûniyye. Ankara: Ankara İl Halk Kütüphanesi, 4531.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu’l-Hârûniyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carullah, 1999.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu’l-Îḍâḥ. thk. Hasan Fehmi Ulus. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994.
• Şemseddîn en-Niksârî. Şerḥu’l-Îḍâḥ. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yusuf Ağa, 329.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. eş-Şaḳâiḳu’n-Nuʿmâniyye fî ʿulemâi’d-devleti’l-ʿOsmâniyye. nşr. Muhammed Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2019.
• Ṭîbî, Şerefüddîn Ḥüseyin b. ʿAbdillâh eṭ-. Futûḥu’l-ġayb fi’l-keşf ʿan ḳınâi’r-raybi: Ḥâşiyetü’ṭ-Ṭîbî ʿale’l-Keşşâf. thk. İyâd Ahmed el-Gavc - Cemîl Muhammed Benî Atâ. 17 Cilt. Dubai: Câizetü Dubai ed-Devliyye li’l-Kur’âni’l-Kerîm, 2013.
• Ulus, Hasan Fehmi. Şemseddîn en-Niksârî ve Şerḥu’l-Îḍâḥ’ı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1994.
• Uygun, Mehmet Nuri. “Safiyyüddin el-Urmevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/479-480. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. “Çandarlı (Cenderli) Kara Halil Hayreddin Paşa, Menşe’i-Tahsili-Kadılığı-Kazaskerliği-Vezirliği ve Kumandanlığı”. Belleten 23/91 (1959), 457-477.
• Yaran, Rahmi. “Siğnâkī”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/164-166. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Yazıcı, Tahsin. “Cüveynî, Şemseddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/144-146. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Yılmaz, Ali Tarık Ziyat. “Hüsâmeddin Hüseyin es-Siğnâkî’nin Hayatı ve Eserleri”. et-Tesdîd fî şerḥi’t-Temhîd. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Ziriklî, Hayreddin. el-Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm Li’l-melâyîn, 15. Basım, 2002.
• ʿAynî, Bedruddîn Maḥmûd b. Aḥmed b. Mûsâ b. Aḥmed. el-Binâye fî şerḥi’l-Hidâye. Süleymaniye Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 631.