Bir Na’t ve Elifnâme Örneği Olarak Aşkî’nin Der Na’t-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî’si

Yıl 2024, Sayı: 27, 149 - 169, 20.10.2024

Mehmet Şamil Baş

https://doi.org/10.32950/rid.1498508

Öz

Tasavvuf, hem dinî ve sosyal hayatın hem de edebiyat ve kültürün üzerinde etkisi olan, İslam’ın zâhir ve bâtın hükümleriyle yaşanan mânevî inanç sisteminin hayat tarzıdır. Dîvân edebiyatı sahasındaki şairlerin büyük bir kısmının tarikatlara olan mensubiyetleri, dinî-tasavvufî edebiyatımızı ortaya çıkartmış; tasavvuf edebiyatının gelişim süreci de bu mutasavvıf şairlerle şekillenmiştir. Dinin benimsenmesi ve hayatla olan ilişkisinde tasavvufun üstlendiği rol, sadece nefis terbiyesine değil dînî ve tasavvufî edebiyatımıza da yön vermiştir. Mutasavvıf şairler, mensubu oldukları tarikatın izinde yürürken manzumelerinde bu tarikata olan bağlılıklarını dile getirmiş, bu tarikatın öğretilerini açıklamaya ve yaymaya çalışmış ve ilgili tarikat büyüklerinden övgüyle bahseden manzumeler kaleme almışlardır. Âlim, sûfî ve şair olarak Anadolu’nun mayasını karan en önemli isimlerden olan Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî ve ona nisbetle teşekkül eden Mevlevîlik, bu tarikatın mensubu olan mutasavvıf şairlerce methiyelere konu olmuştur. Hem Anadolu’da hem Doğu’da hem de Batı’da Mevlânâ’nın düşüncesiyle ve eserleriyle ilgili pek çok çalışma vardır. Bu çalışmaların bazıları bizzat Mevlânâ’yı ve onun eserlerini, özellikle Mesnevî-i Manevî’yi medh etme üzerine kurgulanmıştır. XIX. yüzyılda Kilis’te doğan, Mısır’da eğitimini tamamlayıp Mekke ve Medine’de ömrünü geçiren Mevlevî şeyhi Aşkî Mustafa Efendi de bu çalışmalardan bazılarına imza atmış mutasavvıf şairlerin son temsilcilerindendir. Aşkî Mustafa Efendi’nin Der Na’t-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî adını verdiği ve mesnevî nazım şekliyle yazdığı yüz otuz üç beyit hacmindeki eseri hem Mevlânâ’yı hem de onun yüzyıllardır okunmakta olan Mesnevî-i Manevî’sini öven bir eser hüviyetindedir. Tür olarak na’t olan Der Na’t-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî aynı zamanda içerdiği elifnâme ile de elifnâme türü açısından farklı bir örnek metindir. Na’t, bit tür olarak özellikle Hz. Peygamber için yazılmakla birlikte ehl-i beyt, dört halife için de na’tler yazılmıştır. Aşkî Mustafa Efendi’nin na’ti ise bir şahıs olarak Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’yi ve onun en önemli eseri olan Mesnevî-i Manevî’yi medh etmektedir. Düz, ters, düz-ters, kafiyeleri alfabetik sıralanan, eğitici ve eğlence amaçlı elifnâme türleri bakıldığında Aşkî’nin Der Na’t-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî’si toplam on dokuz beyitte düz elifnâmelere örneklik teşkil etmektedir. Aşkî Mustafa Efendi’nin hacimli sayılacak mürettep bir Dîvân’ı, Sultan Abdülmecid’in ricasıyla ve Semhûdî’nin Vefâü’l-vefâ adlı eserinden hareketle Medine’nin tarihine dair Ta’tirü Ercâi’d-Devleti’l-Mecîdiyye bi-Tîbi Ahbâri Beledi Hayri’l-Beriyye adını verdiği tercüme-telif üç ciltlik bir eseri, Aşknâme, Vahdetnâme, Mirâcnâme ve Sâkînâme adlı mesnevileri vardır ve bu eserler üzerinde akademik çalışmalar yapılmıştır. Der Na’t-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî adlı eseri üzerinde şimdiye kadar kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Bu makale, Aşkî Mustafa Efendi’nin hayatına kısaca değinmekle yetinip na’t ve elifnâme türü açısından Der Na’t-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî’yi inceleyerek muhtevasını ortaya çıkartacak ve bu mesnevînin çeviri yazıyla metnine yer verecektir.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Aşkî, Na’t, Elifnâme, Mevlânâ, Mesnevî

