Aqra‘ b. Hâbis’s Life, Personality and Role in Islamic History

Yıl 2024, Sayı: 26, 119 - 131, 20.04.2024

Emin Tahsin Bilgin , İhsan Arslan

https://doi.org/10.32950/rid.1331718

Öz

Aqra' who was the leader of the Temīm tribe, one of the Adnānite tribes, at the end of the Jāhiliyyah period and the beginning of Islamic spread, was a Zoroastrian before he became a Muslim. He had some physical disadvantages, such as being bald and lame, which made him a subject of ridicule from time to time. Being a tribal leader and trustworthy, he served as an arbitrator between people in various places, especially at the Ukâz fair. He participated in the battles of Kulâb and Zubāla, which took place between the tribes during the Jāhiliyyah period. He himself played an active role in the battle of Zubaila, was captured and released on parole a diet. He became a Muslim shortly before the conquest of Mecca. He accepted Islam after consultations with his friends; he did not give up on this decision throughout his life and was instrumental in his tribe being honored with Islam. At that time, the practice of mu'allafa al-qulûb was implemented to warm hearts of new Muslims to religion. 'Aqra' was included in the scope of muellefe al-kulūb and received a share of spoils in this context. Thanks to this practice, Aqra', who received a share from the spoils of Hunayn during Prophet's reign and a piece of gold sent from Yemen by Ali, also benefited from the aids given to the muellefe al-kulūb during the reign of Abu Bakr. Like every other new Muslim in that period when Islam was beginning to flourish, he became the reason for the revelation of some verses and the reason for some hadiths with his outbursts on issues he did not know and could not make sense of. When these matters are considered, his behavior in the mosque when he came to Medina with the delegation of Tamīm to take back captives, his reaction when he saw the Prophet playing with grandson, his questioning about how many times the Hajj should be performed, and his urination in the mosque are among the noteworthy issues. Aqra', whose military characteristics and activities are not detailed in the sources, participated in the conquest of Mecca, Hunayn and Tāif with the Messenger Allah. He participated in the conquests of Anbâr and Dûmetaljandel during the reign of Abu Bakr. He commanded the vanguard force that went to Anbar on the orders of Khalid b. Walid. In Dûmetaljandel, he succeeded in capturing Wadîa. At the end of this battle, he and some members of the army asked Khalid not to kill the Temīmīs in the army of Dūmetaljandel. Some historical sources have stated that Aqra' died with his ten sons in the battle of Yarmouk, which took place during the reign of 'Umar. This claim made difficult to determine his activities during this period and no significant activity of his during the reign of 'Umar could be identified. When we look at his activities during the reign of 'Uthman, we see that he was assigned by Governor Ahnaf to the conquest of Jūzjān within the scope of Tohāristan conquests. Aqra' went to Jūzjān with military unit under his command and conquered the city. Not only was Jūzjān easily conquered place for Muslims, but it was also the only place that Aqra' conquered as commander. Aqra', conqueror of Jūzjan, died a year after this conquest.

