حكاية رُستَم وإسفَنديار: بين شاهنامة الفِردوسيّ وغُرَر ملوك الفُرس للثَّعالبيّ

Yıl 2024, Sayı: 26, 167 - 180, 20.04.2024

Moustafa Albakour

https://doi.org/10.32950/rid.1392422

Öz

حكاية رُسْتَم وإسفنديار إحدى أهم الحكايات الفارسية القديمة التي شاع ذكرُها في أمَّهات مصادر السّيرة النّبويّة، وتفاسير القرآن، وتواريخ صدر الإسلام وآداب الشعوب. إنّ مطالعةَ المصادرِ الإسلاميّة التي أوردت تلك الحكاية تقدِّم لنا ثلاث رؤًى تجاهها: الأولى: دينيَّة، وهي التي تبدو في كتب السِّيرة النّبويَّة وتفاسير القرآن، وعُدَّت فيها بمثابة أساطير الأوَّلين أو لهو الحديث. والثّانية: حماسيَّة أو قوميَّة، وقد تجلَّت في شاهنامة الفردوسي وما تلاها من الحماسات القوميّة الفارسيّة، وفيها تبدو أهمُّ عناصر الحماسة القوميّة الفارسيّة. والثّالثة: تاريخيَّة، وقد تجلَّت في كتب تاريخ الإسلام التي تحدَّثت عن سِيَرِ مُلوك الفُرس القدماء من العصر الأسطوريِّ إلى سقوط الإمبراطوريّة الساسانيّة على يد العرب المسلمين، ومن جُملتها كتاب غُرَر أخبار ملوك الفُرس وسِيَرهم للثَّعالبيِّ. تتحدَّث هذه الحكاية عن اثنَين من أبطال الحماسة الفارسيّة وهما رُستَم وإسفنديار، وقد عُرِفا بخَوض كثيرٍ من الحروب المصيريَّة والخطيرة دفاعًا عن استقلال إيران، وللحفاظ على عرش ملوكها، لكنَّهما تصادما في أواخر حياتَيْهما، وانتهى الأمر بمقتل إسفنديار على يد رُستَم بعد سلسلة من الحوادث الدّراميَّة. تُجسِّد هذه الحكاية تصادم عدد من المفاهيم الإنسانيَّة المهمَّة من قبيل صراع الدِّين والقوميَّة، والسُّلطة والشَّعب، والشَّيخوخة والشَّباب، والشَّجاعة والحيلة، والأَسْر والحُرِّيَّة. إنَّ أهمَّ روايتَين لحكاية رستم وإسفنديار وأكثرهما تكاملًا ونضجًا في مصادر التّاريخ والآداب الإسلاميّة هما: رواية شاهنامة الفردوسيّ (~330-416هـ) المدوَّنة بالفارسيَّة، وروايةُ غُرَرِ ملوك الفُرس للثَّعالبيِّ (350-429هـ) المدوَّنة باللّغة العربيَّة، وقد تفاوتت نظرةُ الأديبَينِ أو المؤرِّخَينِ تجاه هذه الحكاية وفلسفتها؛ فالفردوسيُّ كان يتعامل مع هذه الحكاية الأسطوريَّة وأمثالها على أنّها رموز يمكن تأويلها وليست خرافة، أمّا الثَّعالبيُّ فقد رأى هذه الحكاية خرافةً لا يتقبَّلُها العقل الإنسانيّ. إن النظرة الأوَّليَّةَ في روايتَي الفردوسي والثّعالبي تُظهِر وجود تشابهٍ كبيرٍ بين أهمِّ عناصر هذه الحكاية، ولعلَّ حياة هذين الأديبَين في وقتٍ واحدٍ تقريبًا، وفي إقليمٍ واحدٍ، يجعلنا أمام ثلاثة احتمالات حول أسباب هذا التشابه: أوّلاً: أخْذُ الثّعالبي عن الفردوسي وتأثُّره بشاهنامته بحُكم شهرة الشّاهنامة ووحدة البيئة التي عاشا فيها وتقدُّم الفردوسي عليه في العُمْر. وثانيًا: أخْذُ الفردوسي عن الثّعالبي بحُكم شهرة الأخير ومكانته الأدبيّة الكبيرة. وثالثًا: اعتماد الفردوسيّ والثّعالبيّ في روايتَيْهما على مصدر واحد أو مصادر مُتشابهة. لكنَّ هذا التّشابه لم يَحُل دونَ وجودِ تفاوتٍ في مسائلَ فرعيّة وإضافات من قِبَلِ المؤلِّفَين. وقد حفلت الشّاهنامة بالنّصيب الأكبر من الإطالات والإضافات الجديدة كُلِّيًّا، مع حرصه على عدم العبث ببنيتها الأساسيّة، من قبيل مطلع الحكاية والمواعظ الأخلاقيّة والقيم الإنسانيّة التي كان يحرص على تطعيم حوادث القصَّة بها لأسباب ترتبطُ برؤاه الدّينيّة والقوميّة والسّياسيّة.