Aşkî's Der Na't-ı Mesnevi and Sâhib-i Mesnevi as an Example of Na’t and Elifnâme

Öz

Sufism is the way of life of the spiritual belief system that has an impact on both religious and social life as well as literature and culture, and that is lived with the provisions of Islam's zâhir and bâtın. The fact that most of the poets in the field of Dîvân literature belonged to religious orders led to the emergence of our religious-sufistic literature, and the development process of Sufi literature was shaped by these Sufi poets. The role of Sufism in the adoption of religion and its relationship with life has shaped not only the self-training but also our religious and Sufi literature. Sufi poets, walking in the footsteps of the sect to which they belonged, expressed their devotion to this sect in their verses, tried to explain and spread the teachings of this sect, and wrote verses praising the elders of the related sect. Mawlana Jalāl al-Dīn al-Rūmī, who is one of the most important figures in the leaven of Anatolia as a scholar, Sufi and poet, and Mawlawīism, which was formed in relation to him, have been the subject of eulogies by the Sufi poets who are members of this order. There are many studies on Mawlānā's thought and works both in Anatolia, the East and the West. Some of these studies are based on the praise of Mawlānā himself and his works, especially Masnavi Manawī. The Mevlevî sheikh Aşkî Mustafa Efendi, who was born in Kilis in the nineteenth century, completed his education in Egypt and spent his life in Mecca and Medina, is one of the last representatives of the Sufi poets who wrote some of these works. Aşkî Mustafa Efendi's Der Na't-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî, a work of one hundred and thirty-three couplets written in the form of mesnevî verse, is a work that praises both Mevlana and his Mesnevî-i Manevi, which has been read for centuries. Der Na't-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî, which is a na't in genre, is also a different sample text in terms of the elifnâme genre with the elifnâme it contains. Na't, as a genre, was written especially for the Prophet, but na't was also written for the Ahl al-Bayt and the four caliphs. Aşkî Mustafa Efendi's na't, on the other hand, praises Mawlana Jalāl al-Dīn al-Rūmī as a person and his most important work, Mesnevî-i Manevi. In terms of straight, reverse, straight-reverse, alphabetized rhymes, educational and recreational elifnâme types, Aşkî's Der Na't-ı Mesnevî and Sâhib-i Mesnevî are examples of straight elifnâmes with a total of nineteen couplets. Aşkî Mustafa Efendi's voluminous Dîvân and a three-volume work on the history of Medina, Ta'tirü Ercâi'd-Dawleti'l-Majîdiyye bi-Tîbi Ahbâri Beledi Hayri'l-Beriyye, translated and edited at the request of Sultan Abdülmecid and based on Semhûdî's Vefâü’l-vefâ, He has masnavis named Aşknâme, Vahdetnâme, Mirâcnâme and Sâkînâme and academic studies have been made on these works. A comprehensive study on his work Der Na't-ı Mesnevî ve Sâhib-i Mesnevî has not been conducted so far. This article will only briefly touch upon the life of Aşkî Mustafa Efendi, analyze Der Na't-ı Mesnawī ve Sāhib-i Mesnawī in terms of na't and elifnāme genre, reveal its content and include the text of this masnavi in translation.

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Aşkî, Na’t, Elifnâme, Mawlana, Masnavi