Anahtar Kelimeler

Islamic history, Hz. Prophet, Aqra, Tamīm, Jāhiliyyah

Akra‘ b. Hâbis’in Hayatı, Şahsiyeti ve İslâm Tarihindeki Rolü

Öz

Câhiliye devrinin son bulup İslâmiyet’in yayılmaya başladığı dönemde Adnânî kabilelerden Temîm kabilesinin lideri olan Akra‘ b. Hâbis, Müslüman olmadan önce bir Mecûsî’ydi. Kendisi fiziki olarak zaman zaman alay konusu olan kel ve topal olmak gibi birtakım dezavantajlara sahipti. Kabile lideri olması ve güvenilirliği nedeniyle Ukâz panayırı başta olmak üzere çeşitli yerlerde insanlar arasında hakemlik görevini üstlenmiştir. O, Câhiliye döneminde kabileler arasında vuku bulan Yevm Külâb ve Yevm Zübâle savaşlarına katılmıştır. Yevm Zübâle savaşında kendisi aktif rol oynamış, esir düşmüş ve diyetle serbest kalmıştır. Mekke’nin fethinden kısa bir süre önce Müslüman olmuştur. Arkadaşlarıyla yaptığı iştişareler sonucunda İslâmiyet’i kabul etmiş; hayatı boyunca bu kararından vazgeçmemiş ve kabilesinin de İslâm ile şereflenmesine vesile olmuştur. O dönemde yeni Müslüman olanların kalplerini dine ısındırmak amacıyla müellefe-i kulûb uygulaması hayata geçirilmişti. Akra‘ b. Hâbis de müellefe-i kulûb kapsamına dâhil edilmiş ve bu kapsamda ganimetlerden pay almıştır. Bu uygulama sayesinde Hz. Peygamber döneminde Huneyn ganimetlerinden ve Hz. Ali’nin Yemen’den gönderdiği altın parçacığından pay alan Akra‘ b. Hâbis, Hz. Ebû Bekir döneminde de müellefe-i kulûba yapılan yardımlardan faydalanmıştır. İslâmiyet’in yeşermeye başladığı o dönemde her yeni Müslüman gibi o da bilmediği, anlam veremediği konularda yaptığı çıkışlarla bazı âyetlerin nüzûl sebebi, bazı hadislerin bizzat sebeb-i vürûdu olmuştur. Bu meselelere bakıldığında esirleri geri almak için Temîm heyetiyle Medine’ye geldiğinde mescitteki tavrı, Hz. Peygamber’i torunuyla oynarken gördüğünde şaşkınlığını gizleyemeyerek verdiği tepki, haccın kaç defa yapılacağı ile alakalı soru sorması, mescitte bevletmesi gibi durumlar kayda değer konulardandır. Kaynaklarda askerî özellikleri ve faaliyetleri ile alakalı ayrıntılı bilgi bulunmayan Akra‘ b. Hâbis, Resûlullah ile Mekke’nin fethine, Huneyn ve Tâif gazvelerine katılmıştır. Hz. Ebû Bekir döneminde Enbâr ve Dûmetülcendel fetihlerinde bulunmuştur. Hâlid b. Velîd’in emriyle Enbâr’a giden öncü kuvvete komuta etmiştir. Dûmetülcendel’de ise Vedîa b. Kelbî’yi esir alma başarısını göstermiştir. Bu savaş sonucunda ordudan bazı kişilerle beraber Hâlid b. Velîd’den, Dûmetülcendel ordusundaki Temîmlileri öldürmemesi konusunda talepte bulunmuştur. Bazı tarihî kaynaklar Hz. Ömer döneminde gerçekleşen Yermük savaşında Akra‘ b. Hâbis’in on oğluyla birlikte öldüğünü ifade etmişlerdir. Bu iddia onun bu dönemdeki faaliyetlerinin tespitini zorlaştırmış ve Hz. Ömer döneminde kayda değer bir faaliyeti tespit edilememiştir. Hz. Osman dönemindeki faaliyetlerine bakıldığında ise Vali Ahnef b. Kays tarafından Tohâristan fetihleri kapsamında Cûzcân’ın fethiyle görevlendirildiği görülmektedir. Emrine verilen askerî birlikle Cûzcân’a giden Akra‘ b. Hâbis şehri fethetmiştir. Cûzcân, Müslümanlar açısından kolaylıkla fethedilen bir yer olduğu gibi Akra‘ b. Hâbis’in de komutan olarak fethettiği tek yer olmuştur. Cûzcân fatihi olan Akra‘ b. Hâbis bu fetihten sonraki bir yıllık süre içerisinde vefat etmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm tarihi, Hz. Peygamber, Akra‘ b. Hâbis, Temîm, Câhiliye

