İSLAM HUKUK DÜŞÜNCESİNDE ONTOLOJİNİN EPİSTEMOLOJİYLE İLİŞKİSİ

Yıl 2022, Sayı: 10, 68 - 89, 31.10.2022

Hikmet Şavluk

https://doi.org/10.53336/rumeli.1169342

Öz

İslam hukuk düşüncesi kelam ve fıkıh usulünün birleşimiyle meydana gelmiştir. Erken dönem fıkıh ve kelam alanına dair eser telif eden İslam bilginleri her iki disiplinin birbirine bağımlı olduklarını varsayarak meseleleri ele almışlardır. Onlara göre kelam ilmi ile fıkıh usulü ilminin birbirine bu kadar bağımlı olmasının sebebi her iki disiplinin temel amacının dini temellendirmek olmasıdır. Kişi bir usul eserini ele alırken bu faktörü göz önünde bulundurmazsa birçok tartışma konusu anlamsızlaşacaktır. Nitekim semereci yaklaşımla usul meselelerini ele almaya çalışan birçok araştırmacı erken dönemde yapılan tartışmaları lafzî bir boyuta indirgemiştir. Halbuki bu dönemde usulcünün amacı sadece nastan hüküm istinbat etmek değil, öncelikle nassın inanılabilirliğini ispat etmektir. Bu gayeyle mezhepler kelam ilminde benimsemiş oldukları ontolojik yapıya uygun bir epistemolojik temelle hüküm teorisi inşa etmiştir. Ehl-i Rey tarafından ilke haline getirilen hüsün-kubuh teorisi ile hükümler ontolojik bir yapıyla ilişkilendirilmiş ve usulde bu ilkenin içine yerleştirilebileceği epistemolojik bir temel oluşturulmuştur. Bu yapının temelinde vacip, mümkün ve mümteniʿ tasnifi bulunur. Bu sayede hükümleri tasnif edebilen Ehl-i Rey (Mu‘tezile, Hanefîler ve Zeydîler) şerʿ öncesi ahkamın akılla idrak edilmesini ve şerʿ sonrası ahkamın akla uygunluğunun ölçülmesini mümkün kılmaktadır. Ahkamın akla uygunluğunu bu cihetle değerlendiren erken dönem usulcüleri arasında Ehl-i Rey’den alimler olsa da bu durum zamanla Muʿtezile’yle özdeşleşmiştir. Eşyanın ontolojik yapısını ahkamın idrakinde önemli bir kriter olarak görenler bu bakış açısıyla aklî ve şerʿî hüküm tasnifine girişmiştir. Çalışmamızda eşyanın hakikatinin akılla vacip, mümkün ve mümteniʿ olarak tasnif edilmesinin hükümlerin idrakinde önemli bir kriter olduğu anlatılmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda erken dönem Ehl-i Rey ve Eşʿarîlerin aklın vahiy karşısındaki durumu ile ilgili görüşlerini ele alacağız ve aklın hükümleri idraki hususunda gerçekleşen ihtilafı farklı bir düzlemde inceleyeceğiz.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Usul, Ontoloji, Epistemoloji, Muʿtezile, Eşʿarîlik.

Teşekkür

Hayırlı çalışmalar dilerim.

The Relation Between Ontology and Epistemology in Islamic Legal Thought

Öz

Islamic legal thought was formed by the combination of both kalam and jurisprudence. Scholars assume that both disciplines are interdependent. For them, the reason why kalam and jurisprudence are interdependent is that the main purpose of both disciplines is to justify religion. Many topics will become meaningless if one does not take this into account. In the period of mutaqaddimūn, the purpose of proceduralist was not only to deduce the decree from the nass, but to prove its credibility first. For this purpose, sects have built a theory of judgment with an epistemological basis in accordance with the ontological structure they have adopted in kalam. With the theory of husn-qubh especially, the decrees were associated with an ontological structure and an epistemological basis was formed in which this principle could be placed. The basis of this structure is the classification of obligatory, possible, and impossible. This structure makes it possible to understand the pre-shar' rules within reason and to measure the rationality of the post-shar' rules. This method became identified with the Muʿtazila in time. This study tries to explain that the classification of existence as obligatory, possible and impossible is an important criterion in the comprehension of decrees. In this context, we will discuss the views of the early Ahl al-Raʾy and Ashʿarīs about the status of reason in the face of revelation, and we will examine the debate on reason’s comprehension of religious decrees on a different plane.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Usul, Ontology, Epistemology, Muʿtazila, Ashʿarism