Kaynakça

• Açık, Nilgün. Divan Edebiyatı’nda Mevlevîlik Etkisi ve Mevlevî Şâirler. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Açıkgöz, Namık. “Bakâyî’nin Battal-nâme Adlı Eserindeki Elif-nâme”. Fırat Havzası II Folklor ve Etnografya Sempozyumu Bildiriler. 1-5. Elazığ, 1989.
• Ak, Murat. Şair ve Peygamber Na’t Geleneğinde Hz. Peygamber İmgesi. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2019.
• Arıkan, Nisanur. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Eseri Metin-Muhteva (1. cilt 184-275 numaralı varaklar). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Aşkî Mustafa Efendi. Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif. Yapı Kredi Sermet Çifter Araştırma Kütüphanesi, 662.
• Aşkî Mustafa Efendi. Behce-i Letâif ve Lehce-i Maârif. İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Kütüphanesi, 9.
• Aşkî Mustafa Efendi. Dîvân-ı Fevâidu’l-Uşşâk. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Bölümü, 3934.
• Aşkî Mustafa Efendi. Ta’tirü Ercâi’d-Devleti’l-Mecîdiyye bi-Tîbi Ahbâri Beledi Hayri’l-Beriyye. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, 1488-1490.
• Barca, İbrahim. es-Semhûdî ve Medine Tarihi. İstanbul: Siyer Yayınları, 2016.
• Baş, Mehmet Şamil. “Aşkî Mustafa Efendi’nin Hayatı Eserleri ve Sâkî-nâme Mesnevîsi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 35 (2012), 249-280.
• Baş, Mehmet Şamil. Aşkî Mustafa Efendinin Vahdet-nâme Mesnevîsi (Metin-Muhtevâ-Tahlîl). Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Baş, Mehmet Şamil. “Aşkî Mustafa Efendi’nin Vahdetnâmesi ve Mevlevîlik”. Yedi İklim Dergisi 211 (Mevlana Özel Sayısı) (2007), 136-142.
• Baş, Mehmet Şamil. “Dîvân (Aşkî)”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. 2021. Erişim 05 Mayıs 2024. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/divan
• Baş, Mehmet Şamil. “Fîhî Mâ Fîh Tercüme ve Şerhi”. Türk Edebiyatı Eserler Sözlüğü. 2021. Erişim 05 Mayıs 2024. http://tees.yesevi.edu.tr/madde-detay/fihi-ma-fih-tercume-ve-serhi
• Baş, Mehmet Şamil. “Mehmed Şefîk Efendi”. Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü. 2014. Erişim 05 Mayıs 2024. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehmed-sefik-efendi-hanyali
• Baş, Mehmet Şamil. “Sâkînâme Türü Mesnevîlerde Dînî-Tasavvufî Benzetmeler: Aşkî Mustafa Efendi Örneği”. IV. Uluslararası Din Bilimleri Sempozyumu Tam Metin Kitabı. ed. Hasan Onat. 331-344. Elazığ: Asos Yayınevi, 2018.
• Baş, Mehmet Şamil. Vahdetnâmeler ve Aşkî Mustafa Efendi’nin Vahdetnâme’si. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
• Bayram, Hasan. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Eseri Metin-Muhteva (2. cilt 1-93 numaralı varaklar). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisanüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Bilgin, Orhan. “Aşkî Mustafa Efendi ve Aşk-Nâmesi”. Türklük Araştırmaları Dergisi 5 (1990), 211-222.
• Bilgin, Orhan. “Aşkî Mustafa Efendi ve Mi’râc-Nâmesi”. Prof.Dr. Nihat M. Çetin’e Armağan. 97-116. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1999.
• Birinci, Kader. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Eseri Metin-Muhteva (2. cilt 280-372 numaralı varaklar). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisanüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Can, Şefik. Mevlanâ Hayatı, Şahsiyeti ve Fikirleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 5. Baskı., 2004.
• Ceyhan, Semih. “Mesnevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/325-334. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Çağbayır, Yaşar. Ötüken Türkçe Sözlük. 5 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2017.
• Çelebioğlu, Âmil. “Harflere Dâir”. Milli Kültür 2/1 (1980), 62-65.
• Çelebioğlu, Âmil. “Harflere Dâir”. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. 599-606. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1998.
• Çeli̇k, Ramazan. “Türk Edebiyatında Elif-nâmeler ve Seyyid Nevruz’un Elif-nâmesi”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature 8/3 (2022), 1870-1891.
• Çetişli, İsmail. Türk Şiirinde Hz. Peygamber. Ankara: Akçağ Yayınları, 2012.
• Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları, 9. Baskı., 2009.
• Duru, Necip Fazıl. Mevlevi Şairlerin Mevlevilik Unsurları. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Erünsal, İsmail E. “Aşkî Mustafa Efendi ve Medine Tarihine Dair Eseri”. Türklük Araştırmaları Dergisi 6 (1991), 111-125.
• es-Semhûdî. Vefâü’l-Vefâ bi-Ahbâri Dâri’l-Mustafâ. haz. İbrahim Barca. 3 Cilt. İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Gemici, Nurettin - Can, Ömer Faruk. “Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Bir Takım Yeni Bulgular”. Siyer Araştırmaları Dergisi 8 (2020), 171-190.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Mevlânâ’dan Sonra Mevlevîlik. İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri, 2. Baskı., 1983.
• Güleç, İsmail. Türk Edebiyatında Mesnevî Tercüme ve Şerhleri. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2008.
• Gürsoy Naskali, Emine - Erdal Şahin (ed.). Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve Şifreler. İstanbul: Ka Kitap, 2016.
