Dimyâtî’nin İthâfu Fuzalâi’l-Beşer Adlı Eserinin Kıraat İlmi Açısından Tahlili ve Eserinde Kıraat İlminin Muhtelif Meselelerine Yaklaşımı

Yıl 2024, Sayı: 27, 235 - 252, 20.10.2024

Mustafa Hatipoğlu

https://doi.org/10.32950/rid.1499796

Öz

Dimyâtî (ö. 1117/1705), hicrî XI. asrın ikinci yarısı ile XII. yüzyılın ilk çeyreğinde yaşamış bir kıraat alimidir. Farklı ilim dallarında belli bir derinlik kazanan Dimyâtî, şöhretini daha çok kıraat alanının en bilinen eserlerinden biri olan İthâfu fuzalâi’l-beşer adlı kitabı ile yakalamıştır. Dimyâtî’nin eserine genel çerçeveden bakıldığında, İthâf’ta uyguladığı yöntemi iyi kurguladığını; kendisinden önceki kıraat birikimine ve içeriğine vâkıf olduğunu ve bu bilgi birikimini İthâf’ta sentezlediği söylenebilir. Müellifin eserinin bu çerçevede ele alınması, incelenmesi ve kıraat yaklaşımının ortaya koyulması, literatürde teşkil ettiği konumu tespit bakımından önem arz etmektedir. Öte yandan kıraat-i aşereyi Tayyibetü’n-neşr’in tarîkleri üzerine bina etmesi sebebiyle İthâf, Tayyibe’nin öğretiminde ve bu manzûmenin izahında başucu kaynak rolü üstlenmiştir. Dimyâtî, kıraat ilmine yönelik olarak kaleme aldığı bu eserle Mısır ve Osmanlı dönemi kıraat öğretimine önemli bir etkide bulunmuştur. Nitekim Osmanlı döneminden itibaren kıraat ilminde tarîk ve meslekler olarak adlandırılan ekollerin metodolojik farklılıklarını öğrenmede temel referans kaynaklarından biri İthâf’tır. Müellif, İthâf’ında; kıraatlerin sıhhat şartları, resmü’l-mushaf, kıraatlerin hüccetleri, şâz kıraatler ve tahrîrât meselesi gibi konulara yönelik dikkate değer malumata yer vermektedir. Çalışmada, bahsi geçen meselelere müellifin İthâf’ta yer verme keyfiyeti ve yaklaşım tarzı irdelenmektedir. İslâm dünyasında hakkında yapılan çalışmalar hem nicelik hem de nitelik olarak her geçen gün artmasına rağmen ülkemizde İthâf hakkında hiçbir çalışmanın yapılmamış olması, alandaki boşluğa işaret etmektedir. Bu bakımdan çalışmanın bir yandan mezkûr boşluğu bir nebze de olsa doldurması diğer yandan da İthâf hakkında yapılacak yeni çalışmalara bir basamak teşkil etmesi umulmaktadır. Çalışmada, Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî’nin İthâfu fuzalâi’l-beşer adlı eserinde kıraat ilminin muhtelif meselelerine yaklaşımı ve kıraat birikimini sunma yönteminin tespitine odaklanılmaktadır. Özetle Dimyâtî’nin İthâf’ı yazma amacı, muhtevası, metodu, eserinin kıraat ilmi açısından tahlile tabi tutulması ve kıraat ilminin muhtelif meselelerine yaklaşım tarzının tespit edilmesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat,, İthâfu fuzalâi’l-beşer, Dimyâtî, Usûl, Ferş

THE ANALYSIS OF DİMYĀTĪ’S WORK TITLED ʿITHĀFU FUZALĀʾ AL-BASHAR IN TERMS OF THE SCIENCE OF QIRAA AND HIS APPROACH TO SOME ISSUES OF THE SCIENCE OF QIRAA IN HIS WORK

