XVIII. Yüzyılda İstanbul’da Sıbyan Mektepleri İle Birlikte Tasarlanan Çeşme Örnekleri

Yıl 2021, Sayı: 7, 235 - 265, 30.04.2021

Eda Eriş Kızgın

Öz

Su yapıları tüm toplumlarda olduğu gibi Osmanlı mimarisinde de daima önemli bir yere sahip olmuştur. Bu yapılar içerisinde hemen her mahalle, cadde ve sokakta inşa edilen çeşmeler ön plana çıkmaktadır. Çeşme yapımı, Osmanlılar öncesindeki bütün devletlerde olduğu gibi Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren başlamış ve batılılaşma döneminin sonuna kadar devam etmiştir. Bu dönemler içerisinde inşa edilen çeşmeler bağımsız olduğu gibi farklı yapı türleri bünyesinde de tasarlanmıştır. Bu yapı türlerinden biri de sıbyan mektepleridir. Sıbyan mektepleri, Osmanlı eğitim sistemi içerisinde çocuklara dini eğitimin verildiği yaygın eğitim kurumlarından biridir. 18. yüzyılda yaşanan siyasi ve ekonomik gelişmelere paralel olarak küçük ve daha az maliyetli yapılar olan çeşme ve mektep sayısında artış yaşanmıştır. Bu doğrultuda bani, ekonomik gücü çerçevesinde hayır yapısı olarak gördüğü çeşme ve sıbyan mekteplerini birlikte yaptırmayı tercih etmiştir. Bu çalışmada da 18. yüzyıl içerisinde İstanbul’da sıbyan mektepleri ile birlikte tasarlanan on çeşme örneğinin konumu, mimari formları ve süsleme özellikleri üzerinde durularak sıbyan mektepleri ile arasındaki bağ ortaya konulmaya çalışılmıştır. Osmanlı Dönemi içerisinde çeşme ve sıbyan mekteplerinin birlikte tasarlandığı ilk örneklere 15. yüzyılda rastlansa da bu uygulama 18. yüzyılda yaygınlaşmıştır. Bu süreç içerisinde erken dönemlerde inşa edilen bu ikili tasarımda yapıların sade olduğu görülmektedir. Batılılaşma dönemi ile birlikte mimari alanda yaşanan değişimler, 18. yüzyılda sıbyan mekteplerinden ziyade çeşmelerin malzeme ve süsleme özelliklerine yansımıştır. Böylece çeşmeler tasarım olarak sıbyan mekteplerinden ön plana çıkarılmıştır.  

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, İstanbul, XVIII. yüzyıl, Mimari, Çeşme, Sıbyan Mektebi

Examples of Fountains That Designed with Elementary-Primary Schools in Istanbul in 18th Century

Öz

 Water constructions have had an important place in the Ottoman architecture just as in other societies. In these constructions, fountains which has been built in almost every neighborhood, road and street stand out amongst them. The construction of fountains, alike in all states before Ottomans, had started as of the foundation of Ottoman State and continued until the end of westernization period. Fountains constructed within this period were either independent or designed within different types of structure. One of these types of construction was Ottoman elementary-primary school. Ottoman elementary-primary school is one of the common educational institutions where religious education was provided for the children. In parallel with political and economic developments in 18th century, number of fountain and schools which are indeed smaller and having less cost displayed an increase. In this direction, bani, considering them as a charity building, preferred to make constructed fountain and Ottoman elementary-primary school buildings together. In this study, as well, as regards ten fountain models which were designed along with Ottoman elementary-primary school building in İstanbul within 18th century, the location, artificial forms and ornament properties of these structures are discussed, and a connection is hereby aimed to be established with Ottoman elementary-primary schools. Although the first examples of fountains and primary schools designed together in the Ottoman Period were encountered in the 15th century, this practice became widespread in the 18th century. In this dual design, which was built in the early periods in this process, it is seen that the structures are simple. The changes in the architectural field with the Westernization period were reflected in the material and ornamental characteristics of the fountains rather than the primary schools in the 18th century. Thus, fountains were brought to the fore from primary schools in terms of design.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Istanbul, 18th century, Architecture, Fountain, Elementary-Primary School