Kaynakça

• Akdemir, Ferhat. “Ahlakî Normların Ontolojik Kaynağı ve Epistemolojik Değeri Bağlamında Din/Tanrı-Ahlak İlişkisi”. Muhafazakar Düşünce Derneği 5/19-20 (2009), 37-51.
• Akgün, Tuncay. “Bertrand Russell ve Nurettin Topçu’da Ahlakın Ontolojik Kaynağı ve Epistemolojik Değeri Bakımından Din-Ahlak İlişkisi”. Felsefe Dünyası 64, 159-195.
• Avcı, Metin. “İmam Mâturîdî'nin ‘Din-Şeriat Ayırımı’ Anlayışında Ebû Hanîfe’nin Etkisi”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 11/1 (2018), 177-199.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-İrşâd es-Sağîr. thk. Abdulhamîd b. Ali Ebû Zeyd. Beyrût: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Baktı, Ahmet Selman. “Nassın Kapsamadığı Meseleler ve Şerʿî Hüküm Tanımı”. Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 21/1 (2021), 182-188.
• Baktı, Ahmet Selman. Şerʿî Hükmün Tanımı ve Aslî İbâha Prensibi (Hanbelî Fıkhı Özelinde). İstanbul: Kitâbî Yayınları, 2019.
• Basrî, Muhammed b. Ali b. Tayyib Ebü’l-Huseyn. el-Muʿtemed fî Usûli’l-Fıkh. ed. Halil İlmîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1982.
• Bulut, Zübeyir. “Hüsün ve Kubuh Meselesinin Ahlâk Teorilerine Temel Oluşturması Bakımından Analizi”. Kader Kelam Araştırmaları Dergisi 13/2 (2015), 634-654.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Ali er-Râzî. el-Fusûl fi’l-Usûl. ed. Uceyl Casim Neşemî. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Akîdetu’n-Nizamiyye fî Erkâni’l-İslamîyye. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Akîdetü’n-Nizâmiyye fî erkâni’l-İslâmiyye. thk. Muhammed Zâhid el-Kevserî. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 1992.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. el-Burhân fî Usûli’l-Fıkh. ed. Salah b. Muhammed b. Uveyda. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. et-Telhîs fî Usûli’l-Fıkh. ed. Abdullah Cevlem en-Nîbâlî - Şübbeyr Ahmed el-Ömerî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn. Lümaʿu’l-edille fî kavâʿidi Ehli’s-sünne. thk. Fevkıyye Huseyn Mahmûd. Beyrût: Âlemü’l-Kütüb, 1987.
• Çelebi, İlyas. “Muʿtezile”. Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 391-401. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Debûsî, Ebû Zeyd Ubeydullah b. İsa. Takvîmü’l-Edille fî Usûli’l-Fıkh. thk. Halîl Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Eşʿarî, Ebü’l-Hasen. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve’htilâfü’l-Musallîn. thk. Nuaym Zerzûr. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Gardet, Louis - Anawati, Georges. İslam Teolojisine Giriş. çev. Ahmet Arslan. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, ts.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ min İlmi’l-Usûl. ed. Muhammed Abdusselâm Abdüşşâfî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Munkiz mine’d-dalâl ve’l-mûsil ilâ zi’l-İzzeti ve’l-Celâl. thk. Muhammed Muhammed Ebû Leyle, Nurşif Abdurrahman Rıf‘at. Washington: The Council for Research in Values and Philosophy, 2001.