Öz

Dimyāṭī (d. 1117/1705) was a qiraa scholar who lived in the second half of the XIth century and the first quarter of the XIIth century. Having gained a certain depth in different branches of science, he achieved his fame mostly with his book Ithāf al-fuzalāʾ al-bashar, one of the most well-known works in the field of Qiraa. When we look at Dimyātī’s work from a general perspective, it can be said that he constructed the method he applied in Ithāf well; that he was well acquainted with the knowledge and content of the previous Qiraa and synthesized this knowledge in Ithāf. It is important to examine and analyze the author’s work within this framework and to reveal his approach to qiraa in order to determine its position in the literature. On the other hand, Ithāf has assumed the role of a primary source in the teaching of Tayyibah and the explanation of this verse because it builds the qiraa al-ashara on the tarīqs of Tayyibah al-nashr. Dimyātī had a significant impact on the teaching of Qiraa in the Egyptian and Ottoman periods with this work. Indeed, since the Ottoman period, Ithāf has been one of the main reference sources for learning the methodological differences of the schools called tarīq and professions in the science of Qiraa. In his Ithāf, the author gives remarkable information about the conditions for the authenticity of the qiraa, resm al-mushaf, the proofs of the qiraa, shāz qiraa, and the issue of tahrīrāt. This study discusses the author’s approach to the aforementioned issues in Ithāf and his approach to them. Although the number of studies on Ithāf in the Islamic world is increasing day by day in terms of both quantity and quality, the fact that no study on Ithāf has been conducted in our country points to the gap in the field. In this regard, it is hoped that this study will fill the aforementioned gap to some extent on the one hand, and on the other hand, it is hoped that it will serve as a stepping stone for new studies on Ithāf. It is focused on the determination of Ahmad b. Muhammad al-Dimyātī’s approach to various issues of the science of Qiraa and his method of presenting his knowledge of Qiraa in his work Ithāf al-fuzalāʾi al-bashar. In summary, the aim of this study is to analyze Dimyātī’s purpose of writing Ithāf, its content, his method, his work in terms of the science of Qiraa, and his approach to various issues of the science of Qiraa.