Anahtar Kelimeler

الأدب الفارسيّ, الأدب العربيّ, شاهنامة الفردوسيّ, غُرَر ملوك الفُرس, الثّعالبي, رستم وإسفنديار

Arap ve Fars Hikâyeciliğinde Rüstem ve İsfendiyâr Anlatısı; Firdevsî'nin Şehnâmesi ve Seâlibî'nin Gureru Mülûki'l-Fürs Adlı Eseri

Öz

Rüstem ve İsfandiyâr hikâyesi sîreti nebeviyye, Kur'ân tefsiri, erken dönem İslâm tarihi ve halk edebiyatı alanında yazılan ana kaynaklarda yaygın olarak bahsedilen en önemli kadim İran hikâyelerinden biridir. Hikâyeyi aktaran İslâmî kaynaklar mütalaa edildiğinde hikâyeye üç farklı bakış açısı olduğunu görmekteyiz. Birincisi, dinî açıdan bakıştır. Hikâyenin yer verildiği sîret-i nebeviyye ve Kur’ân tefsiri kitaplarında söz konusu hikâyenin, eskilerin masalları ya da boş söz kabilinden sayıldığı görülmektedir. İkincisi, kahramanlık ya da millî açıdan bakıştır. Bu yönü, Firdevsî'nin Şahnâme'sinde ve ondan sonra İran halkının millî kahramanlık hikâyelerini konu edinen eserlerde açıkça görülmektedir. Hikâye bu eserlerde, İran halkının millî kahramanlık hikâyelerinin en önemlilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Üçüncüsü, tarihî bakış açısıdır. Bu yönü, mitolojik çağdan Müslüman Araplar tarafından Sasani İmparatorluğunun yıkılışına kadar olan eski İran krallarının hayatlarını konu edinen İslâm tarihi kitaplarında açıkça görülmektedir. Se‘âlebî’nin Guraru ahbâri mülûki’l-furs ve siyerihim adlı eseri bu kitaplardan biridir. Hikâye, Rüstem ve İsfendiyar adında İranlı iki kahramanın yiğitliğini anlatır. Her ikisi de İran’ın bağımsızlığını savunmak ve krallarının tahtlarını korumak için tehlikeli ve ölümcül birçok savaşa girmeleriyle tanınmaktadır. Ancak ömürlerinin sonlarına doğru birbirlerine ters düşmüşlerdir. Konu, gelişen bir dizi dramatik hadiseden sonra İsfendiyâr’ın Rüstem tarafından öldürülmesiyle kapanmıştır. Bu hikâye; din ve milliyetçilik, yönetim ve halk, yaşlılık ve gençlik, cesaret ve kurnazlık, esaret ve özgürlük gibi önemli birçok insani kavramın çatıştığını somut olarak göstermektedir. Rüstem ve İsfendiyâr hikâyesi hakkında İslam tarihi ve edebiyatı kaynaklarında eksiksiz ve olgunlaşmış iki rivayet vardır. Bunlar, Firdevsî’nin (H.330-416) Farsça yazılan Şahnâme’si ve Se‘âlebî’nin (H. 350-429) Arapça yazılan Gureru mülûki’l-Furs adlı eserinde yer alan rivayetlerdir. Edebiyatçıların ve tarihçilerin hikâyeye bakış açısı ve hikâye hakkındaki düşünceleri arasında farklılık oluşmuştur. Firdevsî bu efsanevî hikâyeyi ve bunun benzerlerini bir uydurma değil, yorumlanabilecek semboller olarak ele alırken; Se‘âlebî hikâyeyi, insan aklının kabul edemeyeceği bir uydurma olarak görmüştür. Firdevsî ve Se‘âlebî’nin rivayetlerine bakıldığında, hikâyenin en önemli unsurları arasında büyük benzerlik bulunduğu görülür. Her iki yazarın takriben aynı dönemde ve aynı bölgede yaşaması benzerliğe neden olmuş olabilir. Bunula ilgili üç ihtimalden söz edilebilir: Birincisi, Firdevsî’nin Şahnâme’sinin meşhur olması, aynı çevrede yaşamış olmaları ve Firdevsî’nin yaşça kendisinden büyük olması nedeniyle Se‘âlibî’nin bu rivayeti Firdevsî’den alması ve onun Şahnâme’sinden etkilenmiş olmasıdır. İkincisi, Se‘âlibî’nin sonradan meşhur olması ve edebiyatta yüksek konum kazanması nedeniyle Firdevsî’nin, rivayeti Se‘âlibî’den almış olmasıdır. Üçüncüsü, Firdevsî ve Se‘âlibî’nin rivayetlerinde, aynı kaynağa ya da benzer kaynaklara dayanmış olmalarıdır. Ancak bu benzerlik, fer’i meselelerde farklılığın varlığına ve yazarlar tarafından yapılan ilavelere engel olamamıştır. Nitekim Firdevsî, hikâyenin temel yapısını sarsmamaya özen göstermekle birlikte; hikâyenin girişi, ahlaki öğütler, dinî, millî ve siyasi görüşleriyle irtibatlı sebeplerden dolayı hikâyedeki olaylarla buluşturmaya çalıştığı insanî değerler gibi uzun uzadıya anlatımlar ve tamamen yeni eklemelerle Şahnâme’yi doldurmuştur.