Kaynakça

• Abdürrezzâk b. Hemmâm, Ebû Bekr Abdürrezzâk b. Hemmâm b. Nâfi‘ es-San‘ânî el-Himyerî. el-Musannef fi’l-hadîs. nşr. Meclisü’l-İlmî. thk. Habîburrahman el-A‘zamî. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Müsned. thk. Şuayb el-Arnaût - Âdil Mürşid. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâz Ziriklî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Fütûhu’l-Büldân. thk. Abdullah Uneys et-Tıbâ’. Beyrut: Müessesetü’l-Me‘ârif, 1987.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. nşr. Muhammed Ali Beydûn. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 1424/2003.
• Bezzâr, Ebû Bekr Ahmed b. Amr b. Abdilhâlik el-Bezzâr el-Basrî. el-Müsnedü’l-kebîr. thk. Âdil b. Sa‘d. Medine: Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, 1427/2006.
• Bozkurt, Nebi - Küçükkaşcı, Mustafa Sabri. “Mekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/555-563. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî. el-Câmiʿu’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillâh sallallâhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. Dımaşk-Beyrut: Dârü İbn Kesîr, 1423/2002.
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. es-Sünen. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1434/2013.
• Durmuş, İsmail. “Fahr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/79. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. Ebû Dâvûd, Ebû Dâvûd Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd.
• Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• Fahreddin er-Râzî, Ebû Abdillâh Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn er-Râzî et-Taberistânî. et-Tefsîrü’l-kebîr. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1401/1981.
• Fesevî, Ebû Yûsuf Ya‘kûb b. Süfyân b. Cüvvân. el-Maʿrife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ Ömerî. Bağdat: İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1396/1976.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. et-Târîh. thk. Mustafa Necib Fevvâz - Hikmet Keşlî Fevvâz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• Halîfe b. Hayyât, Ebû Amr Halîfe b. Hayyât b. Halîfe eş-Şeybânî el-Basrî. Kitâbü’t-Tabakât. thk. Ekrem Ziyâ Ömerî. Bağdat: Matbaatü’l-Ânî, 1387/1967.
• Hamîdullah, Muhammed. İslâm Peygamberi. çev. Mehmet Yazgan. İstanbul: Beyan Yayınları, 2014.
• Harfûş, Abdülkâdir Feyyâd. Kabiletü Temîm fî’l-Câhiliyeti ve’l-İslâm. Dımaşk: Dârü’l-Beşâir, 1. Basım, 1423/2002.
• Hasan, Hüseyin. İ‘lâmü’t-Temîm. Beyrut: Müessesetü’l-Arabiyyeti’d-Dirâsâti ve’n-Neşr, ts.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit el-Bağdâdî. Târîhu Bağdâd ev Medîneti’s-selâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1422/2001.
• Humeydî, Ebû Bekr Abdullah b. ez-Zübeyr b. Îsâ el-Kureşî. Müsnedü’l-Humeydî. thk. Habîbürrahman el-A‘zamî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1381/1963.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu medîneti Dımaşk ve zikru fazlihâ ve tesmiyetü men hallehâ mine’l-emâsil ev ictâze bi-nevâhihâ min varidîhâ ve ehlihâ. thk. Muhibbüddin Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrevî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr mine’t-tefsîr. Dâru’t-Tunûsiyye, 1984.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. el-İsâbe fî temyîzi’s-sahâbe. thk. Âdil Ahmed Abdilmevcûd - Ali Muhammed Mü‘avviz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1995.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî. nşr. “Muhammed Fuâd b. Abdilbâkî - Muhibbüddin el-Hatîb”. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el-Kurtubî. Cevâmiʿu’s-Sîre. nşr. Muhammed Ali Beydûn. thk. Abdülkerim Sâmi el-Cündî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. el-Müsnedü’s-sahîh ʿale’t-tekâsîm ve’l-envâʿ min ğayri vücûdi katʿin fî senedihâ velâ sübûti cerhin fî nâkılîhâ’. thk. Şuayb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1408/1988.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdülmelik b. Hişâm b. Eyyûb el-Himyerî el-Meâfirî el-Basrî el-Mısrî. es-Sîretü’n-nebeviyye. thk. Mecdî Fethî es-Seyyid. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Turâs, 1416/1995.