Anahtar Kelimeler

Qiraa, al-Dimyātī, Ithāf al-fuzalāʾ al-bashar, Usul, Farsh

Kaynakça

• Acar, Mehmet Maşuk. Kıraat İlminde Şâz Meselesi. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2023.
• Ahfeş el-Evsat, Ebü’l-Hasen Said b. Mes‘ade. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Hüdâ Mahmud Karâa. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1990.
• Akaslan, Yaşar. “Bir İlm-i Kırâat Klasiği: Tayyibetü’n-Neşr Fi’l-Kırââti’l-‘Aşr”. Dinbilimleri Akademi Araştırma Dergisi 17/3 (2017), 277-310.
• Akaslan, Yaşar. “Kırâat İlmi Sistematiğinde Usûl Kavramları”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 43 (2017), 217-251.
• Akaslan, Yaşar. Tayyibetü’n-Neşr Şerhlerine Dair Bir İnceleme (Mûsâ Cârullah Örneği). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kıraat İlminde Tahrîrât Meselesi”. Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2018), 83-111.
• Ali el-Fârisî, Ebû Ali Hasan b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hücce li’l-kurrâ’i’s-seb‘a. thk. Bedruddîn Kahvecî - Beşîr Cüveycâbî. 7 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, 1993.
• Altıkulaç, Tayyar. “Bennâ Ahmed b. Muhammed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5/457-458. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed. el-İntisâr li’l-Kur’ân. thk. Muhammed Isâm el-Kudâ. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2001.
• Beğavî, Ebû Muhammed Hüseyin b. Mesûd. Me‘âlimu’t-tenzîl fî tefsîrî’l-Kur’ân. thk. Muhammed Abdullah en-Nemr vd. 8 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1997.
• Beyyûmî, Muhammed Receb. “Mushaf’ın Yeni İmlaya Göre Yazılması”. çev. Hüseyin Avni Çelik. İslâmî Araştırmalar Dergisi 3/1 (Ocak, 1989), 55-60.
• Birışık, Abdülhamit. “en-Neşr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/19-20. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Bostan, Osman. Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları, 2022.
• Bostan, Osman. “En-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği)”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (Haziran, 2022), 207-234. https://doi.org/10.17120/omuifd.1078721.
• Cebertî, Abdurrahman b. Hasen. Târîhu ‘acâibi’l-âsâr fi’t-terâcimi ve’l-ahbâr. thk. Abdurrahim Abdurrahman Abdurrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1997.
• Cermî, İbrahim Muhammed. Mu‘cemu ‘ulûmi’l-Kur’ân. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 2001.
• Dağ, Mehmet. Geleneksel Kıraat Algısına Eleştirel Bir Yaklaşım. Ankara: TDV Yayınları, 2. Basım, 2019.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Muhkem fî nakti’l-mesâhif. thk. İzzet Hasan. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1986.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. et-Teysîr fî’l-kırââti’s-seb‘. thk. Ferîd Muhammed b. Azzûz. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 2016.
• Devserî, İbrahim b. Saîd. Muhtasaru’l-‘ibârât li mu‘cemi mustalahâti’l-kırâât. Riyad: Dâru’l-Hadâra li’n-Neşr ve’t-Tevzî‘, 2008.
• Dimyâtî, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdilğanî el-Bennâ. İthâfu fuzalâi’l-beşer bi’l-kırââti’l-erbe‘ate ‘aşer. thk. Şaban Muhammed İsmail. 2 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2007.
• Ebû Şâme, Şihâbuddîn Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim. el-Mürşidü’l-vecîz ilâ ‘ulûmin teteallaku bi’l-kitâbi’l-‘azîz. thk. Tayyar Altıkulaç. Beyrut: Dâru Sadr, 1975.
• Ebû Şâme, Şihâbüddîn Abdurrahman b. İsmail b. İbrahim el-Makdisî. İbrâzü’l-me‘ânî min Hirzi’l-emânî. Beyrut: Dârul-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahya b. Ziyâd b. Abdillah el-Absî. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf vd. 3 Cilt. Mısır: Dâru’l-Mısrıyye, ts.
• Fırat, Yavuz. Tecvid ve Kıraat İlmi Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınları, 2018.
• Hafeyân, Ahmed Mahmud Abdü’s-Semî. Eşherü’l-mustalahât fî fenni’l-edâ ve ‘ilmi’l-kırâât. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Hamed, Gânîm Kaddûrî. Resmü’l-Mushaf: Dirâse luğaviyye târîhiyye. Bağdat: Menşûrâtü’l-Lecnetü’l-Vataniyye, 1982.
• Hasan el-Basrî, Ebû Saîd b. Yesâr. Müfredetü’l-Hasan el-Basrî. thk. Ömer Yusuf Abdulğanî Hamdân. Amman: el-Mektebetü’l-İslâmî, 2006.
• Hatipoğlu, Mustafa. “Bir Kıraat Âlimi Olarak Ahmed B. Muhammed Ed-Dimyâtî: Hayatı, İlmî Kişiliği ve Eserleri”. Van İlahiyat Dergisi 12/20 (Haziran, 2024), 105-122. https://doi.org/10.54893/vanid.1464146.
• Hayreddin Karaman vd. Kur’an Yolu. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2012.
• İbn Atıyye, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Gâlib el-Muhâribî. el-Muharraru’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Abdusselam Abdu’ş-Şâfî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbn Ebî Meryem, Nasr b. Ali b. Muhammed eş-Şîrâzî. el-Mûdah fî vucûhi’l-kırâât ve ‘ilelihâ. thk. Ömer Hamdân el-Kübeysî. 3 Cilt. Cidde: elCemeâtü’l-Hayriyye, 1993.
• İbn Muhaysın, Ömer b. Abdirrahman es-Sehmî. Müfredetü İbn Muhaysın el-Mekkî. thk. Ammâr Emin er-Raddû. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2007.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekr Ahmed b. Musa b. el-Abbâs. Kitâbü’s-Seb‘a fi’l-kırâât. thk. Şevkî Dayf. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1979.
• İbn Zencele, Ebû Zür‘a Abdurrahman b. Muhammed. Hüccetü’l-kırâât. thk. Saîd el-Efğânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1982.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Ali Muhammed ed-Dabbâ‘. 2 Cilt. elMatbaatü’t-Ticâriyyetü’l-Kübrâ, ts.