Anahtar Kelimeler

Fars Edebiyatı, Arap Edebiyatı, Firdevsî, Şahnâme, Se‘âlibî, Gureru Mülûki’l-Furs, Rüstem ve İsfendiyâr

The Story of Rustam and Esfandiar between the Ferdowsi’s Shahnameh & Tha’alibi’s Ghurar Akhbār Mulūk al-Furs

Öz

The story of Rustam and Esfandiar is one of the most important ancient Persian tales that was widely mentioned in the sources of the Prophet’s biography, interpretations of the Qur’an, the histories of early Islam, and the literatures of the peoples. Studying the Islamic sources that reported this story provides us with three views regarding it: the first is religious, which appears in the books of the Prophet’s biography and interpretations of the Qur’an, and in which it is considered part of the legends of the ancients.The second is enthusiasm or nationalism, and it was evident in Ferdowsi’s Shahnameh and the subsequent Persian nationalist works, that shows the most important elements of Persian nationalist fervour. The third is historical, and it is evident in the books on the history of Islam that talk about the biographies of the ancient Persian kings from the legendary era until the fall of the Sassanid Empire at the hands of the Muslim Arabs, including the book Ghurar Akhbār Mulūk al-Furs by Al-Tha’alabi. This story revolves around two heroes of Persian enthusiasm works, Rustam and Esfandiar. These are known for fighting many fateful and dangerous wars in defense of Iran’s independence and to preserve the throne of its kings, but they clashed at the end of their lives, and the matter ended with Esfandiar’s death at the hands of Rustam after a series of dramatic incidents. This story embodies the collision of a number of important human concepts, such as the conflict between religion and nationalism, authority and the people, old age and youth, courage and resourcefulness, captivity and freedom.The two most important narratives of the story of Rustam and Svandiaar, the most integrated and mature in the sources of Islamic history and sources are: Shahnameh, Al-Fardousi's narrative (~ 330-416 AH), which is written in Persian, and the narrative of the deception of the Ghurar by Al-Tha’alabi (350-429 AH), which is written in the Arabic language. Vision towards this the story and its philosophy lay apart ; Al-Firdawsi treated this legendary story and similar ones as symbols that could be interpreted and not a myth, while Al-Tha’alabi saw this story as a myth that the human mind could not accept. A preliminary look at the narratives of Al-Firdawsi and Al-Tha’alabi shows that there is a great similarity between the most important elements of this story, and perhaps the lives of these two writers at almost the same time, and in one region, leaves us before three possibilities about the reasons for this similarity. The first is that Al-Tha'alabi took from Ferdowsi based on the fame of the Shahnameh, the unity of the environment in which they lived, and Ferdowsi's advanced age over him. The second is that Al-Firdawsi took from Al-Tha’alabi by virtue of the latter’s fame and great literary stature. And the third is that Al-Firdawsi and Al-Tha’alabi rely in their narrations on one or similar sources. But this similarity did not prevent discrepancies in sub-issues and additions by the two authors. The Shahnameh is filled with the largest share of extensions and completely new additions, while he was careful not to tamper with its basic structure, such as the beginning of the story, moral sermons, and human values, with which he was keen to imbue the events of the story for reasons related to his religious, national, and political views.