• Kaçar, Burhan. “Türk Edebiyatında Elif-Nameler”. V. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Halk Edebiyatı Seksiyon Bildirileri I. 307-316. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1997.
• Kaplan, Hasan. “Klasik Türk Edebiyatında Elifname Geleneği ve İsmail Hikmetî’nin Elifnameleri”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 6/2 (2022), 437-384.
• Kara, Meryem. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Eseri Metin-Muhteva (1. cilt 276-349 numaralı varaklar). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisanüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Karataş, Erva. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Eseri Metin-Muhteva (2. cilt 93-181 numaralı varaklar). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisanüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kavak, Ayşenur. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Eseri Metin-Muhteva (2. cilt 182-279 numaralı varaklar). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisanüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Kaya, Doğan. Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2007.
• Kaya, Hasan. “Divan Şiirinde Harf ve Kelime Oyunlarına Dair Bir Tasnif Denemesi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 48/48 (2014), 71-114. https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutded/issue/17076/178664
• Kemikli, Bilal. “Mesnevi ve Türk İrfanı: Mesnevihanlık Geleneği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/2 (2007), 1-20.
• Kemikli, Bilal. “Mevlânâ, Mesnevî ve Edebî Geleneğimiz”. Kültür Dergisi 5 (2006), 62-65.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatı’nda İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 6. Baskı., 1976.
• Mermer, Ahmet vd. Osmanlı Şiirinde Mevlânâ Övgüleri ve Mevlevîlik Unsurları. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Muslu, Ayşenur. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Eseri Metin-Muhteva (1. cilt 1-94 numaralı varaklar). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Ödemiş Çakır, Sedanur. Klâsik Edebiyatımızda Elifnâmeler ve Harf Simgeciliği Bağlamında Muhibbî’nin Dîvânı İle Elifnâmesi. Edirne: Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2023.
• Öztoprak, Nihat. “Bursalı Feyzi Efendi’nin Elifnameleri”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 35/35 (2006), 135-167.
• Öztoprak, Nihat. “Elifname Yazma Geleneğine Göre Fuzûlî’nin Elifnamesi Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Marmara Üniversitesi Atatürk Eğitim Fakültesi Uluslararası V. Dil, Yazın, Deyişbilim Sempozyumu Edebiyat, Edebiyat Öğretimi ve Deyişbilim Yazıları. 327-336. İstanbul: Pegem A Yayınları, 2006.
• Öztoprak, Nihat. “Elifnamelerin Tertip Hususiyetleri ve Metin Tesisindeki Yeri”. Atatürk Üniversitesi Uluslar Arası Türklük Bilgisi Sempozyumu, Bildiriler 2 (K-Z), (25-27 Nisan 2007). 817-829. Erzurum, 2009.
• Öztuna, Yılmaz. “Mesnevî”. Türk Ansiklopedisi. 14/46. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1983.
• Öztürk, Nuran. “Elifnâme ve Nidâi’nin Elifnâmesi”. Prof. Dr. Mine Mengi Adına Türkoloji Sempozyumu, Bildiriler, (20-22 Ekim 2011). 173-183. Adana, ts.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. Istanbul: Ötüken Neşriyat, 7. Baskı., 2000.
• Sahîh Ahmed Dede. Mecmüatü’t-Tevârîhi’l-Mevleviyye Mevlevîlerin Tarihi. haz. Cem Zorlu. İstanbul: İnsan Yayınları, 2003.
• Şemseddin Sâmi. Kâmûs-i Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 7. Baskı., 1999.
• Tâhirü’l-Mevlevî. Edebiyat Lügati. haz. Kemâl Edip Kürkçüoğlu. İstanbul: Enderun Kitabevi, 1994.
• Taşkesenlioğlu, Lokman. “Divan Edebiyatında Elifnameler ve Bilinmeyen İki Elifname Örneği: Memi Can Saruhânî ve Ömer Karîbî Elifnameleri”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi 58 (2017), 159-202.
• Tavukçu, Orhan Kemal. “Muvaşşah (Akrostiş)”. Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve Şifreler. ed. Emine Gürsoy Naskali - Erdal Şahin. 257-273. İstanbul: Ka Kitap, 2016.
• Temizkan, Mehmet. “Azerbaycan, Türkmenistan ve Osmanlı Sahası Elif-nâmeleri Üzerine Bir İnceleme”. Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü I. Türk Dünyası Kültür Kurultayı Bildiriler Kitabı. 2069-2081, 2007.
• Tökel, Dursun Ali. Divan Şiirinde Harf Simgeciliği. Ankara: Hece Yayınları, 2003.
• Üstüner, Kaplan. “Klasik Türk Şiirinde Mevlevilik ve Mevlevilik Etkisi (14. ve 15. yy. Divanlarına Göre)”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18 (2007), 141-152.
• Yağcı, Süleyman Nuri. “Üsküdarlı Aşkî Dîvân’ında Dînî ve Tasavvufî Muhtevâ”. Rize İlahiyat Dergisi 23 (2023), 197-214.
• Yağcı, Tarık. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihi’nde Yer Alan Manzum Tanıklar. Kırıkkale: Kırıkkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yapa, Melek Bıyık. Aşkî Mustafa Divanı (Edisyon Kritik). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Yeniterzi, Emine. Dîvan Şiirinde Na’t. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Yıldırım, Ayten. “XIX. Asrın Bilinmeyen Şairi Vasfî ve İki Elif-Nâmesi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 28/28 (2022), 691-713.
• Zengin, Nesibe Gülsüm. Aşkî Mustafa Efendi’nin Medine Tarihine Dair Eseri Metin-Muhteva (1. cilt 94-184 numaralı varaklar). Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.