• İbn İshâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. İshâk b. Yesâr b. Hıyâr el-Muttalibî el-Kureşî el-Medenî. Sîretü İbn İshâk. nşr. Muhammed Ali Beydûn. thk. Ahmed Ferid el-Mezîdi. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2004.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. Beyrut: Mektebetü’l-Meʻârif, 1413/1992.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî el-Kureşî el-Busrâvî ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Tefsîrü’l-Kurʾâni’l-ʿazîm. thk. Sâmi b. Muhammed b. Selâme. Riyad: Dâru’t-Tayyibe, 2. Basım, 1420/1999.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe ed-Dîneverî. el-Maʿârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: Dârü’l-Meʻârif, 4. Basım, 1388/1969.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. thk. Şuayb el-Arnaût vd. Beyrut: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1430/2009.
• İbn Reşîk, Ebû Alî el-Hasen b. Reşîk el-Ezdî el-Mesîlî el-Kayrevânî. el-ʿUmde fî mehâsini’ş-şiʿr ve âdâbih ve nakdih. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. Beyrut: Dârü’l-Cîl, 5. Basım, 1401/1981.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. thk. Muhammed Abdülkâdir Atâ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-târîh. thk. Ebü’l-Fidâ’ Abdullah el-Kâzî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1407/1987.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. Üsdü’l-ğâbe fî maʿrifeti’s-sahâbe. thk. Ali Muhammed Mü‘avviz - Âdil Ahmed Abdilmevcûd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Kelbî, Ebü’l-Münzir Hişâm b. Muhammed b. Sâib b. Bişr el-Kelbî el-Kûfî. Cemheretü’n-neseb. thk. Nâcî Hasan. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407/1986.
• İsfahânî, Ebû Nuaym Ahmed b. Abdillâh b. İshâk. Hilyetü’l-evliyâʾ ve tabakatü’l-asfiyâʾ. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1416/1996.
• Kallek, Cengiz. “Müellefe-i Kulûb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/473-475. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kazancı, Ahmet Lütfi. “Akra‘ b. Hâbis”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/285. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 10. Basım, 2006.
• Mahmûd Şît Hattâb, Mahmûd Şît b. Mustafâ b. Hattâb el-Mevsılî. Kadetü fethi’s-Sind ve Afganistân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1418–1998.
• Ma‘mer b. Müsennâ, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ et-Teymî el-Basrî. Kitâbü Eyyâmi’l-ʿArab kable’l-İslâm. nşr. Âdil Câsim el-Beyâtî. Bağdat, 1976.
• Mevlâ, Muhammed Câde’l- vd. Eyyâmu’l-Arab Fi’l-Câhiliyye. Dârü İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1361/1942.
• Mufaddal ed-Dabbî, Ebü’l-Abbâs Mufaddal b. Muhammed b. Ya‘lâ ed-Dabbî el-Kûfî. Emsâlü’l-Arab. Beyrut: Dârü’l-Mektebeti’l-Hilal, 2003.
• Muhammed b. Habîb, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Habîb b. Ümeyye b. Amr el-Hâşimî. el-Muhabber. thk. Ilse Lichtenstadter. Haydarâbâd: Dâiretü’l-Maârifi’l-Osmâniyye, 1407/1987.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed Fariyabî. Riyad: Dâru Tayyibe li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 1467/2006.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. thk. Hasan Abdulmun‘im Şelbî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Sarıçam, İbrahim. “Hz. Peygamber Dönemi”. İslâm Tarihi. ed. Eyüp Baş. Ankara: Grafiker Yayınları, 4. Basım, 2014.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî. el-Ensâb. nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî. Beyrut: Dârü’l-Cenân, 1408/1988.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-kebîr. nşr. Mektebetü İbn Teymiyye. thk. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî. Kahire, 2. Basım, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et-Taberî el-Bağdâdî. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm el-Mısrî. Kahire: Dârü’l-Meʿârif, 2. Basım, 1962.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre et-Tirmizî. el-Câmiʿu’s-sahîh. thk. Beşşâr Avvâd Ma‘ruf. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1996.
• Vâkıdî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer b. Vâkıd el-Vâkıdî el-Eslemî el-Medenî. Kitâbü’l-Meğâzî. thk. Marsden Jones. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1966.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. thk. Hüseyin Akkaya - Muhammed Gür. sad. İsmail Karaçam vd. İstanbul: Azim Dağıtım Yayıncılık, 2021.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân ez-Zehebî et-Türkmânî el-Fârikî ed-Dımaşkî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmürî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 2. Basım, 1410/1990.