Kaynakça

• Akçıl, N. Çiçek. “Ayvansaray’da Üç Yapı: Hatice Sultan Sıbyan Mektebi, Sebil ve Çeşmesi”. Uluslararası İstanbul Tarihi Yarımada Sempozyumu. ed. Nazlı Ferah Akıncı. 153-161. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi Basım-Yayın Merkezi, 2013.
• Aksoy, Özgönül. Osmanlı Devri İstanbul Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme. İstanbul: Akgün Matbaası. 1968.
• Baltacı, Cahit. “Mektep”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/5-6. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Değirmenci, Hilal. Arşiv Belgeleri Işığında İstanbul Sur Dışındaki Sıbyan Mektepleri (Rumeli Yakası). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Ertuğ, Necdet. İstanbul Tarihî Çeşmeler Külliyatı I. İstanbul: İSKİ Genel Müdürlüğü Yayınları, 2006.
• Ertuğ, Necdet. İstanbul Tarihî Çeşmeler Külliyatı II. İstanbul: İSKİ Genel Müdürlüğü Yayınları, 2006.
• Eyice, Semavi. “Çeşme”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 8/277. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Göleç, Mustafa-Güldal Fatih. İstanbul’un 100 Mektebi ve Medresesi. İstanbul: İstanbul Büyük Şehir Belediyesi Yayınları, 2010.
• Haskan, M. Mermi. Yüzyıllar Boyunca Üsküdar II. İstanbul: Üsküdar Belediyesi Yayınları, 2001.
• Kargı, Haluk. “Zevki Kadın Sıbyan Mektebi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 7/549 İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 1994.
• Konyalı, İbrahim Hakkı Konyalı. Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi I. İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti Yayınları, 1976.
• Konyalı, İbrahim Hakkı Konyalı. Âbideleri ve Kitâbeleriyle Üsküdar Tarihi II. İstanbul: Türkiye Yeşilay Cemiyeti Yayınları, 1977.
• Naza, Emine. “Ebubekir Ağa Sıbyan Mektebi, Sebili ve Çeşmeleri”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 3/120. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 1994.
• Nuray Kılıç, XVIII. Yüzyılda Osmanlılarda Eğitim ve Sıbyan Mektepleri Üzerine Bir İnceleme, İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Orman, İsmail. “Osmanlı Su Medeniyeti: Üsküdar’daki Su Tesisleri Bağlamında Bir Değerlendirme”, Üsküdar Sempozyumu I. ed. Kurşun, Zekeriya vd. 1/121-122. İstanbul: Üsküdar Belediye Başkanlığı Üsküdar Araştırmaları Merkezi Yayınları, 2004.
• Öztekin, Seda. Elhac Süleyman Halife Sıbyan Mektebi Restorasyon Projesi. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2013. Tay, Lokman. “Hacı Beşir Ağa’nın İnşa Ettirdiği Çeşmeler”, Akdeniz Sanat Dergisi, 8/16 (2015), 12-50.
• Uğuş, Mikail. Recâî Mehmed Efendi Sıbyan Mektebi Sebili ve Çeşmesi. İstanbul: İlim Yayma Vakfı, 2013.
• Uluçay, M. Çağatay Uluçay. Padişahların Kadınları ve Kızları. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985.
• “Süleyman Halife Sıbyan Mektebi ve Çeşmesi,” Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 7/93. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı, 1994.
• Erişim: 03.03.2021. https://www.dunyabizim.com
• Erişim: 04.03.2021. http://www.mustafacambaz.com
• Erişim: 04.03.2021. https://kulturenvanteri.com
• Erişim: 04.03.2021. https://tr.pinterest.com
• Erişim: 06.03.2021. https://www.luggat.com