Anahtar Kelimeler

Persian Literature, Arabic literature, Ferdowsi, Tha, Rostam and Esfandiar

Kaynakça

• Christensen, Arthur. Îrân Der Zemân-i Sâsâniyân: Târîh-i Îrân-ı Siyâsî tâ Hamle-i ’ Arab u Vad-’i Devlet u Millet Der Zemân-ı Sâsâniyân. trc. Reşîd Yâsmî. Tahran: Dünyây-ı Kitâb-ı Mu’âsır, 1368 hş.
• Ebû Ne’îm, Ahmed ’Abdullah el-İsfehânî. Hilyetu’l-evliyâ ve tabakâti’l-esfiyâ. beyrût: Dâru’l-Fikr, 1416.
• el-Bundârî, Kavâmuddîn el-Feth b. Ali. eş-Şâhnâme. nşr. ‘Abdulvehhâb ’Azzâm. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1. Basım, 1350 hş/1932.
• el-Kâdî ‘Abdulcebbâr, Ebulhuseyn ‘Abdulcebbâr b. Ahmed. Tesbîtu delâili’n-nübüvve. Thk. ’Abdulkerîm ’ ‘Osmân. beyrût: Dâru’l-’Arabiyye, 1966.
• es-Se’âlîbî, Ebû Mansûr ‘Abdulmelik b. Muhammed b. İsmâ’îl, Ğureru Ahbâri Mulûki’l-Furs ve Siyeruhum, thk. Zuckerbeng. Tahran: Mektebetu’l-Esedî, 1963 hş.
• Firdevsî, Ebu’l-Kâsım. Şâhnâme. nşr. Celâl Hâlikî Mutlak. İhsân Yâr Şâtır Mukaddimesiyle. New York, 1286 -1366 hş.
• Firûzânfer, Bedî’uzzamân. Sôh u Sôhnôrân. Tahran: İntişârât-ı Hôrezmî, 2. Basım, 1350 hş.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed ‘Abdulmelik. es-Sîratu’n-Nebeviyye. 3. Baskı. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-’İlmiyye, 1990.
• İslâmî Nedûşen, Muhammed Ali. Cehâr Sohengevî Vicdân-i Îrân. Tahran: İntişârât-ı Katre, 1. Basım, 1381 hş.
• Kazvînî, Muhammed. Bîst Makâle, 2. Cilt. Tahran: Dünyây-ı Kitâb, 1313 hş.
• Ruzmecô, Hüseyin. Kalemrô-i Edebiyât-ı Hamâse-i Îrân. Tahran: İntişârât-ı Pejôhşegâh-ı ‘Ûlûm-i İnsânî u Mutâle’ât-ı Ferhengî, 1381 hş.
• Safâ, Zebîhullâh. Hamâse-i Serâyî Der Îrân ez Kadîmetrîn Ahd-i Târîhî tâ Karn-i Çehârdehem-i Hicrî. Tahran: Pîrûz (14) Basımı, 1333 hş.
• Şumeysâ, Seyrûs. Tarh-i asliyy-i dâstân-i Rustem ve İsfendiyâr. Tahran: Neşr-i Mitra, 1376 hş.