Tarihî Türk lehçeleri sözlüklerinde duygu isimleri

Yıl 2023, Sayı: 36, 284 - 304, 21.10.2023

Ümran Erdoğan

https://doi.org/10.29000/rumelide.1369082

Öz

Sözlüklerde çeşitli tanımları yapılan “duygu” kavramının bu tanımlardaki ortak noktası ruh dünyasında oluşan hareketlilik olarak görülmektedir. Duygular, bireyin kendini, çevresini ve tüm dünyayı anlamlandırma çabası içinde önemli bir rol oynaması nedeniyle bugüne kadar birçok bilim dalının en çok merak uyandıran konularından olmuştur. Bu alanda yapılan çalışmalar duyguların oluşum sürecini tespit etmekten başka onları sınıflandırmaya da yöneliktir. Duygular, insanın kendini ifade etmesinin en etkin yolu olan dilde de elbette çeşitli şekillerde kendini göstermektedir. Zihinsel süreçlerin insanda uyandırdığı farklı izlenimleri dile aktaran mental sözcükler, bu sürecin çıktı basamağında yer alan duygu sözcüklerini de içermektedir. Bugüne kadar mental sürecin ve duyguların dile yansımaları daha çok fiil ekseninde konu edinilmiştir. Çalışmamızda seçili bazı tarihî Türk lehçeleri sözlüklerinde duyguların hangi isimlerle kaydedildiği ortaya konmaya çalışılacaktır. Bu bağlamda Karahanlı Türkçesi dönemine ait Dîvânu Lugati’t-Turk, Harezm Türkçesi dönemine ait Mukaddimetü’l-Edeb, Memlûk Kıpçak Türkçesi dönemine ait Bulgatü’l-Müştak, Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye, El-Ḳavânînü’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye, Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Kuman Kıpçak Türkçesi dönemine ait Codex Cumanicus ve Eski Oğuz Türkçesi dönemine ait Bahşayiş Lugati taranarak duygu isimleri belirlenmiştir. Çalışmada sözlüklerin konu edilmesinin nedeni, mümkün olduğu kadar yan ve mecaz anlamlardan sıyrılarak sözcüğün akla gelen ilk anlamını belirleme kaygısı olmuştur. Belirlenen sözcükler yapılan sınıflandırmalar ışığında oluşturulan duygu türleri başlıkları altında verilmiştir. Bu şekilde ilgili dönemlerde duyguları ifade etmek için öncelikle hangi sözcüklerin tercih edildiği ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

duygular, duygu isimleri, tarihî Türk lehçeleri, sözlük

Kaynakça

• Al-Turk, G. A. M. J. (2012). Kitābu Bulġatu’l-Muştāḳ Fì Luġati’t-Türk We’l-Ḳıfçāḳ Üzerine Dil İncelemesi. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı. Doktora Tezi. Ankara.
• Argunşah, M., Güner, G. (2015). Codex Cumanicus, İstanbul: Kesit Yayınları.
• Çelik, N. (2022). Dîvânu lugâti’t-Türk’te Geçen Temel Duygu Fiillerinin Derleme Sözlüğü‘ndeki Durumu Üzerine Bir Değerlendirme. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 57, 143-156.
• Demir, S. (2022). Duygular ve Duygu Kuramları. Psikolojinin Penceresinden Duygular (2. b.). ed. Emine İnan- Emine Yücel. Ankara: Nobel Yayınları.
• Descartes R. (2015). Duygular ya da Ruh Halleri. çev.: Çiğdem Dürüşken. İstanbul: Alfa Yayınları.
• Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2016). Kırgız Türkçesinde Duygu Fiilleri. T. C. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı, Doktora Tezi. İstanbul.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları.
• Hirik, E. (2021). Türkiye Türkçesinde ‘Mental İsimler’. Dil Araştırmaları, 28: 33-55.
• İlter, E. (2019). Karahanlı Türkçesinde Duygu Fiilleri, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara.
• Kaçalin, M., Ölmez, M. (2016). Mahmûd el-Kâşgarî-Dîvânu Lugati’t-Turk. İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Kuliev, G. K. (1998). Semantika Glagola V Tyurkskih Yazıkah. Baku.
• Kurt, Ş. K. (2021). Duyguların Tarihsel Serüveni ve Tarihte Duygular. OPUS Uluslararası Toplum Araştırmaları Dergisi. Yıl: 11, Cilt:18, Issue:40, s. 2825.
• Lock, G. (1997). Functional English Grammar: an introduction for second language teachers, Cambridge: Cambridge University Press.
• Ortony, A., Turner, T. (1990). What's Basic About Basic Emotions?, Psychological Review, Vol. 97, No. 3,315-331.
• Price, A. W. (2009). Emotions in Plato and Aristotle. Peter Goldie (Der). The Oxford Handbook of Philosophy of Emotion (s.121-141). New York: Oxford University Press.
• Seçkin, K. (2014). Mental Fiiller Bağlamında Uygur Harfli Oğuz Kağan Destanı. VI. Uluslararası Dünya Dili Türkçe Sempozyumu (Uludağ Üniversitesi, 4-7 Aralık 2013) Bildirileri II. Editörler: Prof. Dr. Hatice Şahin, Arş. Gör. İbrahim Karahanci. Bursa, 921-929.
• Sertkaya, O.F. (2009). Dîvânü Lügati’t-Türk’te Geçen Her Kelime Türkçe Kökenli midir? veya Kâşgarlı Mahmud’un Dîvânü Lügati’t-Türk’ünde Yabancı Dillerden Kelimeler. Dil Araştırmaları. Sayı:5 Güz, s. 9-38
• Smith, T. W. (2018). Duygular Sözlüğü (7. b.). çev. Hale Şirin. İstanbul: Kolektif Kitap.
• Soydan, S., Şen, A.Ö. (2021). Kutadgu Bilig’de Tespit Edilen Bazı Duygu Fiilleri. Söylem Filoloji Dergisi. 6(1): s. 247-257.
• Şahin, S. (2012). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. TEKE Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. Sayı: 1/4, s. 45-62.
• Şahin, S. (2012). Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. T.C. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri Anabilim Dalı, Yayınlanmamış Doktora Tezi. Ankara.
• Toparlı, R. (2003). Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye. Ankara: TDK Yayınları.
• Toparlı, R., Çöğenli, M. S., Yanık, N. (1999). El-Ḳavânîn’l-Külliyye Li-Zabti’l-Lügati’t-Türkiyye. TDK Yayınları: Ankara.
• Toparlı, R., Çöğenli, M. S., Yanık, N. (2000). Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Turan, F. (2001). Eski Oğuzca Sözlük Bahşayiş Lugati, İstanbul: Bay Yayınları.
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. cilt 2, sayı 1 (Mart), s. 17-51.
• Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesindeki Duygu Fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. C. 7, sayı: 4, s. 100-111.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Türk Dili Bilim Dalı Doktora Tezi. Ankara.
• Yüce, N. (2003). Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: TDK Yayınları.