• Gazzâli, Ebû Hâmid. el-İktisâd fî’l-İʿtikâd. thk. Müveffak Fevzî el-Cebr. Dimeşk: Daru’l-Hikme, 1994.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. Miʿyâru’l-İlm. thk. Hasan Hacak. trc. Ali Durusoy - Hasan Hacak. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Görgün, Tahsin. “Hüsün-Kubuh Meselesi Kadı Abdulcebbâr’ın Yaklaşım Şeklinin Tahlili Bir Tasviri veya Toplumsal Varlığı Sürdürmenin Ma‘kul Yolları Üzerine Bir Araştırma”. İslam Araştırmaları Dergisi 5 (2001), 59-108.
• Hacak, Hasan. “Fıkıh Usulü Okumaları, 50. Seminer”. 12 Kasım 2021. https://www.youtube.com/watch?v=W6NX4przPt0, 00:05-01:24.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasen el-Eşʿarî. thk. Daniel Gimaret. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1987.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-adl: Aslah, İstihkâkû’z-Zemm, Tevbe. thk. Mustafa el-Yakâ. Beyrût: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdullah b. Ahmed. Kitâbü’l-Mecmûʿ fi’l-Muhît bi’t-Teklîf, cem. Muhammed b. Hasen b. Ahmed b. Metteveyh. thk. Jan Peters. Kahire: y.y., 1986.
• Kâdî Abdülcebbâr, Abdullah b. Ahmed. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse (Muʿtezile’nin Beş İlkesi). thk. ve trc. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2013.
• Kaya, Sibel. İlahi Fiillerde Zorunluluk. Ankara: Ankara Okulları Yayınları 2021.
• Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh Usûlünün Mahiyeti ve Gayesi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2008.
• Macit, Nadîm. Eylem Değişim İlişkisinin Teolojik Yorumu. Samsun: Etüt Yayınları, 2009.
• Maraz, Hüseyin. Muʿtezile’de Mükafat ve Cezayı Temellendirme Yöntemi (İstihkâk Teorisi). İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Kitâbu’t-Tevhîd. İstanbul: Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ertuğrul Boynukalın. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Nesefî, Ebü’l-Muʿîn. Tabsiretü’l-Edille. thk. Hüseyin Atay. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
• Osman, Abdülkerîm. Nazariyyetü’t-Teklîf ve Ârâü’l-Kâdî Abdilcebbâr el-Kelâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1971.
• Ovacı, Vahap. “Fukahâ ve Mütekellimin Fıkıh/Hukuk Felsefesinde Normların Ontolojik Temellendirilmesi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (2016), 128-140.
• Özdemir, İbrahim. “Muʿtezile’de Hüsün-Kubuh ve Kelâmî Ta‘lîl”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2019), 11-35. Özdemir, İbrahim. Fıkıh Usûlünde Ta‘lîl Tartışmaları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2016.
• Schopenhauer, Arthur. Din Üzerine. trc. Ahmet Aydoğan. İstanbul: Say Yayınları 2015.
• Subhî, Mustafa Murad. “el-İhtilâfu’l-Lafzî”. Mecelletü Külliyetü’d-Da‘veti’l-İslâmiyye Câmiatü’l-Ezher 7/24 (2010), 291-295.
• Süt, Abdulnasır. “İlahi Teklifin Ahlakî ve Kelamî Arka Planı: Teklîf-i mâ lâ Yutâk Örneği”. Mukaddime 6/2 (2016), 283-308.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed Abulkerim. el-Milel ve’n-Nihal. thk. Muhammed Fehmi Muhammed. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Taşkın, Bilal. “İslam Düşüncesinde İnsan Fiilleri: Farklı Söylemler Ortak Amaçlar”. Kader 19/1 (2021), 146-176.
• Tûfî, Necmüddîn. Derʾü’l-kavli’l-kabîh bi’t-tahsîn ve’t-takbîh. thk. Eymen Mahmud Şehhade. Riyâd: Merkezü Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâseti’l-İslâmiyye, 2005.
• Vercelanî, Ebû Yaʿkûb Yusuf b. İbrahim. el-İnsâf ve’l-Adl. Umân: Vizâretü’t-Türâsî’l-Kavmî ve’s-Sekâfî, 1984.