• İbnü’l-Cezerî, Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Ali b. Yusuf. Müncidü’l-mukriîn ve mürşidü’t-tâlibîn. thk. Nâsır Muhammedî Muhammed Câd. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-Arabiyye, 2010.
• Kabâkıbî, Şemsüddîn Muhammed b. Halil. Îzâhu’r-rumûz ve miftâhu’l-künûz fi’l-kırââti’l-erba‘a ‘aşere. thk. Ahmed Halid Şükrî. Amman: Dâru Ammâr, 2003.
• Kâdî, Abdülfettâh b. Abdilğanî. el-Büdûru’z-zâhira fi’l-kırââti’l-‘aşri’l-mütevâtire. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, ts.
• Kalânisî, Ebü’l-‘İzz Muhammed b. el-Hüseyn b. Bündâr. Kitâbü’l-Kifâyeti’l-kübrâ fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Cemâlüddîn Muhammed Şeref. Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs, 2003.
• Karaçam, İsmail. Kur’ân-ı Kerim’in Nüzûlü ve Kırâatı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2016.
• Kastallânî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ebû Bekr. Letâifü’l-işârât li fünûni’l-kırâât. 10 Cilt. Medine: Merkezü’d-Dirâsâti’lKur’âniyye, 2013.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‘cemu’l-müellifîn. Dımaşk: Müessesetü’r-Risâle, 1957.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlmi ve Takrib Usûlü. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2018.
• Koyuncu, Recep. Kıraat İlminde Tahrîrât -Mustafa el-İzmîrî ve ‘Umdetü’l-‘İrfân Adlı Eseri- (Edisyon Kritik). İstanbul: Hikmet Yayınları, 2021.
• Koyuncu, Recep. “Yöntem ve Mahiyeti İtibariyle Kıraat İlminde Tahrîrât Geleneği: İbnü’l-Cezerî Özelinde Bir İnceleme”. Uluslararası İbnü’l-Cezeri Sempozyumu. ed. Huriye Martı. 665-690. Bursa: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2018.
• Maşalı, Mehmet Emin. “İbn Haldûn’un Gözüyle Mushaf İmlası”. Usûl İslam Araştırmaları 22 (2014), 7-24.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’an’ın Metin Yapısı. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Maşalı, Mehmet Emin. Tarihi ve Temel Meseleleriyle Kıraat İlmi. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2020.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-Keşf ‘an vucûhi’l-kırââti’s-seb‘ ve ‘ilelihâ ve hicecihâ. thk. Muhyiddîn Ramazan. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed Mekkî b. Ebî Tâlib Hammûş b. Muhammed el-Kaysî. el-İbâne ‘an meâni’l-kırâât. thk. Abdülfettâh İsmail Şelebî. Mısır: Dâru Nehdati Mısr, ts.
• Mes’ûl, Abdu’l-Alî. Mu‘cemu mustalahâti ‘ilmi’l-kırââti’l-Kur’âniyye ve mâ yetaallaku bih. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Muhammed. Şerhu Tayyibeti’n-neşr fi’l-kırââti’l-‘aşr. thk. Mecdî Muhammed Surûr Sa‘d Bâslûm. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Öğmüş, Harun. “Resm-i Mushaf Bağlamında Kur’an ve Kıraat ayrımı (Harekenin Tekâmülüne Kadarki Süreç Çerçevesinde Bir Değerlendirme)”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39/39 (Ağustos, 2015), 9-28.
• Rufeyde, İbrahim Abdullah. en-Nahv ve kütübü’t-tefâsîr. Bingazi: Dâru’l-Cemâhiriyye, 2. Basım, 1990.
• Semîn el-Halebî, Ahmed b. Yusuf b. İbrahim. ed-Dürru’l-masûn fî ‘ulûmi’l-kitâbi’l-meknûn. thk. Ahmed Muhammed el-Harrât. 11 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, ts.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Harun. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Sibtu’l-Hayyât, Abdullah b. Ali b. Ahmed el-Bağdâdî. el-Mübhic fî’l-kırââti’s-semân. Riyad: İmâm Muhammed Suud el-İslâmî Üniversitesi, Doktora Tezi, 1984.
• Sindî, Ebû Tahir Abdulkayyûm Abdulğafûr. Safahât fî ‘ulûmi’l-kırâât. Mekke: el-Mektebetü’l İmdâdiyye, 1994.
• Subhî es-Sâlih. Mebâhis fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 2000.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtkân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed b. Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmmetü li’l-Kütüb, 1974.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr b. Muhammed. Hem‘u’l-hevâmi‘ fî şerhi Cem‘i’l-cevâmi‘. thk. Ahmed Şemsüddîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Şelebî, Abdülfettâh İsmail. Resmü’l-Mushafi’l-Osmânî. Cidde: Dâru’ş-Şurûk, 1983.
• Taşpınar, Kadir. “Ebû Amr’ın Eleştiriye Konu Olan Sahih Kıraatleri”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (Aralık, 2022), 117-140. https://doi.org/10.32950/rteuifd.1189453.
• Temel, Nihat. Kırâat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2018.
• ‘Ukberî, Ebü’l-Bekâ Abdullah b. el-Hüseyin b. Abdillah. et-Tibyân fî i‘râbi’l-Kur’ân. 2 Cilt. İsa Bâbî el-Halebî, ts.
• Ünal, Mehmet. “Bir Kıraat Terimi Olarak ‘Hüccet’in Kavramsal Alanı ve Tarihsel Gelişimi”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 17/1 (2004), 69-83.
• Yerlikaya, Cafer. Kıraatlerin Sıhhat Kriterlerinin Değerlendirilmesi. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. es-Serî b. Sehl. Me‘âni’l-Kur’ân. thk. Abdulcelîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Mahmud b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf ‘an hakâiki ğavâmizi’t-tenzîl ve ‘uyûni’l-akâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’lKitâbi’l-‘Arab, 1987.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’lMa‘rife, 1957.
• Zirikli, Hayruddîn b. Mahmud b. Muhammed b. Ali b. Fâris. el-A‘lâm: Kâmûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi li’l-Melâyîn, 1992.
• Zürkânî, Muhammed Abdulazîm. Menâhilü’l-‘irfân fî ‘ulûmi’l-Kur’ân. 2 Cilt. Kahire: Matbaatü İsa el-Bâbî el-Halebî, ts.